Proza Wojenna, Polonistyka, 08. Współczesna po 45, OPRACOWANIA

Proza powojenna (do 1989), “różnorodność i rozbicie” określają dramatyczne węzły sprzeczności polskiej prozy powojennej, wyróżnić w niej można (wg kryterium historyczno-literackiego) trzy okresy:
1) lata 1945-1955, literatura krajowa realizowała socrealizm jako metodę twórczą, obok niej rozwijała się Proza emigracyjna “za żelazną kurtyną”;
2) lata 1956-1976, popaździernikowa odwilż, prozę wypełniały tematy neutralne z punktu widzenia interesu władzy oraz tematy aktywnie opisujące rzeczywistość;
3) lata 1976-1989, dojrzewał przełom (między Grudniem a Sierpniem), w życiu literackim powstały niezależne wydawnictwa, tajny kolportaż, drugi obieg.
Z punktu widzenia kryteriów artystycznych w prozie powojennej (1945-1989) zdaniem E. Balcerzana wyróżniamy 7 nurtów prozy, orientacje:
1) socjologiczną, zwaną też socjolingwistyczną, u jej źródeł tkwi wiedza o faktach, trwa też spór na temat peryferii, “neutralności” jako domeny wolności, honoru i wierności lub zniewolenia w prozie, np. E. Schuberta Panna Lilianka, M. Białoszewskiego Pamiętnik z powstania warszawskiego, K. Sakowicz Po bólu, M. Hłaski Piękni dwudziestoletni, K. Orłosia Cudowna melina, T. Siejaka Próba, Pustynia, T. Konwickiego Kompleks polski, M. Nowakowskiego Raport o stanie wojennym;
2) mitograficzną, jej źródła znajdują się poza empirią: w wyobraźni autorów, w folklorze, w baśni, w stylizacji poetyckiej języka w prozie, np.: T. Nowaka Takie większe wesele, E. Stachury Siekierezada, T. Konwickiego Kronika wypadków miłosnych, Cz. Miłosza Dolina Issy;
3) psychiatryczną, u jej źródeł tkwi dramat człowieka, psyche, w literackich obrazach atrofii świadomości, w analizie dewiacji, stanów granicznych, obiektem obserwacji bywają też późna starość, objawy paranoi, schizofrenii, “wyzwolenia” mistyczne unicestwiające człowieka, wyraz buntu przeciw grozie istnienia “w ogóle”, np.: K. Brandysa Bardzo starzy oboje, J. Andrzejewskiego Już prawie nic, E. Stachury Wszystko jest poezją, J. Krzysztonia Obłęd, A. Kijowskiego Oskarżony;
4) kulturoznawczą, podstawą są literackie studia nad więzią kultury polskiej z kulturami obcymi, próba uchwycenia fenomenu “polskości” na tle rozmaitych “obcości” etnicznych, rodzimość i obcość, rekonstrukcja wielonarodowości jako źródła napięć lub życia w harmonii, obecna np.: T. Parnickiego Tylko Beatrycze, T. Konwickiego Kronika wypadków miłosnych, J. Mackiewicza Droga donikąd, S. Vincenza Na wysokiej połoninie, S. Dygata Dworzec w Monachium, A. Szczypiorskiego Początek, H. Grynberga Drohobycz, Drohobycz...;
5) kosmologiczną - jej tematykę stanowią fantazje na temat kosmosu i przyszłych form świata, obce cywilizacje, przede wszystkim S. Lema Powrót z gwiazd;
6) literaturoznawczą, u której źródeł tkwi odejście od tradycyjnych struktur powieściowych, autorytetem stał się chwyt literacki, kunszt formy artystycznej, nastąpił rozwój prozy autotematycznej przemawiającej do czytelnika językiem zwierzeń pisarskich, eseizacja powieści, np.: J. Andrzejewskiego Miazga, W. Woroszylskiego Literatura, W. Macha Góry nad czarnym morzem;
7) autobiograficzną - nową jakością (zastępującą typową epikę) jest pojawienie się gatunków paraliterackich: wykład norm poetyki, list, dziennik, pamiętnik, szkic wspomnieniowy o drugim człowieku, reportaż, esej filozoficzny, pamflet publicystyczny, np.: J. Przybosia Zapiski bez daty, A. Kuśniewicza Mieszaniny obyczajowe, J. Hena Nie boję się bezsennych nocy, T. Konwickiego Wschody i zachody księżyca, A. Wata Mój wiek, K. Brandysa Miesiące, G. Herlinga-Grudzińskiego Dziennik pisany nocą.
Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego - Język polski” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Elżbieta Olinkiewicz, Katarzyna Radzymińska, Halina Styś. ISBN 83-87977-20-9. Rok wydania 1999.