Najważniejsze cechy językowe (fonetyczne, morfologiczne i składniowe) Bogurodzicy
Najstarsza polska pieśń religijna, przez długi czas miała charakter hymnu narodowego. Pochodzenie pieśni (teza o autorstwie św. Wojciecha została odrzucona) nie jest jasne. Zwykło się ją łączyć już to z liturgią łacińską, z tradycją hymnów kościelnych, już to z wpływami greckimi czy staro-cerkiewno-słowiańskimi, z kulturą Zachodu i Wschodu. Najwcześniej powstały dwie początkowe zwrotki - może w połowie, a może pod koniec XIII wieku, niewykluczone też, że dopiero u progu XIV stulecia.
Bogurodzica jest najstarszą znaną polską pieśnią religijną. Jej najstarsze zapisy pochodzą z początku XV wieku. Są to dwa przekazy: kcyński (dwie pierwsze zwrotki z zapisem nutowym) i krakowski (trzynaście zwrotek, bez nut). W roku 1506 pieśń ukazała się drukiem w Krakowie w Statucie Jana Łaskiego.
Data powstania Bogurodzicy jest sprawą problematyczną. Większość badaczy jest jednak zdania, że dwie pierwsze zwrotki pieśni pochodzą z okresu wcześniejszego niż zapis tekstu, datuje się je na XI-XII bądź XIII wiek. Świadectw potwierdzających ten fakt jest sporo. Ewa Ostrowska wskazuje na podobieństwo Bogurodzicy do innego hymnu maryjnego, łacińskiego Salve regina, powstałego w XI wieku - jej zdaniem oba utwory musiały powstać w podobnym czasie. Poza tym wiek XI-XII to czas powstania kilku innych, wartościowych artystycznie utworów (Kroniki Galla Anonima, Kazań Świętokrzyskich), co świadczyłoby o istnieniu w tym okresie polskiej kultury literackiej na wysokim poziomie. Znajdziemy także w samym tekście świadectwa językowe pochodzenia pieśni z tego okresu - liczne archaizmy, zwłaszcza bardzo stare formy dziela i bożyc, które w żadnym innym zabytku staropolskim nie występują.
Problematyczne jest także autorstwo pieśni. Przypisywano je swego czasu świętemu Wojciechowi (żyjącemu u schyłku X wieku), jest to jednak raczej interpretacja błędna. Powstanie Bogurodzicy łączy się zazwyczaj z tradycją liturgii łacińskiej (hymny kościelne), a także z wpływami wschodnimi (wskazuje na to głównie zastosowanie motywu deesis, nawiązującego do prawosławnych ikon). Nie wiadomo też, gdzie tekst powstał, podawane są takie miejsca jak Wielkopolska, Małopolska oraz Płock.
Istotne jest, że Bogurodzica była od początku ściśle połączona z jej zapisem nutowym - jej przeznaczeniem nie była recytacja, lecz śpiew. Przypuszcza się, że została ona skomponowana jako pieśń rycerska, o czym świadczy podobieństwo początku melodii do początku pieśni jednego z truwerów (średniowiecznych francuskich wędrownych poetów i śpiewaków) Jehana de Braine. Tę hipotezę potwierdzają dalsze dzieje Bogurodzicy. Jan Długosz odnotowuje, że była ona śpiewana przez rycerstwo polskie podczas bitwy pod Grunwaldem w 1410 r. Była śpiewana także podczas innych bitew XV-wiecznych, a także podczas koronacji Władysława III i w czasie bitwy pod Warną. Wtedy traktowano ją jako pierwszy polski hymn narodowy, Długosz nazywał ją carmen patrium (pieśnią ojczystą). Bogurodzica weszła do rytuału koronacyjnego. Znaczenie narodowo-patriotyczne ma po dziś dzień.
Teraz przechodzę do konkretnej odpowiedzi na pytanie ;)
Będę analizować tekst w oparciu o ćw. z dr Licą. Podręczniki, które wskazywała dr Lica to: Zarys dziejów języka polskiego Bogdana Walczaka, Chrestomatia Staropolska oraz Teksty staropolskie. Analizy i interpretacje, W-wa 2003.
Konkretne cechy językowe analizowaliśmy słowo po słowie:
Bogurodzicza (Bogurodzica) - cerkiewizm; dotarł z czeskiego < bohorodica : złożenie z interfiksem
- o -; Dativus Posesivus - z łac. matka dzieciom, Bogu rodzica, Bogurodzica to apostrofa, ale nie wołacz( w łac. Wołacz = Mianownik; w przypadku imion własnych)
Bogem slawena - narzędnik sprawczy(Ablativus auctoris) ; taka która życzy lub której się życzy, dobra(antonim - złorzeczyć), prawdopodobnie to jest „przeróbka”: bolg+jer-dobry, jasny, spokojny, szczęśliwy
Gospodzina - Bóg , Pan; oczywiście w M.=gospodzin
Swolena - upodobana, wybrana przez Boga; tu nie zaszedł przegłos( do X w. zachodzi przegłos)
Sławena - tu też nie zaszedł przegłos; świadczy to o archaizacji , wpływy dialektalne(małopolskie); dlatego bez przegłosu
Syna- upodobnienie ( w dopełniaczu l.poj. powinna być kiedyś końcówka - u-, ale zaszło upodobnienie ”W imię Ojca i Syna i Ducha Św….”
Twego- kontrakcja <Twojego
Matka< mać
Ziszczi - zyskac ; zyszczę, zyszczesz, zyszczą(III koniugacja -i,-jo, -je)
Spuści - dosł.: daj, ześlij; w obu przypadkach brakuje rzeczownika w biernikukondensacja
Raczi, ziszczi, spuści- SA to pierwotne formy rozkaźnika: to czy forma przetrwała zależało od akcentowania (kiedyś akcent był ruchomy; jeżeli nie padał na wygłosowe- i - to forma mogła zaniknąć)
Kyrieleyson: Boże zmiłuj się, Boże daj nam zmiłowanie
Bożyce (bożycze) bozy syn
Dziela = dla; Twego dziela> Twego dla -postpozycja (na odwrót prepozycja); dla Twego- inny szyk
Krzciciela - z j, niemieckiego bo K a nie np. CH
Naplen - pomyłka w przestawieniu liter
Jaż - zaimek anaforyczny => który; w tekście Bogurodzicy=> jąż :którą (który to z pochodzenie zaimek pytajne, czasem względny)
Nosimy - pierwotnie prosim, nosim; to wskazuje, że tekst mógł powstać troche później=> XIV w.
Jegoż - zaimek anaforyczny
Zbożny - z Bogiem - wyr. Przyimkowe z plus*bog+jer ; zbozny oznacza albo szczęście, pomyślność albo przymiotnik pobożny; neosemantyzacja
Pobyt - coś, co występuje na ziemi chwilowo
Przebyt - dłuższy czas, dłuższa czynność
Rajski, wieczny kiedyś te przymiotniki używano tylko w powyższymi rzeczownikami
Deesis (łac. z gr.Δεομαι, modlitwa, prośba) - motyw związany z ikonografią chrześcijańską. Polega ona na trimorhionicznym (trójczęściowym) obrazowaniu osób świętych - centralną osobą jest Chrystus jako Pantokrator, obok Maryja, następnie Jan Chrzciciel. Często też kompozycja uzupełniania jest o znajdujące się poniżej postacie aniołów, świętych, apostołów lub proroków - wtedy powstaje tzw. Wielkie Deesis. Przedstawienie Deesis wiąże się z Sądem Ostatecznym i wyraża wiarę w Maryję, św. Jana i innych świętych, jako przedstawicieli ludzkości i orędowników za grzesznych, proszących Boga o łaskę.
Przykładem Deesis w Polsce jest np. na obraz w Tumie pod Łęczycą (z 1161). Przypuszcza się, że mógł on zainspirować autora Bogurodzicy, która powstała w tym samym okresie i także zawiera motyw deesis.(ważne)
Bogurodzica jest utworem językowo bardzo kunsztownie ukształtowanym. Utwór nie ma właściwie tytułu, bo w czasach, z których pochodził, nie nadawano ich jeszcze. Rolę tytułu spełnia pierwszy wyraz: Bogurodzica.
Bogurodzica jest przykładem systemu dwójkowego.(ważne) Utwór składa się z dwóch strof, nierównych pod względem długości i ilości sylab. Druga zwrotka jest dwa razy dłuższa od pierwszej.
Kunsztowne jest w wierszu także ułożenie adresatów próśb dwójkami, na zasadzie połączenia ról: adresat właściwy prośby i orędownik (ten, za wstawiennictwem którego zwracamy się do adresata właściwego):
1. Bogurodzica (adresat właściwy) i Bóg (orędownik) - Bogurodzica dziewica Bogiem sławiena Maryja,
2. Chrystus (orędownik) i Maryja (adresat właściwy) - U twego syna gospodzina matko zwolena Maryja,
3. Chrystus (adresat właściwy) i Jan Chrzciciel (orędownik) - Twego dziela Krzciciela, bożycze.
Poza tym np.1. zyszczy nam,2. spuści nam albo 1.zbożny 2.pobyt, rajski przebyt itd.
W wierszu znajdziemy dużo paralelizmów, wyrażeń synonimicznych, kunsztowne układy rymów. Pierwsza strofa skierowana jest do Maryi (Bogurodzicy), druga - do Jana Chrzciciela.
Wydaje mi się, że wskazałam najważniejsze cechy, jeśli ktoś czuje się niedouczony niech przejrzy resztę;):
Cały utwór reprezentuje system wersyfikacyjny, nazywany wierszem intonacyjno-zdaniowym. Poszczególne wersy tworzą całości o podobym układzie intonacyjnym (wznoszącym się bądź opadającym). Występują nieregularne rymy, w tym rymy wewnętrzne.
Pierwszą zwrotkę rozpoczynają liczne wołacze, a właściwie mianowniki w funkcji wołaczy: w pierwszym wersie Bogurodzica, dziewica, Maryja, w drugim: matko i powtórzone z pierwszego Maryja. Wszystkie wołacze tworzą rozbudowaną, monumentalną apostrofę skierowaną do Maryi, połączone są do tego rymami wewnętrznymi (Bogurodzica - dziewica, sławiena - Maryja, syna - gospodzina, zwolena). Dodatkowo cztery z nich Bogurodzica - dziewica, syna - gospodzina) stanowią pary skontrastowane pod względem znaczeniowym, a odnoszące się do tych samych osób. Maryja jest jednocześnie matką Boga i dziewicą, a Jezus - jednocześnie jej synem i panem (gospodzinem). Takie zestawienie tworzy paradoks.
Tak długa apostrofa (33 sylaby) jest skontrastowana z wersem trzecim (6 sylab):
Zyszczy nam, spuści nam |
Są to dwa zdania rozkazujące, w których podmiot liryczny zwraca się z prośbą do Maryi. Czasowniki w rozkaźniku rymują się, a paralelizm wzmacnia dodatkowo powtórzenie „nam”. W trzecim wersie powinien się pojawić biernik, mówiący o tym, kogo Maryja ma podmiotowi lirycznemu zyszczyć (zesłać). Chodzi tu o Chrystusa, o którym mowa już była w poprzednim wersie. Powinien więc być tutaj dodany zaimek go (staropolskie ji), jeśli się go jednak wprowadzi, to wers ten brzmi gorzej, składa się bowiem z dwóch 4-sylabowców, nie pasujących do 3-sylabowych Bogurodzica, sławiena, zwolena, Maryja. Istnieje także hipoteza, że formy rozkaźnikowe zawierają w sobie zaimek ji - zyszczy = zysz +ji, spuści = spuść + ji .
Układ pierwszej zwrotki jest więc wyraźny: najpierw apostrofa do Maryi w wołaczu (wers 1-2), potem skierowana do niej prośba w zdaniu rozkazującym (wers 3), a na koniec prośba do Boga w formie zwrotu liturgicznego Kyrie eleison (wers 4).
Zwrot Kyrie eleison oznacza z greckiego Panie, zmiłuj się, a jego obecnosć w utworze może wskazywać na to, że Bogurodzica była kiedyś elementem liturgii. Zwrot ten pełni w utworze funkcję refrenu, dodaje mu śpiewności. Poza tym jest kolejnym wyrazem bezpośredniego zwrotu adresata do Boga z prośbą o wysłychanie próśb - kolejną apostrofą.
Podobny układ co w zwrotce pierwszej (wołacz + rozkaźnik + Kyrie eleison) znajdziemy w strofie drugiej. W formie wołacza jest rzeczownik bożycze, który ma przed sobą człon twego dziela Krzciciela, w którym występuje rym wewnętrzny dziela - Krzciciela. Adresatem apostrofy jest tutaj Chrystus (bożyc - syn Boga), do którego podmiot liryczny zwraca się za pośrednictwem Jana Chrzciciela.
Rozkaźniki występujące po apostrofie do Chrystusa zawierają już bierniki (inaczej niż występujące w strofie pierwszej zyszczy, spuści): uszłysz głosy, napełń myśli. Jeszcze jedno podobne zestawienie znajduje się w dalszej części strofy: słysz modlitwę oraz a dać raczy (tzn. racz) jegoż (o co) prosimy. Są to wszystko prośby ogólne. Dwa ostatnie wersy zawierają prośby szczegółowe: A na świecie zbożny pobyt, po żywocie rajski przebyt. Jeśli zbierzemy wszystkie prośby zawarte w utworze, da się je ująć w trzy rodzaje:
1. ogólne o pozyskanie Chrystusa: zyszczy nam, spuści nam,
2. o usłyszenie, wysłuchanie, spełnienie: usłysz głosy, napełń myśli, słysz modlitwę,
3. prośby szczegółowe: dać raczy na świecie zbożny pobyt / po żywocie rajski przebyt.