Joanna Zuzda-Łukaszuk
Studia Uzupełniające Magisterskie
Rok I grupa VII
Jak poprawić komunikację interpersonalną w szkole?
Komunikację w sensie relacji pomiędzy ludźmi można zdefiniować jako przekaz pewnej informacji wraz ze zdolnością do jej odbioru i rozumienia oraz interpretacją jej sensu. Komunikacja odbywa się więc za pomocą wielu kodów, z których najbardziej czytelnym jest język czyli komunikacja werbalna. W związku z tym tak rozumiana komunikacja odgrywa centralną rolę w interakcji pomiędzy ludźmi, czyli w kontakcie interpersonalnym, w którym jednostki oddziałują na siebie, wywierając obopólny wpływ.
Można powiedzieć, że wszystkie działania i twory społeczne powstają dzięki wzajemnym kontaktom jednostek i grup społecznych. Podobnie procesy dydaktyczne i wychowawcze, jakie zachodzą w szkole zawsze odbywają się w kontekście komunikacji międzyludzkiej. Sądzę, że uskutecznienie tych procesów wiąże się w przeważającej mierze z poświęceniem odpowiedniej i dostatecznej uwagi jakości komunikatów przekazywanych pomiędzy jednostkami w szkole - uczniami i nauczycielami, ale również w kontaktach uczeń-uczeń oraz nauczyciel-nauczyciel. Niemniej jednak kwestia codziennego komunikowania się w szkole wydaje się kwestią na tyle oczywistą, że niewielu poświęca czas na refleksję związaną ze skutecznością przyjętych i używanych form komunikacji interpersonalnej. Tymczasem usprawnienie procesu komunikowania się w sytuacji szkolnej wydaje się być wszelką podstawą dla powodzenia procesów edukacyjnych i wychowawczych.
Umiejętność porozumiewania się jest bowiem podstawą wzajemnych kontaktów między ludźmi, budowania trwałych więzi i wchodzenia w budujące relacje interpersonalne. W generalnym sensie poprawić komunikację interpersonalną w szkole to według mnie stale redukować wszystkie zakłócenia jakie pojawiają się w procesie komunikacji. Ludzie często niewłaściwie odczytują intencje komunikatu nadawcy, odbierają informację i jej sens nie w taki sposób, w jaki chciał nadawca. Stąd bierze się wiele nieporozumień i barier komunikowania się, które mają zazwyczaj swoje szersze konsekwencje. Efektywna komunikacja między osobami jest więc zatem taką komunikacją, kiedy treść danej wypowiedzi jest zrozumiana i zinterpretowana zgodnie z intencjami nadawcy. W sytuacji szkolnej wymaga to moim zdaniem szczególnego wysiłku nauczyciela, jako organizatora i koordynatora procesów wychowawczych i dydaktycznych.
W związku z tym przyjmuję założenie, iż centralną kwestią w poprawieniu komunikacji (przede wszystkim werbalnej) w szkole jest redukcja zakłóceń. W szkole zakłócenia te często bywają brzemienne w skutkach. Brak zrozumienia dotyczy moim zdaniem trzech głównych interakcji, jakie zachodzą w szkole: nauczyciel-uczeń, uczeń-uczeń, nauczyciel-nauczyciel. W przypadku komunikacji nauczyciel-uczeń główną konsekwencją wadliwej komunikacji jest niepowodzenie procesów dydaktycznych, na których realizację w największym stopniu nastawiona jest instytucja szkoły. Z punktu widzenia relacji uczeń-uczeń skutkiem zakłóconej komunikacji bywają różne formy przemocy pomiędzy uczniami, wynikające z braku porozumienia. W przypadku zaś zakłóconego kontaktu pomiędzy nauczycielami istnieje ryzyko zaburzenia organizacji procesów edukacyjnych zachodzących w szkole.
W moim mniemaniu główna dyspozycja do poprawienia i uskutecznienia komunikacji interpersonalnej w szkole spoczywa na nauczycielu. Pomimo nieustającej debaty nad współczesną relacją pomiędzy nauczycielem i uczniem we współczesnym, zmieniającym się świecie, nadal mamy do czynienia z asymetrią tej relacji. Nauczyciel winien więc w największym stopniu zadbać o jakość komunikacji interpersonalnej w szkole i zwrócić na nią szczególną uwagę. To w dużej mierze od nauczyciela i jego chęci i możliwości wchodzenia w interakcje, jak również uświadamiania sobie ich znaczenia, zależy sprawność komunikacji w szkole. Z drugiej strony dobrym pomysłem może okazać się zaangażowanie uczniów do pracy nad usprawnianiem procesów komunikacyjnych. Chodzi tutaj o ciągłe uwrażliwianie ucznia na fakt, że wiele zależy nie tylko od tego, co on mówi i robi, ale jak mówi. Być może pomocne byłoby wykorzystanie pewnych programów i zadań w ramach zajęć, które uświadomią uczniom subtelności porozumiewania się między ludźmi. Na zajęciach takich można byłoby aranżować pewne sytuacje, które uświadomią uczniom:
fakt, że ludzie mają swoje własne punkty widzenia, z których postrzegają rzeczywistość;
potrzebę umiejętności empatii i wchodzenia bądź przynajmniej zbliżania się do rozumienia perspektyw innych;
stałe uświadamianie, że język i komunikowanie się jest podstawą życia w świecie, od których w dużej mierze zależy jego kształt i możliwość wchodzenia w bliskie relacje z innymi ludźmi, ale również sukcesy życiowe i zawodowe.
Umiejętność komunikacji jest według mnie nieodłącznie związana z kategorią rozumienia. Dobra komunikacja to przede wszystkim rozumienie sensu wypowiedzi uczestników interakcji. Sądzę, że w usprawnianiu procesów komunikacji interpersonalnej w szkole jest to kwestia kluczowa. Wydaje się więc, że konflikty w szkole wynikają również w dużej mierze z nieumiejętności rozumienia siebie i odczytywania sensów. Przede wszystkim nauczyciel powinien sobie uświadomić ten fakt. Uważam zatem, że dobrym sposobem na poprawienie komunikacji w szkole jest też aktywna postawa nauczyciela przy konfliktach, jakie zdarzają się w szkole pomiędzy uczniami. Nauczyciel powinien przyjąć tu rolę mediatora, świadomego roli komunikowania się i naocznie demonstrować uczniom negocjacyjną rolę komunikacji interpersonalnej, która redukuje bariery i zakłócenia. Tylko aktywna i dynamiczna postawa nauczyciela może dostarczyć uczniom wzorów uwrażliwiania na język interakcji (komunikacji) - zarówno werbalnej i niewerbalnej.
Wszystkie powyższe spostrzeżenia dotyczą moim zdaniem ogólnie pojętych procesów wychowawczych, które odbywają się w szkole. Myślę, że należałoby tutaj wyodrębnić także procesy dydaktyczne, które są bardziej zorganizowane i możliwe do zmierzenia poziomem wiedzy uczniów, wynikającej z programów dydaktycznych. Sukces w nauczaniu zależy więc od prawidłowej komunikacji i rozumienia przez uczniów tego, o czym mówi nauczyciel (sposób wykładania materiału). Często zdarza się tak, że uczniowie nie odnajdują się w procesie komunikowania przez nauczyciela treści dydaktycznych i sam nauczyciel nie zdaje sobie sprawy z tego, że mówi w sposób niezrozumiały dla większości uczniów. Najczęściej fakt ten dotyczy przedmiotów ścisłych, które - pomimo, iż wymagają jakiegoś poziomu twórczego myślenia wychowanków, konieczne jest przekazanie im pewnego poziomu kompetencji. Poprawienie komunikacji w szkole jest zatem również kwestią ważną z punktu widzenia nauczania, a odpowiedzialność za ten stan rzeczy bez wątpliwości spoczywa właśnie na nauczycielu. Nauczyciel powinien sobie uświadomić język, którego używa na lekcjach, podczas swojej pracy. Jest kwestia niezwykle ważna, zwłaszcza w świetle teorii Basila Bernstaina, w którego przekonaniu, szkoła preferuje uczniów, którzy posługują się językowym kodem rozwiniętym, właściwym dla klasy średniej. Język procesu dydaktycznego jest skonstruowany w oparciu o ten właśnie kod. Natomiast dzieci z klas niższych, wynoszą z domu kod ograniczony, co nie oznacza jego gorszości, niemniej jednak, język używany przez nauczycieli w procesie nauczania, często stanowi dla takich uczniów barierę nie do przebycia. Nauczyciel powinien uświadamiać sobie te problemy i częściej koncentrować się na języku, którego używa w sytuacji dydaktycznej. Nie powinien obstawać przez cały czas przy sprawdzonych schematach dydaktycznych, jednak wykazywać pewną kreatywność, ponieważ rzeczywistość szkolna i procesy komunikacji, które w niej przebiegają są dynamiczne i stale się dzieją.
Reasumując, poprawienie komunikacji interpersonalnej w szkole wiąże się w podobnym stopniu z dwoma głównymi procesami edukacji: wychowawczym i dydaktycznym. W sytuacji wychowawczej proponuję zatem wprowadzanie dodatkowych zajęć (np. w ramach godzin wychowawczych), skierowanych na uwrażliwienie uczniów na różne konteksty komunikacyjne, ale również samego nauczyciela. Dodatkową korzyścią obok obopólnych doświadczeń związanych z komunikacją interpersonalną, może być również możliwość lepszego poznania wychowanków przez nauczyciela i vice versa. Z punktu widzenia procesów dydaktycznych zaś usprawnienie komunikacji jawi się jako zdecydowany wysiłek nauczyciela, aby wyposażanie w wiedzę i uniknięcie wielu problemów związanych z zakłóceniami tego procesu, mogło przebiegać w sposób pożądany.
Uważam, że główny ciężar poprawy komunikacji interpersonalnej w szkole leży przede wszystkim w gestii nauczyciela jako organizatora procesu edukacyjnego i w pewnym sensie strażnika komunikacji. Stąd też kompetencje komunikacyjne pedagogów uważam za jedną z najważniejszych cech nauczyciela.
BIBLIOGRAFIA
Aronson E., Człowiek, istota społeczna, Warszawa 1999
Bobryk J., Jak tworzyć rozmawiając: skuteczność rozmowy, Warszawa 1995
Drzycimski A. (red.), Komunikatorzy. Wpływ, wrażenie, wizerunek, Warszawa-Bydgoszcz 2000
Goban-Klas T., Media i komunikowanie masowe, Warszawa Kraków 1999
Hartley P., Komunikacja w grupie, Warszawa 2001
Leary M., Wywieranie wrażenia na innych, Gdańsk, 1999
Łęcki K., Komunikacja interpersonalna w pracy socjalnej, Warszawa 1996
Nęcki Z., Komunikacja międzyludzka, Warszawa 2000
Zaborowski Z., Trening interpersonalny, Warszawa 1985
5