12. Wybrane pola semantyczne słownictwa średnio i nowopolskiego.
DOBA ŚREDNIOPOLSKA
- należy zauważyć, że słownictwo w dobie średniopolskiej podwoiło się - przyczyną było spotęgowanie się roli języka ogólnonarodowego w życiu oraz ilościowym i jakościowym bogactwem piśmiennictwa artystycznego i naukowego, których rozwojowi towarzyszy ciągłe i gorliwe poszukiwanie najstosowniejszych wyrazowych środków komunikacji
- wybrane grupy leksykalno -semantyczne:
nazwiska osobowe: - rozwój ich przyniósł nowe wyniki i kształty:
- w XVI i XVII ustalają się nazwiska odmiejscowe na -ski - rozpowszechnienie ich jest takie ogromne, że cudzoziemcom wydają się one typowo i wyłącznie szlacheckie
- do drugiej połowy XVI wieku jako pospolite występuje zjawisko, że dwaj bracia będący na różnych majątkach ziemskich inaczej się nazywają - czyli nazywanie odmiejscowe nie jest jeszcze nazwiskiem w obecnym tego słowa znaczeniu a wraz ze zmianą majątku zmieniały się też nazwiska, albo jeśli ktoś miał kilka majątków, mógł nosić kilka nazwisk np. biskup chełmski - był `Starożebrskim' lub `Sobiejuskim'.
- należy też zauważyć, że nazwiska na -ski dostawały się też czasem mieszczanom i chłopom np. `Bojanecki' zwał się chłopski syn z `Bojanczyc'.
- szlachta była oczywiście temu przeciwna, bo uważała iż to tylko jej przystoi nazwisko na -ski.
- Starowolski zaś zaznacza, że: „Nie po swej woli, nie po wygolonej ordyńskiej czuprynie, nie po kontusie, ani po herbach, ani po przezwisku na `ski' ma być poznawany prawy szlachcic, ale po cnocie”
- jednym ze sposobów odgrodzenia się od nieszlacheckich nazwisk na -ski był zabieg ortograficzny: szlachta pilnowała aby przed -ski pojawiło się `w' - nawet w tym celu zmieniano nazwiska np. `Mokronoski' od `Mokre Nosy' stał się `Mokronowskim'; chłopom zaś nazwiska zapisywano z formą -oski,
- nazwiska na -owicz, -ewicz były szczególnie rozpowszechnione wśród szlachty na Rusi i Litwie - kiedy powstała unia spopularyzował się ten typ także na gruncie polskim - i nastąpiła wymiana `c' na `cz', nawet mieszczanie też tego dokonywali np. `Klonowic' na `Klonowicz'.
słownictwo specjalistyczne związane z określonym zakresem życia, działania:
słownictwo prawnicze: do odziedziczonych form po średniowieczu dodano nowe, których głównym źródłem była łacina (żywcem zapożyczone ) np.: dekret; prokurator; termin; rezygnacja; konfiskata; jurysdykcyja; kwit itd.
nazwy odzieży - często zmieniały się one wraz z modą - wyrazy te są głównie obcego pochodzenia i dotyczą nazw różnych części odzieży np.: stanik; berecik; kaftan; kubrak; płaszcz; kapelusz; beret; czapka itd.
słownictwo myśliwskie - związane z życiem towarzyskim i skłonnościami szlachty np.: łowy; polowanie; psarze; bobrownicy; łowcy itd.; - słownictwo związane też jest z właściwościami, ruchami, czynnościami psa: ogar; chart, wyżeł; zachowanie się zwierzyny np.: psy legawe, otokowe; itd., itp. - wyrazy dotyczą też przypraw myśliwskich np.: rózne `siatki'; pomyki lub poły (sieci składane), - a także rozmaite pułapki i sidła - dołek, klatka, potrzask, sidło, wiecha; - także wyrazy dotyczące zachowania się zwierzyny i ptactwa np.: pomknięty; stłuczony; wyrwany itd. - należy zauważyć, że wyrazy należące do tej gwary miały inne znaczenie niż te, które posiadały w języku ogólnopolskim.
słownictwo kuźnicze: `cudzić'- czyścić; `łupa - zlepek żelaza i żużlu; `sadzielnik' - kominiarz; `kurzenie' - wypalanie węgla
słownictwo powstałe w wyniku polemiki religijno - teologicznej z okresu reformacyjnego np.: uznanie się, upamiętanie albo pokajanie zamiast pokuta; - zalecano też wyrazy, które z większą wiernością filologiczną oddawały biblijny odpowiednik np.: lepszy był `zbór', `zbiór', `zebranie', `zgromadzenie' zamiast `kościół'; - spór dotyczył także spolszczenia terminów teologicznych i kościelnych np.: persona a osoba; sakrament a świątość; krzest a ponurzanie itd. - ogromna część tych wyrazów miała żywot krótki i przejściowy.
zaczynają się mnożyć zasoby wyrazów technicznych: - początki słownictwa mierniczego można odnaleźć w książce Stanisława Grzepskiego „Geometria, to jest miernicka nauka, po polsku krótko napisana z greckich i łacińskich ksiąg” - 1566 r.; - słownictwo dotyczące dawnych przyrządów niwelacyjnych i ich zastosowania znajdziemy w książce Olbrychta Strumieńskiego „O sprawie, sypaniu, wymierzaniu i rybieniu stawów” - 1573; - najlepsze źródło słownictwa mierniczego to książka Stanisława Solskiego „Geometria polski, to jest nauka rysowania, podziału, przemieniania i rozmierzania linij, angułów, figur i brył pełnych” - 1683. - w tej książce znajduje się też słowniczek matematyczno-techniczny polsko-łaciński; powstają książki, w których znajduje się słownictwo: budownictwa wiejskiego, mechaniki oraz budowy maszyn itd.
słownictwo nauk przyrodniczych: bogatym źródłem jest herbarz wydany przez Unglera w 1534 r. a dokonany przez Stefana Falimirza „O ziołach i mocy ich” - i tak mamy tam: nazwy ziół, `drogich' kamieni, ich moc lecznicza itd. - mineralogiczne terminy odnajdziemy w książce Gabriela Rzączyńskiego „Historia naturalia curiosa Regni Poloniae” - 1721, a także Jakub Klein z Gdańska - 1740 - znajduje się tam polski słowniczek mineralogiczny.
słownictwo rzemiosł: słownictwo to w ciągu całej doby średniopolskiej jest obciążone gwarą, naleciałościami obcymi, głównie niemieckimi; trochę materiału można odnaleźć w inwentarzach zamków, arsenałów, cekhauzów, w rachunkach, a także w dziełach różnych pisarzy. (w artykule brak przykładów).
słownictwo wojskowe: pełne było zapożyczeń, głównie niemieckich, później także francuskich; tylko jazda miała słownictwo rodzimie; wysiłki spolszczenia słownictwa wojskowego przypadają na okres doby nowopolskiej.
słownictwo dotyczące terminologii gramatycznej: spory co do autorstwa dzieła „Regule grammaticales, regimina et constructiones” - Galer albo Mamer - i tak mamy tam: np. przyadki: mianujący - nominativus; rodzący - genetivus; dawający - dativus; oskarżający - accusativus; wzowiązy, wzywający - vocativus; ale też słowo to verbum; przysłowie to adverbum; złączenie to coniunctio itd. - Morawus także starał się zastępować łacińskie terminy - deklinacja, koniugacja, konstrukcja …formami opisowymi.
- rozwój synonimiki: pojawia się bogactwo odcieni znaczeniowych tego samego wyrazu: np.: `mówić' - gadać, kazać, opowiadać, powiadać, gwarzyć, przemawiać, świegotać, paplać, gawędzić itd.
`miły' - błogi, luby, miły, przyjemny, rozkoszny, wdzięczny, drogi, pociągający, ucieszny, kochany, słodki, złoty itd.
- życie wyrazów: tzn. wewnętrzny ruch rozwojowy w zasobach słownictwa - istnieją dwa kierunki:
a) wychodzenie z obiegu wyrazów zapomnianych: - rzeczownik: `domak' - domator; `kluza' - więzienie; `jątrew' - bratowa; `krajopis' - geograf itd. - przymiotniki: `głaskliwy' - taki, który da się oswoić; `mążeński' - należący do męża; `śniedny' - jadalny; `lepisty' - lepki; `żądny' - przyjemny, pożądany itd.; - czasowniki: `blazgonić' - pleść, paplać; `głasać' - wołać; `nażyczać' - pożyczać; `spiżować' - gromadzić; `trupać się' - trudzić się itd. - przysłówki: `czyście' - pięknie; `dotychmiast' - dotąd; `obdal' - opodal; `wżdam' - zawsze itd. - zaimek: `ki', np. ki kat, ka pokusa; - partykuły: `jacy' - tylko; `lepak' - znów; `owa' - czy; `sna, snać, snaść' - prawdopodobnie.
- proces zaniku związany jest z przeobrażeniami kulturowymi i zanikiem pewnych pojęć, instytucji, zwyczajów, mód, a dlatego, że równocześnie narastały nowe potrzeby bieżącego życia społecznego politycznego, gospodarczego, naukowego, nowego poglądu na świat, nowych dążeń i postaw uczuciowych, powstawały w słownictwie luki, które człowiek w swojej językowej działalności musiał wypełnić. Odbywało się to na kilka sposobów: 1) zapożyczanie się u języków obcych - zwłaszcza łacina; 2) przesunięcia znaczeniowe; 3) powoływanie do użytku wyrazów nowo utworzonych - pkt. b)
b) wchodzenie w użycie wyrazów nowo tworzonych:
- polemika teologiczno-religijna wprowadziła wiele nowych wyrazów np.: `istność' - essentia; `przeźrzenie' - praedestinatio itd.
- w słowniku Mączyńskiego jest sporo nowych wyrazów zwłaszcza rzeczowniki z formantami - arz, -acz, -nik, - ciel, -ość, -oraz przymiotników z formantem -isty np. `foenile' - szopa na sianio - można nazwać siennica; `asesor' - to przysadnik lub przysądnik. - spotykamy też u niego wyrazy złożone nowo tworzone: `storzypiętka' - pyszno się noszący; `samojedź' - ludożerca; `kołoząb' - z krzywymi zębami itd.
- Knapski wprowadza wiele neologizmów celem zastąpienia latynizmów np.: `olejkować' - nacierać olejkiem; `czworoszczepny' - czteroczęściowy; `nawietrzny' - wystawiony na wiatr itd. - przeważnie poprzestaje on na skalkowaniu czyli na replice, wyrazu łacińskiego, rzadziej tworzy samodzielne nowe wyrazy lub używanym nadaje nowe znaczenie.
- Sebastian Petrycy - mamy tam: `rodowid' - pożądany; ` dma' - wicher; `brzeżysty' - ujęty w brzegi; `zapominalny' - dający zapomnienie itd.
c) następowały też zmiany znaczenia lub zabarwienia uczuciowego wyrazu pozostającego w użyciu:
- `list' - liść albo list
- `sklep' - zasklepione budowanie albo lokal kupca
- `rzecz' - fakt, sprawa, istność ale też mowa
- `mężczyzna' - zbiór mężów albo człowiek płci męskiej
- `ciekawy' - skłonny do cieknięcia czyli szybkiego, prędkiego poruszania się lub później jako chciwy wiedzieć, dowiedzieć się, nauczyć.
- zmiana zabarwienia uczuciowego - czyli postawy mówiącego względem tego właśnie przedmiotu np.:
- `pospólstwo' - społeczeństwo później jako pospolity tłum, motłoch, gawiedź
- `nędznik' - biedny pozbawiony środków do życia później jako podlec, łotr, łajdak
- `dziewka' - córka później jako dziewka od bydła, dziewka folwarczna, nierządnica,
- wyrażenia gminne: wyrazy, które według gramatyków, słownikarzy, literatów uważany były za nieodpowiednie: macierz, gad, latoś, słonie jako słońce, przynukować jako przymusić itd.
5