ZABURZENIA ODŻYWIANIA
Według Kowalczuk M. zaburzenia odżywiania to nienaturalny stosunek do odżywiania się i zaspokojenia potrzeby głodu obserwowany w postaci napadów niekontrolowanego objadania się lub rygorystycznego kontrolowania masy ciała za pomocą niewłaściwych,
a wręcz patologicznych sposobów. Autorka ta podkreśla fakt, że zaburzenia odżywiania mogą występować także w postaci niepełnoobjawowej. Kowalczuk M. na podstawie analizy literatury przedmiotu stwierdza, że najczęściej zaburzenia odżywiania definiowane są jako schorzenia, które powstają wówczas, gdy jednostka nadmiernie koncentruje się na jedzeniu. Pożywienie staje się dla niej elementem, któremu podporządkowuje swoje życie, źródłem obsesji, środkiem prowadzącym do patologicznego zaspokajania własnych potrzeb emocjonalnych. Ziółkowska B. oprócz specyficznych (anorexia nervosa, bulimia nervosa) zaburzeń odżywiania zwraca również uwagę na istnienie tzw. niespecyficznych zaburzeń odżywiania, inaczej - nietypowe, niesklasyfikowane zaburzenia jedzenia. Zaburzenia te cechuje często chaotyczność w zaspokajaniu potrzeby pokarmowej, wahania wagi (nie przekraczające jednak normy typowej dla danego wieku i wzrostu), nie obserwuje się także zaburzeń miesiączkowania. Zaburzenia odżywiania w międzynarodowej klasyfikacji The International Statistical Classification of Diseases, and Related Health Problems, (ICD-10) zakwalifikowano do zaburzeń behawioralnych związanych z zaburzeniami fizjologicznymi i czynnikami fizycznymi.
Zaburzenia odżywiania wymienione przez Międzynarodową Statystyczną Klasyfikacją Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD - 10)
(F50.0) Jadłowstręt psychiczny (anorexia nervosa)
(F50.1) Jadłowstręt psychiczny atypowy
(F50.2) Żarłoczność psychiczna (Bulimia nervosa)
(F50.3) Atypowa żarłoczność psychiczna
(F50.4) Przejadanie się związane z innymi czynnikami psychologicznymi
(F50.5) Wymioty związane z innymi czynnikami psychologicznymi
Zgodnie z ICD - 10, anoreksję (jadłowstręt psychiczny) diagnozuje się, gdy występują wszystkie cztery wymienione niżej objawy (u dzieci - pięć objawów):
- spadek wagi (lub, u dzieci, brak przybytku wagi) prowadzący do masy ciała o co najmniej 15% poniżej prawidłowej lub oczekiwanej w stosunku do wieku i wzrostu (indeks wagi ciała wynosi poniżej 17,5 kg/m2);
- spadek wagi jest narzucony samej sobie poprzez unikanie "tuczącego" pożywienia; a ponadto za pomocą jednej z następujących czynności: prowokowanie wymiotów, przeczyszczanie, wyczerpujące ćwiczenia fizyczne, stosowanie leków tłumiących łaknienie lub środków moczopędnych;
- samoocenianie siebie jako osoby otyłej oraz zaburzający strach przed przytyciem,
co prowadzi do narzucania samej sobie niskiego progu wagi ciała; obawa przed otyłością występuje w formie natrętnej myśli nadwartościowej;
- zaburzenia przejawiające się u kobiet zanikiem miesiączkowania, a u mężczyzn utratą zainteresowań seksualnych i potencji (wyjątkiem jest krwawienie z dróg rodnych u kobiet stosujących substytucyjne leczenie hormonalne, najczęściej w postaci przyjmowania tabletek antykoncepcyjnych); stwierdza się również wzrost poziomu hormonu wzrostu
i kortyzolu oraz zmiany metabolizmu hormonu tarczycy i zaburzenia wydzielania insuliny;
- u dzieci występuje ponadto opóźnienie albo zahamowanie licznych zjawisk związanych
z okresem pokwitania (wzrost ulega zatrzymaniu, u dziewcząt nie rozwijają się piersi
i występuje pierwotny brak miesiączek, u chłopców narządy płciowe pozostają w stanie dziecięcym); objaw ten można zaobserwować, jeśli początek choroby miał miejsce przed okresem pokwitania; po powrocie do zdrowia pokwitanie często przebiega normalnie.
Jeśli nie występują wszystkie wymienione wyżej objawy, lub występują w łagodniejszym nasileniu, diagnozuje się jadłowstręt psychiczny atypowy.
W anoreksji nie występują objawy charakterystyczne dla bulimii - tj. nie ma nawracających epizodów przejadania się, ani uporczywej koncentracji na jedzeniu wraz z silnym pragnieniem lub poczuciem przymusu jedzenia (głodem). Ponadto, diagnozując anoreksję wyklucza się uprzednio ewentualne somatyczne przyczyny utraty masy ciała, jak przewlekłe choroby wyniszczające, guzy mózgu, zaburzenia jelitowe (choroba Crohna lub zespół złego wchłaniania), utratę łaknienia spowodowaną np. zanikowym zapaleniem żołądka
i psychogenną utratę łaknienia (np. związaną ze stresem).
Według Kowalczuk M. na na anoreksję zapadają głównie dziewczęta i młode kobiety między 12 a 19 rokiem życia. Chłopcy stanowia niewielki odsetek , choroba u nich zaczyna się ok. 15.- 16. roku życia.
Niekiedy wyróżnia się typ restrykcyjny anoreksji (gdzie podstawowym sposobem obniżania swojej wagi ciała jest dla chorej głodzenie się) i typ bulimiczny (w którym chora prowokuje wymioty, podobnie, jak ma to miejsce w bulimii).
Głodzenie się powoduje zaburzenia endokrynologiczne, przejawiające się zanikiem miesiączkowania i utratą zainteresowań seksualnych. Obniża się poziom cukru we krwi, spada tętno, ciśnienie i temperatura ciała. Mogą pojawić się obrzęki głodowe na kończynach dolnych, wybroczyny, oraz bóle brzucha, biegunki lub zatwardzenia. Niekiedy występują zaburzenia pracy nerek, rzeszotowacenie kości i zaburzenia równowagi elektrolitowej. W niektórych wypadkach wyniszczenie organizmu może prowadzić do śmierci.
Leczenie anoreksji wymaga niekiedy hospitalizacji w celu ratowania życia zagrożonego wskutek wyniszczenia organizmu długotrwałą głodówką. Wówczas celem oddziaływań medycznych jest przywrócenie równowagi elektrolitowej oraz podniesienie wagi ciała do poziomu odsuwającego zagrożenie życia pacjentki. W dalszej kolejności należy stosować psychoterapię. Głównymi celami terapii anoreksji są pomoc dziewczynie w zrozumieniu istoty choroby, w dostrzeżeniu konieczności rozpoczęcia specjalistycznego leczenia, a także uświadomienie, że utrzymujące się objawy mogą zagrażać jej zdrowiu i życiu.
Bulimia (żarłoczność psychiczna) cytując za Kowalczuk M. jest to schorzenie o podłożu psychicznym, którego istotą jest świadome objadanie się połączone z poczuciem utraty kontroli nad ilością przyjmowanego pokarmu, prowokowanie wymiotów, zażywanie środków przeczyszczających i/lub moczopędnych. Zachowaniom tym najczęściej towarzyszy poczucie winy, wstydu oraz wstrętu do samej siebie. Osoby chore na bulimię oceniają siebie i swoją wartość na podstawie wagi i wyglądu. Podobnie jak w anoreksji, chorują głównie kobiety, ale pierwsze objawy występują w nieco późniejszym wieku. Zaburzenie to pojawia się niekiedy jako dalszy ciąg przewlekłego jadłowstrętu (chociaż bywa także odwrotna kolejność). Zdarza się, że stan pacjentki z jadłowstrętem ulega poprawie, tj. przybiera ona na wadze, pojawiają się miesiączki, ale pacjentka zaczyna przejadać się i wymiotować.
Do rozpoznania bulimii konieczne jest stwierdzenie wszystkich wymienionych objawów:
- stałe zaabsorbowanie jedzeniem i niepowstrzymane pragnienie lub poczucie przymusu jedzenia;
- nawracające epizody przejadania się, polegające na pochłanianiu olbrzymich ilości jedzenia w krótkich odstępach (co najmniej 2 razy tygodniowo w ciągu trzech miesięcy);
- przeciwdziałanie przybieraniu na wadze; pacjentka stosuje w tym celu co najmniej jedną z następujących metod: prowokowanie wymiotów, nadużywanie środków przeczyszczających, okresowe głodówki, przyjmowanie leków tłumiących łaknienie, preparatów tarczycy lub środków moczopędnych; chora ze współistniejącą cukrzycą może zaniechać przyjmowania insuliny;
- chorobliwa obawa przed otyłością; chora określa nieprzekraczalne granice masy ciała, znacznie poniżej przedchorobowej czy optymalnej według lekarza; często, choć nie zawsze,
w przeszłości miał miejsce epizod jadłowstrętu psychicznego, okres dzielący te dwa zaburzenia wynosi od kilku miesięcy do wielu lat; poprzedzający epizod jadłowstrętu był pełnoobjawowy lub przebiegł w łagodny sposób, z umiarkowanym spadkiem masy ciała i/lub przejściowym zatrzymaniem miesiączek.
Częste wymiotowanie może powodować schorzenia dziąseł i ubytki zębów, odwodnienie, zaburzenia równowagi elektrolitowej, zaburzenia pracy serca, uszkodzenie nerek, odwrócenie perystaltyki jelit, tężyczki, napadów padaczkowych, osłabienia mięśni, czy do znacznego spadku masy ciała. W skrajnych przypadkach prowadzi do arytmii pracy serca, mogącej spowodować śmierć. W leczeniu bulimii stosuje się głównie psychoterapię. Mniejsze zastosowanie znajdują niekiedy także leki przeciwdepresyjne.
Leczenie zaburzeń odżywiania prowadzone jest rozmaitych formach najbardziej znane to
psychoterapia- jest to leczenie, podczas którego, pacjent odbywa regularne rozmowy z psychoterapeutą, często przez wiele lat. Ma ono na celu odzyskanie kontroli nad nawykami odżywiania. Aby osiągnąć stałe polepszenie pacjent musi się w ciągu terapii zapoznać ze swoimi uczuciami i potrzebami oraz zrozumieć ukryte mechanizmy zaburzeń. Kolejną formą leczenia jest dietetyk kliniczny, który prowadzi poradnictwo o prawidłowym odżywianiu. Opracowuje on razem z pacjentem plan żywieniowy, mający na celu powrót do normalnego odżywiania. Kolejnym sposobem leczenia jest fizjoterapia, której celem jest przywrócenie pacjentowi realistycznego stosunku do własnego ciała i znormalizowanej świadomości cielesnej.
W artykule Włodawca B. możemy przeczytać, że psychoterapia zaburzeń odżywiania się różni się zależnie od kierunku teoretycznego i przyjmowanych założeń teoretycznych dotyczących przyczyn tych zaburzeń. Jedna z metod leczenia jest psychoterapia Gestalt, która opiera się na założeniu, ze jedzenie było ważnym środkiem komunikacji w rodzinie pochodzenia pacjentki, w dużej mierze zastępując inne formy wyrażania uczuć. W rezultacie problemy emocjonalne pacjentki wyrażane są za pomocą problemów z jedzeniem.
Włodawiec B. opisuje, że w terapii Gestalt kładzie się nacisk na samoświadomość pacjentki, ułatwiając jej uświadomienie sobie spostrzeżeń, doznań cielesnych, wypartych emocji
i nieakceptowanych myśli. Podkreśla się jej prawo do wszelkich przezywanych przez nia emocji, jak i jej odpowiedzialność za to jaka jest i jak się zachowuje. Terapeuta uznaje jej ludzkie potrzeby i naturalna zdolność do ich zaspokajania. Przedmiotem zainteresowania terapeuty są emocje pacjentki doświadczane "tu i teraz" - w trakcie sesji terapeutycznej. Mogą być one przezywane w związku ze sprawami, o których pacjentka opowiada, w relacjach z rodzicami, jak i doświadczane w relacji z terapeuta. Terapeuta wielokrotnie pyta o uczucia, wzmacnia je, prowokuje ekspresje. Tematy, które są poruszane w trakcie sesji psychoterapeutycznych, to na przykład przejawy braku akceptacji ze strony rodziców
i związane z tym poczucie odrzucenia, brak akceptacji własnego ciała i własnej płci przez pacjentkę, brak umiejętności zabiegania o ciepło i przyjmowania go, brak umiejętności wyrażania negatywnych uczuć, zwłaszcza złości czy nienawiści do rodziców, czy problemy separacji od rodziców. Sprawy związane z jedzeniem, waga pacjentki i jej figura traktowane są jako objaw problemów emocjonalnych, rozwiązanie których automatycznie unormuje sposób odżywiania się pacjentki.
Według Włodawca B. leczenie zaburzeń odżywiania się jest trudne, niemniej całkowite, trwale usuniecie objawów (tj. utrzymywanie prawidłowej wagi oraz normalne jedzenie bez potrzeby kontrolowania się), oraz poprawa funkcjonowania społecznego jest celem możliwym do osiągnięcia. Terapia może trwać od kilku miesięcy do 2 lat lub dłużej. Czynniki wpływające na czas trwania terapii i szanse jej powodzenia: to współistnienie innych zaburzeń (zwłaszcza zaburzeń osobowości) wraz z zaburzeniami odżywiania się, nasilenie objawów, jakość funkcjonowania społecznego pacjentki, zaangażowanie pacjentki w terapie oraz gotowość jej rodziców do zaakceptowania zmian w relacjach z córką. Im bardziej korzystny układ tych czynników tym szybciej możliwe jest uzyskanie znacznej poprawy lub całkowitego ustąpienia objawów.
W Kielcach można się zgłosić do:
- Świętokrzyskie Centrum Psychiatrii w Morawicy
ul. Spacerowa 5, tel. 041 36-41-399, fax 041 36-41-299
- Poradnia Zdrowia Psychicznego, Kielce, ul. Wojska Polskiego 230a
rejestracja i potwierdzanie wizyt: 041-362-92-50
Bibliografia:
Kowalczuk M., Pedagogiczna diagnoza i profilaktyka zaburzeń odżywiania się u młodzieży szkolnej, Kraków, Oficyna Wydawnicza "Impuls", 2008.
Ziółkowska B., Anoreksja od A do Z: poradnik dla nauczycieli i wychowawców, Warszawa, "Scholar", 2005
http://www.psychoterapia.net.pl/bulimia2.php
http://www.helsedirektoratet.no/vp/multimedia/archive/00056/Spiseforstyrrelser_P_56459a.pdf
M. Kowalczuk, Pedagogiczna diagnoza i profilaktyka zaburzeń odżywiania się u młodzieży szkolnej, Kraków, Oficyna Wydawnicza "Impuls", 2008, s.-16.
Tamże, s.- 15.
B. Ziółkowska, Anoreksja od A do Z :poradnik dla nauczycieli i wychowawców, Warszawa, "Scholar", 2005,
s.- 16.
http://www.psychologia.edu.pl/index.php?dz=slownik&op=spis&id=207. Pobrano 9.11.2009
M. Kowalczuk, Pedagogiczna diagnoza i profilaktyka zaburzeń odżywiania się u młodzieży szkolnej, Kraków, Oficyna Wydawnicza "Impuls", 2008, s.-17
http://www.psychologia.edu.pl/index.php?dz=slownik&op=spis&id=207. Pobrano 9.11.2009
M. Kowalczuk, Pedagogiczna diagnoza i profilaktyka zaburzeń odżywiania się u młodzieży szkolnej, Kraków, Oficyna Wydawnicza "Impuls", 2008, s.-31
Tamże, s.-36
http://www.psychologia.edu.pl/index.php?dz=slownik&op=spis&id=766. Pobrano 9.11.2009
Broszura o zdrowiu psychicznym-zaburzenia odżywiania http://www.helsedirektoratet.no/vp/multimedia/archive/00056/Spiseforstyrrelser_P_56459a.pdf
B. Włodawiec, Psychoterapia zaburzeń odżywiania się, Terapia Uzależnienia i Wspołuzależnienia nr 5/2000, w, http://www.psychoterapia.net.pl/bulimia2.php
B. Włodawiec, Psychoterapia zaburzeń odżywiania się, Terapia Uzależnienia i Wspóluzależnienia" nr 5/2000, w, http://www.psychoterapia.net.pl/bulimia2.php
Tamże.