ANTYK - HISTORIA PNE: VIII - wiek epiki; VII-VI - liryki, V - dramatu, IV - filozofów (V-IV: złoty wiek), III - epigramatu; 395 ne - podział Imp. Rzym. na wsch. (Bizancjum - protestanci) i zach. (Rzym - katolicy); 476 ne - upadek ces. zach.-rzymskiego; FILOZOFIE: epikureizm (Epikur z Samos IV/III pne) - dobro to przyjemność, czyli brak bólu; siły pozaziemskie nie ingerują, pochwała życia ziemskiego; wiedząc, że życie jest krótkie, E. uważał, że należy z niego korzystać, póki trwa (carpe diem); ważny jest też umiar; hedonizm: skrajna chęć użycia wszelkich rozkoszy; eudajmonizm: najwyższa wartość to szczęście osobiste (e. indywidualistyczny) lub społeczne (e. społeczny), a dążenie do niego to główny motyw postępowania; stoicyzm (Zenon z Kition, III pne) - by osiągnąć szczęście trzeba zachować równowagę duchową, powagę, spokój i trzeźwość umysłu; człowiekiem rządzić powinien rozum, nie namiętności; stoik nie poddaje się emocjom, żyje w zgodzie z naturą, wyrzeka się dóbr przemijających; platonizm (Platon - uczeń Sokratesa, założył Akademię Platońską; V/IV pne) - kierunek idealizmu (przeciwst. materializmowi), teza o pierwotności ducha i wtórności materii; świat to niedoskonałe odbicie idei ("jaskinia platońska"); MIT to rodzaj opowieści, która ukazuje i scala wierzenia dawnej społeczności; mit opisuje emocje, ubarwia je fabułą, formułuje łańcuch przyczynowo skutkowy działań bogów, którzy uosabiają siły natury; mity tworzyły więź społeczną, określały tożsamość danej grupy ludzi, przybliżały obyczaje i tradycje; źródła: ludyczne (przekazywane od pokoleń) i sakralne; Funkcje: poznawcze (wyjaśnianie niezrozumiałych zjawisk), światopoglądowe (podstawy wierzeń religijnych), sakralne (wzorce rytualnych obrzędów); Rodzaje: teogoniczne (o narodzinach bogów), kosmogoniczne (o stworz. świata), antropogeniczne (o powst. człowieka), genealogiczne (o historii rodów); archetyp - pradawne, niezmienne wyobrażenie, które tkwią w świadomości zbiorowej każdej społeczn. (Prometeusz - poświęcenie, Odyseusz - tułacz, Narcyz - samouwielbienie itp.); topos - powtarzający się obraz lub motyw (np. Amor przeszywający serce strzałą); MITY: o Prometeuszu, Eurydyce i Orfeuszu, Syzyfie, Narcyzie, Dedalu i Ikarze, Heraklesie, Demeter i Korze, Wojnie trojańskiej, rodzie Labdakidów (Lajos, Jokasta, Edyp, Antygona, Ismena, Polinejkes, Eteokles), Nike, Niobe, Atenie; ZWIĄZKI FRAZEOLOGICZNE: pięta achillesowa, węzeł gordyjski, stajnia Augiasza, paniczny strach, nić Ariadny, koń trojański, Puszka Pandory, ikarowy lot, ciemności Tartaru, olimpijski spokój, róg obfitości, syzyfowa praca; HOMER epos (gatunek epiki) - rozbudowany utwór wierszowany ukazujący dzieje legendarnych boh. na tle przełomowych wydarzeń, źródłem eposu są mity, plan działań boski i ludzki (wszystkim kieruje fatum - przeznaczenie); cechy: artyzm, realizm, fantastyka (cudowność), porównania homeryckie (pieśń I - inwokacja, XVIII - tarcza Achilla, XXII - pojedynek); Iliada (epos boh.-heroiczny), Odyseja (awanturniczo-przygodowy); LIRYKA GRECKA (geneza: gatunek początkowo "wyśpiewywany", związany z obrzędami, gra na instrumentach: kitara, cytra; pieśni: chóralne - hymny i treny, dytyramby - ku czci Dionizosa, pieśni biesiadne, sielanki - idylle, elegie, ody, erotikony - miłosne); Tyrtajos: "'Rzecz to piękna' zaprawdę, gdy krocząc w pierwszym szeregu, Ginie człowiek odważny, walcząc w obronie ojczyzny..." - poezja patriotyczna (tyrtejska - nawołuje do poświęcenia dla ojczyzny); Safona: pieśń weselna "Podnieście w górę dach", "Zazdrość" (uczucia kobiety zdradzonej przez ukochanego), "Pogarda dla nieznającej poezji"; Anakreont: pieśń biesiadna - "Słodki bój"; Symonides: treny, pieśni, "Nic nie ma trwałego w życiu, wszystko podlega losowi", "Los odmieni się, zanim Lotna mucha w powietrzu Zdąży przemknąć przed tobą"; Teokryt: sielanki realistyczno-krytyczne; RZYM Wergiliusz - "Eneida"; Horacy - "carpe diem", "Oda na cześć Apollina", "Pomnik stawiłem sobie trwalszy niż ze spiżu", zasada złotego środka, "słodko i zaszczytnie jest umierać za ojczyznę"; Owidiusz - "Sztuka kochania"; TEATR Geneza: święta Dionizosa (Dionizje), śpiewano dytyramby  dialog koryfeusza (przewodnika chóru) z chórem; Tespis (VI pne) wprowadził 1. aktora, Ajschylos - 2., Sofokles - 3.; etymologia: tragedia - "pieśń kozła", komedia - "pieśń procesyjna" (odmiana: dramat satyrowy); historia: VI pne: Tespis - wóz objazdowy, Choirilos - maski, ~500 pne - role kobiet grane przez mężczyzn; buty na koturnach; kolorowe szaty symbolizujące pozycję i nastrój; V pne (teatr ateński - klasyczny): Ajschylos (Oresteja), Sofokles (Król Edyp, Antygona), Eurypides (Elektra, Fedra, Medea, pomyślne zakończenie dzięki ingerencji bogów); IV pne: teatr hellenistyczny; Budowa tragedii wg Arystotelesa: prolog - wstęp, parodos - pieśń wejścia, epejzodiony - części, akty, stasimon - pieśń chóru, exodus - pieśń wyjścia; zasada decorum (3 jedności); Budowla: theatron, orchestra (okrągłe miejsce dla chóru, w V pne tam poruszali się aktorzy), parodos (przejście dla chóru), proskenion (scena), skena (budynek za sceną, 3 drzwi z frontu); kommos - żal, pieśń wyrażająca ból; katharsis - oczyszczenie, rozładowanie uczuć, wzruszeń (np. litości i strachu) pod wpływem tragedii scenicznej; tragizm - sytuacja, w której bohater musi dokonać wyboru między dwoma równorzędnymi racjami, każda podjęta decyzja ma negatywne skutki; konflikt tragiczny - istota tragedii - istnienie dwóch równorzędnych racji, między którymi nie można dokonać wyboru; ANTYGONA: racje Antygony: dobro ludzi, prawa boskie, miłość siostrzana; Kreona: dobro państwa i jego obywateli, karanie zdrajców, równość ludzi wobec prawa; BIBLIA Stworzenie świata, Adam i Ewa, Kain i Abel, Arka Noego, Wieża Babel, Sodoma i Gomora, Mojżesz & Niewola egipska; Księga Mądrości (Hiob); przypowieści o siewcy, synu marnotrawnym, Samarytaninie; psalmy; księga Koheleta ("A wszystko to marność i gonienie za wiatrem", "Vanitas vanitatum et omnia vanitas" - "Marnosć nad marnościami i wszystko marność"); Pieśń nad Pieśniami; Apokalipsa Św. Jana;

ŚREDNIOWIECZE teocentryzm - Bóg w centrum zainteresowania (Ad maiorem Dei gloria - wszystko na chwałę Boga); teologia - królowa nauk - uzasadnianie istnienia Boga; scholastyka - filozofia szkolna wykorzystująca zasady logiki Arystotelesa w dowodzeniu prawd wiary; uniwersalizm chrześcijański - koncepcja wspólnoty chrześcijan pod wzgl. religii, kanonów etyczno-moralnych (Tomasz z Akwinu, Franciszek z Asyżu); magia liczb i symboli; Wzorce parenetyczne (wzorce osobowe epoki): asceta (św. Aleksy), rycerz (Roland, wierny Bogu, królowi, ojczyźnie, odważny, honorowy), władca (Chrobry i Krzywousty w kronikach Gala Anonima); Formy teatralne: misteria - sztuki dramatyczne prezentujące historie z biblii; moralitet - sztuka mająca na celu skierowanie człowieka na właściwą drogę, dramaty liturgiczne - utwory wystawiane w kościołach z okazji świąt; Bohaterowie: Król Artur i rycerze okr. stołu (sir Lancelot) (ENG), opowieści o karłach - Nibelungach (GER), rycerz Cyd (ESP), pieśń o Rolandzie (FRA), słowo o wyprawie Igora (RUS), Zawisza Czarny (POL); Lektury: "Tristan i Izolda" (literacki symbol platonicznej miłości; konflikt między miłością a honorem rycerskim); żywoty świętych: legenda o św. Aleksym (skrajna asceza), "Kwiatki Św. Franciszka", "Pieść o Rolandzie" (śmierć wielkiego rycerza), "Bogurodzica", "O zachowaniu się przy stole" (utwór obyczajowo-dydaktyczny), "Pieśń o zabiciu Jędrzeja Tęczyńskiego" i "Satyra na leniwych chłopów" (krytyka osób łamiących hierarchię feudalną), "Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią" (danse macabre - taniec śmierci), "Boska komedia" (Dante Alghieri, "Ty, który wchodzisz, żegnaj się z nadzieją..."; alegoria sensu życia ludzkiego - dążenie do Boga); Sentencje łacińskie: quidqvid agis, prudenter agas et vespice finem! (cokolwiek czynisz, czyń roztropnie i patrz końca), Nullum est imperium tutum nisi benevolentia menitum (żadna władza nie jest pewna, jeśli nie zabezpiecza jej przychylność obywateli), Non compos mentis (niespełna rozumu), memento mori (pamiętaj o śmierci); SZTUKA Styl romański: (X-XIII) potężne, obronne budowle kamienne na planie koła i kwardatu, sklepienia półokrągłe, ozdobne portale, niewielkie okna (katedra Notre Dame, katedra w Pizie, kościół św. Andrzeja w Krakowie); Styl gotycki: (XII-XVI) strzeliste, smukłe, "lekkie" budowle na planie krzyża, wysokie, łukowe okna zdobiono witrażami (ołtarz Wita Stwosza w Kościele Mariackim w Krakowie);

RENESANS (lub odrodzenie; początek: odkrycia geograficzne, druk, reformacja); Wyznaczniki światopoglądowe: HUMANIZM - prąd stawiający w centrum zainteresowania czł. (antropocentryzm), głosi potrzebę poznania i kształtowania indywidualnej, silnej jednostki ludzkiej; czł. jest wielce wartościowy, liczy się jego talent i każde odrębne istnienie; Terencjusz: "człowiekiem jestem i nic, co ludzkie nie jest mi obce"; wzorzec herosa renesansu (czł. wszechstronny o ogromnej wiedzy): Leonardo da Vinci, Rafael Santi, Erazm z Rotterdamu - idea irenizmu, czyli pochwały pokoju - "Pochwała głupoty", W. Shakespeare, M. Kopernik; REFORMACJA - ruch religijny i narodowy mający na celu reformę kościoła (praktyk i doktryn); początek: wystąpienie Lutra (1517); powstają: luteranizm (indywidualne interpretacje Biblii i tłumaczenie na języki narodowe; GER), kalwinizm (teoria predestynacji - przeznaczenia, posiadanie staje się zasługą, bezczynność - grzechem; FRA, SUI, HOL), anglikanizm (Henryk VIII sam mianuje się głową kościoła, by uzyskać rozwód; ENG), Arianie (bracia polscy, potępianie poddaństwa chłopów, potrzeba wyrzeczenia się majątku; wygnani z POL w poł. XVII); makiawellizm - doktryna uznająca państwo za ideał, a jego dobro warte jest wszelkich działań (cel uświęca środki; Niccolo Machiavelli - "Książę"); panteizm - poszukiwanie Boga w naturze; F. Rabelais: "Gargantua i Pantagruel" (groteska); Montaigne: "Nie ma nic równie pięknego i godnego, niż dobrze i należycie spełniać swą rolę CZŁOWIEKA" ("Próby"); Teatr elżbietański: 1576 - pierwszy "The Theatre" w Londynie, 1599 - "The Globe" (otwarty, scena zadaszona, bez kurtyny, miejsca stojące i siedzące, krzesła dla VIP-ów przy scenie) na miejscu spalonego "The Theatre" (Szekspir współwłaścicielem); bogate kostiumy, mało rekwizytów, przedstawienia przy świetle dziennym, role kobiet grane przez chłopców; Teatr szekspirowski: zerwanie z zas. 3 jedności, łączenie elementów tragicznych i komicznych, elementy fantastyczne, psychologizacja postaci, brak chóru, skomplikowana intryga, problemy egzystencjalne; akcja: ekspozycja (wprowadzenie), powstanie konfliktu, rozwój konf., kryzys (punkt kulminacyjny), rozwiązanie; W. Szekspir: kroniki hist.: Henryk IV, Ryszard III, Komedia omyłek (1590-94), Romeo i Julia, Juliusz Cezar, Jak wam się podoba (1595-1600), Hamlet, Otello, Król Lir, Makbet (1600-06); RENESANS POLSKI wzorce osobowe: poczciwego gospodarza-ziemianina (Rej), patrioty (Kochanowski, Frycz-Modrz.), idealnego dworzanina, humanisty (poeta doctus, Kochanowski), sybaryty ("król życia", lubi dobrze zjeść, zabawić się, używać życia); Mikołaj Rej (1505-69; ps. Ambroży Korczbok-Rożek): sielanka krytyczna: "Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem" ("Ksiądz Pana wini, Pan Księdza, a nam prostym zewsząd nędza"), "Żywot człowieka poczciwego"; Jan Kochanowski (1530-84): fraszki: autobiograficzne ("Do gór i lasów", "Na lipę", "Do Hanny", "Na dom w Czarnolesie" - symbol "gniazda ojczystego" - wizja tzw. małej ojczyzny - "Inszy niechaj pałace marmorowe mają i szczerym złotogłowiem ściany obijają"), autotematyczne ("Na swoje księgi", "Do fraszek", "Ku muzom"), patriotyczne ("Na sokalskie mogiły"), obyczajowe ("O dr Hiszpanie", "Do wąsów", "Na Mateusza", "Na Konrada", "Do Piotra Myszkowskiego", "Do dziewki", "O kaznodziei", "O kapelanie", "O cnocie" - "Cnota... sama ona nagrodą i płacą jest sobie"), kalambury ("Raki"), filozoficzne ("O żywocie ludzkim"); pieśni: "Chcemy sobie być radzi" (biesiadna), "Nie zawżdy piękna Zofia" (miłosna), "Miło szaleć" (biesiadna), "Trudna rada w tej mierze", "Nie porzucaj nadzieje..." ("...Jakoć się kolwiek dzieje: Bo nie już słońce ostatnie zachodzi, A po złej chwili piękny dzień przychodzi"; "bo z nas Fortuna w żywe oczy szydzi, to da, to weźmie, jako się jej widzi"); "O spustoszeniu Podola" (z okresu bezkrólewia 1586; "Skujmy talerze na talery, skujmy, a żołnierzowi pieniądze gotujmy", "Nową przypowieść Polak sobie kupi, Że i przed szkodą i po szkodzie głupi"), "Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony" (nawiązanie do "non omnis moriar"), "O sławie", "Pieśń świętojańska o sobótce" (sielanka); TRENY (1580): I. "Błąd - wiek człowieczy!" (nawiązuje do "errare humanum est"), "Próżno płakać" - stoicyzm, nazywa śmierć niepobożną; VI - "Ucieszna moja śpiewaczko! Safo słowieńska!"; VIII - "Wielkie mi uczyniłaś pustko w domu moim, Moja droga Orszulo, tym zniknieniem swoim. Pełno was, a jakoby nikogo nie było, jedną maluczką duszą tak wiele ubyło"; IX - "Kupić by cię, Mądrości, za drogie pieniądze, która (jeśli prawdziwie mienią) wszytki żądze, Wszytki ludzkie frasunki umiesz wykorzenić", załamanie postawy mędrca: "Terazem nagle z stopniów ostatnich zrzucony I między insze, jeden z wiela, policzony"; X - szczyt bólu ojcowskiego, załamanie postawy chrześcijańskiej: "Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest, lituj mej żałości", "Pociesz mię, jako możesz, a staw sie przed mną Lubo snem, lubo cieniem, lub marą nikczemną"; XIII - lepiej, iż by dziecko się nie narodziło, bo zabrało mu całą radość życia; XIV - mówi o kamiennym sercu Boga; XV - utożsamia się z Niobe; XVI - porzuca postawę stoika ("człowiek nie kamień"); XVII - "Pańska mię ręka dotknęła, wszystką mi radość odjęła"; XVIII - pokora wobec Boga, "My nieposłuszne, Panie, dzieci twoje W szczęśliwe czasy swoje Rzadko cię wspominamy, Tylko rozkoszy zwykłych używamy", "Użyj dziś, Panie, nade mną litości"; XIX ("Sen") - wizja zmarłej żony i córki, "Skryte są Pańskie sądy, co się jemu zdało, Najlepiej, żeby się też i nam podobało", "Teraz mistrzu sam się lecz! Czas - doktór każdemu", "Tego się synu trzymaj, a ludzkie przygody, Ludzkie noś! Jeden jest pan smutku i nagrody" - dointerpretowanie słów "człowiekiem jestem..." # "Odprawa posłów greckich" (tragedia w stylu antycznym; Antenor: dobro ojczyzny ważniejsze od kaprysu jednostki (Aleksandra)): "O nierządne królestwo i zginienia bliskie, Gdzie ani prawa ważą, ani sprawiedliwość, Ma miejsca, ale wszystko złotem kupić trzeba", pieśń chóru "Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie": "Przełożonych występy miasta zgubiły I szerokie do gruntu carstwo zniszczyły" Kształt szczęścia wg J.K.: harmonia życiowa, umiejętność korzystania z rozumu, ale i przyjemność, "póki czas po temu", nieśmiertelna jest tylko sława poety, postawa optymistyczna; Andrzej Frycz-Modrzewski (1503-72, prekursor postawy pacyfistycznej, głosił zasady irenizmu); "Żadne korzyści z wojny nie są tak wielkie, aby mogły jej szkodom dorównać", "Człowiek nie urodził się sobie", "Takie będą rzeczpospolite, jakie młodzieży chowanie" (A.F.-M. lub Zamoyski); # "O poprawie Rzeczpospolitej" (o obyczajach, prawach, wojnie, kościele, szkole); postulaty: przebudowa państwa szlacheckiego w scentralizowaną monarchię, przyznanie własności dla włościan i osadnictwa na prawie czynszowym, zrównanie praw mieszczan i szlachty, równość ob. wobec prawa, podniesienie poziomu szkół, tolerancja religijna; ks. Piotr Skarga (1536-1612), "Kazania": "Gdy okręt tonie, a wiatry go przewracają, głupi tłumoczki swoje i skrzynki swoje opatruje i na nich leży, a do okrętu nie idzie, iż mniema, że się sam miłuje, a on sam się gubi. Bo gdy okręt obrony nie ma, i on ze wszystkim co zebrał, utonąć musi. Ten najmilszy okręt ojczyzny naszej wszystkich nas niesie, wszystko w nim mamy, co mamy (...), gdy dla bezpieczności jego wszystkim, co w domu jest nie pogardzamy: zatonie, i z nim my sami poginiemy"; Szymon Szymonowic "Żeńcy" - sielanka realistyczna, krytyczna; Mikołaj Sęp-Szarzyński (1550-81): sonety, metafizyczny niepokój (sprzeczny z renesansowymi ideami; człowiek to walka duszy - czysta, pełna najwyższych uniesień - z ciałem - siedliskiem szatana; przeciwnicy człowieka to: szatan, światło i ciało; głosił kruchość życia); Nawiązania Herbert: "Tren Fortynbrasa" JAN KOCHANOWSKI (1530 w Sycynie - 84) I. Juvenalia - studia na Ak. Krakowskiej, w Królewcu, sympatyzował z ruchem reformacyjnym, II. podróże na zach. Europy - studia w Padwie (52), był w ITA, HOL, FRA; #elegie (Do hetmana Jana Tarnowskiego, Do króla Zygmunta Augusta), erotyki, wiersze do kolegów przyjaciół, fraszki; III. dwór - powrót do kraju w 59, daje się wciągnąć do szeregów propagatorów polityki episkopatu, udział w wyprawie Augusta (68); #fraszki (O koźle, Na lipę, O doktorze Hiszpanie), Zgoda, Satyr, pieśni; IV. Czarnolas - osiada tam ~70, działania polityczne, m.in. podczas elekcji Walezego, Batorego oraz bezkrólewia, całkowite usunięcie się w zacisze Cz., zrzeczenie się dochodów z probostw poznańskiego i zwoleńskiego, małżeństwo z Dorotą Podolską, narodziny i śmierć Urszulki; #ody (O. na cześć Walezego, Do zgody), O spustoszeniu Podola, Pieśń Świętojańska o sobótce (wstęp+12 pieśni), Odprawa posłów greckich (78), Psałterz, Treny (I-XIX), fraszki (Na dom w Czarnolesie, Do gór i lasów, Przymówka chłopska); pieśni (Serce roście, Modlitwa o deszcz, Hymn-czego chcesz od nas panie...) MIKOŁAJ REJ (1505 Żurawina - 1569) uczył się w Skalmierzu, Lwowie i Krakowie, w 18 w akademickiej szkole średniej, którą po roku porzucił, braki w wiedzy nadrabiał samouctwem; w 31 osiadł w ziemi chełmskiej; czynny udział w życiu publicznym, ale nie piastował urzędów, ruch reformacyjny, początkowo sympatie luterańskie, potem kalwinizm; "ekscytarz, co brząka po słowie" - mówił o sobie; #dramaty (Żywot Józefa, Kupiec) - charakter moralitetów, utwory parenetyczne (Zwierciadło z Żywotem człowieka poćciwego), facecjonistyka (Źwierzyniec, Figliki), Psałterz dawidów, Krótka rozprawa..., Cytaty: "Co lipie do wirszów?", Skaczą lasy, gdy Orfeusz skrzypie (J.K. "Na lipę"); Wdarłem się na szczyty pięknej Kalijopy, gdzie dotychczas nie było śladu polskiej stopy (M.R. "Psałterz..."); Nie porzycaj nadzieje, jakoć się kolwiek dzieje (J.K, Pieśń IX); Skujmy talerze na talery, skujmy, a żołnierzowi pieniądze gotujmy; Nową przypowieść Polak sobie kupi, że i przed szkodą i po szkodzie głupi (J.K. pieśń V)

BAROK zach. Eur. (koniec XVI w.), POL (XVII-poł. XVIII); cechy charakterystyczne dla człowieka baroku: rozterki, dysonanse, przytłoczenie wolnością wyboru; kontrreformacja (sobór w Trydencie - 1545-63): powrót do dogmatów wiary, walka ze zeświecczeniem kleru, sztuka i literatura miała być orędziem walki o jedność kościoła, sztuka swym zdobnictwem, ornamentyką ma przyciągać ludzi do kościoła, indeks ksiąg zakazanych; utworzenie zakonu Jezuitów do walki z reformacją (mnich Loyola); 1618-48 wojna trzydziestoletnia powoduje w Europie głód i epidemię dżumy (śmierć 1/3 ludności); Nauka rozwija się matematyka, przyroda; wynalazki: teleskop, mikroskop, pojęcie i problem nieskończoności; Filozofia Błażej Pascal (autor "Zakładu" - słynnej gry z Bogiem, w której człowiek decyduje czy Bóg jest, czy nie), człowiek zawieszony jest w próżni, nieskończoności; "Czym jest człowiek w nieskończoności? (...) Kto się zważy w ten sposób (...) zawieszony między dwoma otchłaniami, Nieskończonością i Nicością, zadrży na widok własnych cudów"; "Człowiek jest tylko trzciną najwątlejszą w przyrodzie, ale trzciną myślącą"; Kartezjusz (Descartes) "cogito ergo sum" - myślę więc jestem; racjonalizm - człowiek jest istotą myślącą i to gwarantuje mu wolność; poznając świat człowiek wyzbywa się strachu; świadomie patrzy na rzeczywistość, może ją sobie przyporządkować; TWÓRCY: Marino (Gianbattista) Marini (ITA, "poezja dworska", tzw. marinizm, poezja konceptualna, poezja pięciu zmysłów - gabinetowa - intelektualna, cyzelatorstwo - przerost formy nad treścią), T. Tasso ("Jerozolima wyzwolona"); ESP: Luiz de Gongora (marinizm przerodził w gongoryzm - odwołuje się do mitol., do koncepcji poetyckich utrudniających dotarcie do istoty sensu, obrazy straszne, przerażające; kultyzm - kultywował działania na rzecz elit kulturalnych; eufuizm - kwiecisty, sztuczny, przesadny, afektowany styl mowy, pisma); Miguel Cervantes ("Don Kichot", donkiszoteria - straceńczy idealizm bohatera); La Fontaine (bajki), M. Boileau (teoretyk literatury, "Sztuka poetycka"), Pierre Corneire ("Cyd"); Molier: "Łatwiej o wiele jest nadąć się podniowłymi uczuciami (...) i wykrzykiwać zniewagi bogom, niż wniknąć w śmiesznostki ludzi i przedstawić w miły sposób na scenie ułomności całego świata", "Tartúfe" (atakuje mieszczańską i arystokratyczną obłudę, wszelkie dewiacje życia społecznego, wyśmiewał głupotę, fałsz, zakłamanie), "Skąpiec"; POEZJA Cel wiersza barokowego - olśnić, zaskoczyć, epatowanie (specjalne wzmocnienie) brzydotą - turpizm; Nowatorskie środki: koncept (pomysł), anafora (powtórki słów), oksymoron (zw. frazeologiczny o przeciwnym znaczeniu - lodowy ogień - paradoks), hiperbola (wyolbrzymienie), inwersja, puenta, peryfraza (omówienie), antyteza, wulgaryzmy, makaronizmy, gradacja (stopniowanie); poezja gabinetowa (Morsztyn, Naborowski), lit. szlachecka-sarmacka (nurt gloryfikujący - Pasek, Potocki, Sobieski; nurt krytyczny - Potocki); Poezja gabinetowa: Jan Andrzej Morsztyn (1620-93) marinizm, gongoryzm, kultyzm, eufuizm, sonety "Do trupa", "Do panny", "Cuda miłości" (pisał o miłości, o niezłomnych, niestałych białogłowach, tęsknocie, nienawiści, często żartobliwe), "Kanikuła albo Psia Gwiazda", "Lutnia", motto: "Czym dla oczu piękno, dla uszu harmonia, tym koncept dla umysłu"; Daniel Naborowski (1573-1640) "Marność", "Krótkość żywota", "Cnota grunt wszytkiemu", w poezji koncentruje się na czasie, przemijaniu, marności człowieka wobec ogromu wszechświata, "Dźwięk, cień, dym, wiatr, blask, głos, punkt - żywot ludzki słynie"; ks. Józef Baka - grafoman; SARMATYZM gloryfikujący: Jan Chryzostom Pasek "Pamiętniki" - portret szlachcica ziemianina, który puszcza majątek w dzierżawę i rusza na wojnę, fantazja, zaczepność, skłonność do burd, pojedynków, ksenofobia (wrogi stosunek do innych ludzi), megalomania (przesadne przekonanie o swojej wartości), wielotygodniowe wizyty sąsiedzkie; Jan Sobieski listy do Marysieńki; Wacław Potocki (1621-96), arianin (często najeżdżany), poemat epicki "Wojna chocimska" (bitwa pod Chocimiem - 1621 - hetman Chodkiewicz) "Porwi się biały orle, radź o sobie Lachu", "Osiądźmy Turkom karki i nastąpmy na nie", turpistyczny opis bitwy, nurt krytyczny: "Natura wszytkim jednaka" (ludzie są równi wobec Boga i natury), "Pospolite ruszenie" (wykpił tę przestarzałą formację, woli wojska zaciężne od pijanej szlachty), "Nierządem Polska stoi" (upadek władzy ustawodawczej i wykonawczej), "Na kaduki ariańskie" (tolerancja, występuje przeciw szlachcie katolickiej, która grabiła majątki ariańskie); TEATR komedia uczona (wzory antyczne) i "komedia del'arte" (ITA: improwizowana, na scenie aktorzy błaznowali, robili akrobacje); aktorzy: w maskach, stali bohaterowie: Arlekin (błazen), Kolombina (sprytna pokojówka, kokietka); SZTUKA Malarze: Caravaggio (religijne), Rubens (akty, sielanki), Rembrant (sceny biblijne, portrety; Architektura: budowle na planie centralnym - elipsa, prostokąt; owalne okna, bez witraży (jasne szkło); Bazylika Św. Piotra; nurt protestancki - bardzo skromny; rokoko: ornamenty - stylizacja małżowin, muszli, niesymetryczne, egzotyka, gipsowe figury; Muzyka: Händel ("Mesjasz"), Bach; opera: Monteverdi: "Orfeusz";

OŚWIECENIE (lata 40. XVIII - 1822); Empiryzm - (prekursor: Francis Bacon) nacisk na rolę doświadczenia w procesie poznawania świata; odrzuca wszystko, czego nie da się potwierdzić doświadczalnie; Racjonalizm - (Kartezjusz: "Rozprawa o metodzie" - 'cogito ergo sum') głosi rozumowy pogląd na świat, odrzuca wszelkie uprzedzenia i przesądy; przedstawiciele: Wolter, Diderot; materializm - kierunek wywodzący się z założenia, iż świat istnieje obiektywnie, niezależnie od świadomości, która jest wtórna; Deizm - owoc racjonalizmu przeciwstawiającego się wiedzy objawionej i dogmatom wiary; uznawał istnienie Boga jako stwórcy świata, uznawał też wagę nakazów moralnych płynących z religii, odrzucał objawienie i wyznaniowe formy wiary (deiści: Diderot, Wolter); Ateizm - (lub materializm) pogląd odrzucający istnienie Boga (Paula Holbacha); sensualizm - zaufanie wobec zmysłów ludzkich jako najlepszej metody poznawania i badania świata; libertynizm - początkowo znaczył dążenie do wolności. W trakcie epoki nabrał negatywnego zabarwienia postawy ludzi bez moralności, rozpustnych, ucztujących i wyszydzających świętości; wolterianizm - (Wolter) istotą tej koncepcji jest wolnomyślicielstwo, tolerancja, prawo do posiadania i głoszenia swoich poglądów przy szacunku dla postaw innych ludzi; Postawę ludzi oświeceniowych znamionowały: utylitaryzm (najważniejszy cel postępowania to pożytek jednostki i społeczeństwa), humanitaryzm, optymizm (skłonność do dostrzegania przede wszystkim dodatnich stron życia), krytycyzm; pod koniec XVIII: irracjonalizm; FILOZOFIA: John Locke źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe, człowiek rodzi się rodzi się jako "czysta karta" (tabula rasa), nie mając doświadczeń, wrodzonych idei czy zasad, które kształtują się dopiero w ciągu życia; kontynuator Dawid Hume: 'rozum ludzki ma nieograniczone możliwości'; Immanuel Kant - twórca nowej etyki, której podstawowym prawem stał się imperatyw kategorialny "Niebo gwiaździste nade mną, prawo moralne we mnie", człowiek powinien wypracować w sobie system moralny, który nie krzywdzi innych; pod koniec XVIII Jan Jakub Rousseau - traktat "Umowa społeczna", wpłynął na powstanie sentymentalizmu ("nowa Heloiza"); Wolter - racjonalista, deista, libertynista, za tolerancją religijną, autor powiastek filozoficznych ("Kandyd czyli optymizm" - konfrontacja optymizmu z rzeczywistością ukazuje jego niedorzeczność); Encyklopedyści (dzieło: "Encyklopedia" Diderota, Woltera, Rousseau, Monteskiusza, d'Alamberta); TWÓRCY FRA - Diderot ("Kubuś Fatalista i jego Pan"; problemy człowieka i jego wolnej woli, rola przeznaczenia;), La'Fontaine (bajki), Rousseau ("Nowa Heloiza": 'Miłość pozbawiona uczuciowości traci swój największy powab', "Traktat Społeczny"), ENG - Defoe ("Robinson Cruzoe"), Stern ("Podróż sentymentalna"), Swift ("Podróż do wielu odległych narodów świata"); ITA - Pamiętniki Casanovy; WZORCE człowiek ogładzony (barok, ośw., romantyzm) - elita intelektualna, obyty, światowiec, wykwintne maniery, wszechstronnie wykształcony, choć nieco powierzchowny, towarzyski, błyskotliwy, pełen uwielbienia dla kobiet; czł. oświecony (wykreowany przez "wiek filozofów") - empirysta, racjonalista, encyklopedysta, wolnomyśliciel, wróg ciemnoty, zabobonów, fanatyzmu, zakłamania, tolerancyjny, czasem deista lub ateista, optymista wierzący w "królestwo rozumu"; czł. rewolucyjny (Wlk Rewol. FRA) - hasła: wolność, równość i braterstwo, wróg absolutyzmu królewskiego, zwolennik republiki, radykał, działacz społeczny, dąży do reform, porywający mówca (np. Danton); czł. sentymentalny - (pod koniec XVIII), kieruje się sercem, uczuciami, wrażliwością (człowiek łzawy), lubi prostotę, sielskość, szczery, dobrotliwy, religijny, szukający wytchnienia na łonie natury, współczuje ludowi; wolnomularstwo (rozpowsz. pod koniec XVIII) - masoneria, tajna organizacja powstała w Londynie, propaguje deizm, równość, kult wiedzy i filantropię; OŚWIECENIE w POL - charakter reformatorski, skonsolidowany wysiłek wielu światłych umysłów, plany reform wielu dziedzin życia, aby zapobiec upadkowi RP; pod koniec dynastii Sasów: upadek władzy ustawodawczej i wykonawczej (za Augusta III brak sejmów), brak armii, brak $, załamanie handlu, upadek szkolnictwa, kultury, moralności, rokosze, zajazdy, weto; postulowano: wzmocnienie władzy króla (dziedziczność), zniesienie liberum veto, wolna elekcja, zamiana pańszczyzny na oczynszowanie, rozbudowa wsi i miast, rozwój handlu, głęboka reforma szkolnictwa i prawodawstwa, skarbu, stała 100-tys. armia, walka o czystość języka i odnowę moralną; Stanisław KONARSKI 1740 - zakłada Collegium Nobilium - szkoła dla dzieci bogatej szlachty z językiem wykładowym POL, odejście od scholastyki, szeroki zakres nauk przyrodniczo-matematycznych, nauka praktycznego zawodu; 1766 - z inicjatywy Poniatowskiego powstaje Szkoła Rycerska (Korpus Kadetów), ma kształcić kadrę oficerów dla zreformowanej armii, pierwszym komendantem został ks. A. Czartoryski, hymn - "Święta miłości" Krasickiego, wychowankowie: Kościuszko, Bem, Puławski, Niemcewicz; 1773 - sejm powołał do życia Komisję Edukacji Narodowej, pieniądze uzyskano z sekularyzacji zakonu Jezuitów; zreformowano Akademię Krakowską i Wileńską; siecią szkół gminnych objęto całą RP, do nauki dopuszczono dzieci chłopskie, mieszczańskie i dziewczęta; Próby wpływu na zmianę prawa: Leszczyński ("Głos wolny wolność ubezpieczający" - zamiana pańszczyzny na oczynszowanie), Konarski ("Volumina Legum" - propozycja uporządkowania prawodawstwa); "O skutecznym rad sposobie" - reforma oświaty; 1753 - "Ustawy szkolne"; medal Sapere auso; Publicystyka: "Monitor" (1765-86, wzorowany na "Spektatorze" - ENG; pocz. redagowany przez Krasickiego, artykuły Bohomolca, Konarskiego, Czartoryskiego i Naruszewicza; krytykował zacofanie Sarmatów, postulował typ oświeconego szlachcica, bronił mieszczan i chłopów, poruszał problemy gospod. i polityczne, walczył o tolerancję relig., ostrożnie wprowadzał koncepcje Locka, Woltera, Rousseau, zajmował się też kulturą), "Zabawy przyjemne i pożyteczne" (Krasicki, Bohomolec, Naruszewicz, Kołłątaj); TEATR na pocz. XVIII sceny prywatne (w Puławach ks. Izabeli Czartoryskiej i Scena Baletowa Branickich w B-stoku); 1765 - pierwszy publiczny z inicjatywy króla (gmach d. Operalni Saskiej, 1. sztuka - "Natręci" Bielawskiego); Autorzy komedii: Bohomolec (tłumaczenia z FRA), Zabłocki ("Fircyk...", "Sarmatyzm"), Niemcewicz ("Powrót..."); nazwiska z kluczem; krytykowano ciemnotę, konserwatyzm szlachty, zgubne skutki złotej wolności, ośmieszano modę na cudzoziemszczyznę, pańszczyznę; Wojciech Bogusławski (1757-1829), aktor, reżyser, autor sztuk, w 1783 zreformował teatr (na Narodowy), został jego dyrektorem, otworzył Studium Aktorskie; Ignacy KRASICKI (literatura, czasopiśmiennictwo, teatr; bp warmiński): satyry (utwór krytykujący negatywne przejawy życia społecznego, politycznego przybierając formę metafory literackiej, kpina, komizm, sarkazm, ironia): "Do króla", "Pijaństwo", "Świat zepsuty", "Żona modna"; Bajki (utwór dydaktyczny epicki lub liryczny, alegoryczny, maski, morał): "Szczur i kot", "Jagnię i wilcy" ("Zawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie"), "Ptaszki w klatce", "Malarze", "Filozof", "Wół minister", "Lis i kruk" ("Bywa często zwiedzionym, kto lubi być chwalonym"), "Wstęp do bajek", "Lew pokorny", "Monachomachia" (ośmieszenie zachowania mnichów, krytyka instytucji klasztoru i zakonników; "Nie wszystko złoto, co się świeci"; "Prawdziwa cnota krytyk się nie boi"; "I śmiech niekiedy może być nauką jeśli się z przywar, nie z osób natrząsa"), "Mikołaja Doświadczyńskiego Przypadki" (Wyspa Nipu - utopia); Adam NARUSZEWICZ oda "Balon" (lot balonem nad W-wą Blancharda w 1789; "Rozum człowieczy wszędy przechodzi, niezłomny pracą i czasem"); satyra "Chudy literat" ("Któż się nad tym zdziwi, że wiek jeszcze głupi? Rzadko kto czyta księgi, rzadko kto je kupi"); SEJM 4-LETNI: stronnictwa: obóz królewski (Czartoryscy, S.A. Poniatowski; reformatorzy; fuzja ze str. patriotycznym); hetmańskie (staroszlacheckie, konserwatywne; hetman Branecki, Seweryn Rzewuski, Szczęsny-Potocki, Sapieha); Kuźnica Kołłątajowska - klub polityczny (Kołłątaj, Staszic, Jezierski -na rzecz reform); Julian Ursyn NIEMCEWICZ: dramat wystawiony w przerwie obrad "Powrót posła" (1791); dewiza Podkomorzego: "Dom zawsze powinien ustępować krajowi"; Starosta: "Człek Jadł, pił, nic nie robił i suto w kieszeni"; Walery - poseł; Podkomorzyna; Starościna - żona modna; Franciszek ZABŁOCKI: komedia "Fircyk w zalotach", Fircyk - modny kawaler, Podstolina - wdowa, siostra Arysta; Aryst - Sarmata, ale nie zacofany; Klarysa - jego żona; Franciszek KARPIŃSKI (sentymentalizm): cykl sielanek miłosnych ("Do Justyny", "Tęskność na wiosnę", "Laura i Filon"), pieśni religijne ("Pieśń poranna", "Pieśń wieczorna" - "Wszystkie nasze dzienne sprawy"); Dionizy KNIAŹNIN (sentymentalizm): oda "Do wąsów"; Publicystyka Staszic: "Uwagi nad życiem J. Zamoyskiego" (ukrócenie anarchii szlacheckiej - liberum veto; wzmocnienie władzy i siły militarnej; zmiana modelu edukacji społeczeństwa); "Przestrogi dla Polski": wini możnowładców za upadek RP, chce zniesienia pańszczyzny; Kołłątaj: "O przyszłym sejmie...", "Prawo polityczne narodu polskiego" (zniesienie weta, prawa dla mieszczan, wolność dla chłopów); Jezierski: satyra "Katechizm o tajemnicach rządu polskiego" (uwł. chłopów, likw. veto, rozwój oświaty) ### "Prawda nie sprawia w świecie tyle dobrego, ile złego sprawiają jej pozory" /La Rochefoucauld/

ROMANTYZM Chronologia zach. Europy: XVIII/XIX - 40. XIX; kolebka: GER (preromant.), dalej FRA, ITA, ENG; 2 oblicza "buntu młodych" - I. buntownicze, żywiołowe, optymistyczne, walka o przywrócenie wielkiego cesarstwa Narodu Niemieckiego; muzyka Wagnera, - to postawa burzy i naporu; II. "weltschmerz" - ból świata, Werter (GER), "Spowiedź dziecięcia wieku" Alberta Musseta (FRA), "Giaur" Byrona (ENG); postawa pesymistyczna, dalej buntownicza; POL - 1818-22 - preromantyzm (walka klasyków z romantykami); prądy irracjonalizm - antyrozumowy ogląd świata; intuicjonizm - widzenie świata przez pryzmat uczucia, wiary; spirytualizm - duchowy charakter rzeczywistości, romantycy zakładali ponadzmysłowe widzenie, słyszenie; mistycyzm - prąd religijno-filozof. uznający możliwość pozazmysłowego, bezpośredniego kontaktu człowieka z Bogiem przez intuicję; mesjanizm - wiara w przyjście Mesjasza (dla POL - "44"); aktywizm - tylko działając aktywnie można zmienić świat; transcendentalny absolut - byt niezależny od innych, bez przyczyny, doskonały, poza obszarem ludzkiego doświadczenia, mógł do niego dotrzeć prosty lud nieskażony cywilizacją, dzieci, ludzie chorzy, opętani; romantycy uważali, że świat to jedność antynomii (sprzeczności, np. widzialna materia+sfera ducha, dobro+zło); Idealizm rewolucyjny HEGLA (1770-1831) dzieje świata - pochód ducha świata - Weltgeista (byt idealny i absolutny, wciela się w wielkie jednostki, ducha narodowego, historycznego, sztuki, kultury, to najwyższy poziom rozwoju ducha absolutnego), byt=duch(teza)+przyroda(antyteza), byt(idea+duch)+przyroda=duch absolutny; tym 3 postaciom bytu odpowiadają: logika, filozofia przyrody i ducha (triada heglowska); dialektyczna metoda rozwoju świata (teza-synteza-antyteza), systemem triady rozwija się świat (kultura, przyroda, państwa, społeczeństwa, prawa, religie, sztuka, nauka), każda postać bytu - niezbędne ogniwo rozwoju (teza-antyteza); wniosek: najbardziej uniwersalna filozofia (nieograniczona ufność w abstrakcyjne siły umysłu ludzkiego), najwyższy przejaw Weltgeista - państwo, sztuka, religia, filozofia; "państwo jest boską ideą istniejącą na ziemi, państwo jest rzeczywistością idei moralnej, państwo jest uzasadnieniem racjonalnej wolności"; "Co jest rzeczywiste, to jest rozumne"; obraz historiograficzny: okresy: wschodni, grecki, rzymski, germański; piekno - synteza idei i zjawiska, rzeczywistości i myśli, treści i formy; dzieje sztuki - układ triady - sztuka wschodu (symboliczna), starożytna (klasyczna), romantyczna (chrześcijańska); istota heglizmu: idealizm, obiektywizm, logiczność, ewolucjonizm, konstrukcja; obyczajowość - skupienie uwagi na jednostce, wyobcowanie, wiara w siły nadprzyrodzone, przepowiednie; upodabnianie się do bohaterów, niechęć do służby wojskowej (kamizelki, długie włosy); kobieta - zwiewna, piękna, gorset, dekolty, szale, obiekt kultu, zdradzieckie - przyczyna wszelkiego zła; zarwano z tendencjami klasycystycznymi, nowy gat. patriotyzmu - naród=byt idealny, doskonałość etyczna; atrybuty - sztanbuch, list miłosny, amulet (medalion); dziwne, asymetryczne fryzury, bokobrody; powrót do wiary ludowej, wieści gminnej; emigracja po powst. list.: Komitet Tymczasowy Emigracji Polskiej (1831)  Komitet Narodowy Polski (Joachim Lelewel: powiązanie sprawy polskiej z rewolucjami w Europie); obóz Czartoryskiego (Hotel Lambert - wyżsi oficerowie, arystokracja, inteligencja: zniesienie pańszczyzny, uprawnienie mieszczan, POL: monarchia konstutycyjna, liczyli na pomoc ENG i FRA w przygot. powst.); leleweliści (środowiska wierne tradycji powst. list. "za naszą i waszą wolność"; Lelewel: zniesienie pańszczyzny, demokracja, wystąpienia rewolucyjne w Paryżu  rozwiązanie partii - 1832  tajna org. Zemsta Ludu); Tow. Demokrat. Polskie (Krępowiecki, Pułaski; "Mały Manifest" - zasady programowe, żądali walki wyzwoleńczej przy pomocy ludu i innych państw; 1836 - Wlk Manifest - POL musi walczyć własnymi siłami, chłopi uwłaszczeni w razie powstania); Gromady Ludu Polskiego (Grudziąż - w Londynie: równouprawnienie stanów; Humań - Praga); bohater werterowski nadwrażliwy, uczuciowy, patrzy na świat przez pryzmat uczucia, serca i wiary; egotyk, skupiony na własnej osobowości, wyalienowany, miłość - uczucie destruktywne, platoniczny charakter miłości, odrzucenie jej wzmaga determinację, reżyseruje własną śmierć - "romantyczna sztuka umierania"; atrybuty - listy, pistolety, werterowski strój); bohater byroniczny - Giaur: buntownik, spontaniczny, podlega impulsom zewn., zdecydowany, konsekwentny, tajemniczy, egotyk, dręczony przez dylematy egzystencjalne, rozdarty wewnętrznie, brak przyjaciół, zdarzenia życiowe spowodowały, że poważył się na czyn nieetyczny, żyje w obcym kulturowo państwie; nie popełnia samobójstwa z miłości, ale poświęca się idei nadrzędnej, nie mogąc odnaleźć szczęścia osobistego walczy o równość, niepodległość, sprawiedliwość; odrzuca postawę weltschmerzu, postawa buntownicza, agresywna wobec życia; POLSKA - wstęp: preromantyzm (1818-20) - walka romantyków (J. P. Woronicz, Wybicki, Godepski, Antoni Malczewski, Niemcewicz, Bohdan Zalewski) z klasykami (L. Osiński, Kajetan Koźmian, Alojzy Feliński, Jędrzej Śniadecki - nazwał lit. romant. szkołą zdrady i zarazy), 1822 - ballada "Romantyczność" - zwycięstwo romantyków; Adam MICKIEWICZ (1798 - 1855) - 1817 - zakłada tajne Towarzystwo Filomatów (Miłośników Nauki) i Towarzystwo Filaretów (Miłośników Cnoty); 1824 - zesłanie w głąb Rosji, 29 - ucieczka z Rosji, 31 - przybycie do Polski, pocz. emigracji; Oda do młodości (1820) klasyczna forma ody (ton podniosły, godnościowy), oświeceniowe wartości ("rozumni szałem"), kpina z przesądów, ciemnoty, samolubstwa, wątki mitologiczne; el. romant: typowe antynomie, propagowanie idei wolności, równości, braterstwa, altruizmu, będą ofiary, ale to zaszczytna śmierć w obronie ideałów; Ballady i romanse (historyzm+orientalizm+natura, lud nie skażony cywilizacją dociera do prawd żywych kierując się sercem i uczuciem, 22) - Romantyczność: "Czucie i wiara silniej mówi do mnie, niż mędrca szkiełko i oko"; "Nie znasz prawd żywych, nie obaczysz cudu, Miej serce i patrzaj w serce"; Świteź: Bóg ukarał wrogów śmiercią za atak na kobiety i dzieci; moralistyka: rzeczą żołnierską jest walka przeciw żołnierzom, nie wolno mścić się na kobietach i dzieciach; Świtezianka: największą zbrodnią dla romantyków jest złamanie przysięgi wierności; Lilie - żona rycerza chcąc uniknąć kary za zdradę zabija go, rola sprawiedliwego (wymierza karę) - przyroda; Dziady II (1823) - charakter społeczny - ludowe obrzędy z UKR, LIT, BAL; nastrój grozy, tajemniczości; 3 kat. duchów: lekkie (dzieci, "Kto nie zaznał goryczy ni razu, ten nie zazna słodyczy w niebie"), ciężkie (dziedzic, "Kto nie był człowiekiem ni razu, temu człowiek nic nie pomoże"), średnie (pasterka Zosia, "Kto ni razu nie dotknął ziemi, ten nigdy nie może być w niebie"); wniosek: kanon moral., lud., wiara w świat pozazmysłowy (Shakespeare: "Są rzeczy na niebie i ziemi, o których ani śniło się waszym filozofom"); Dziady IV (1823) - upiór, zjawa - Gustaw (kochał i został odrzucony, poeta, nieszczęśliwy kochanek) pojawia się w domu swojego nauczyciela - księdza; godz. miłości 3 rodz. śmierci: ciała, jednego z kochanków (godzi w oboje), śmierć ducha; g. rozpaczy - "Ty dla mnie ziemię piekłem zrobiłeś, i rajem, A to jest tylko ziemia"; g. przestrogi - "Kto za życia choć raz był w niebie, ten po śmierci nie trafi od razu"; Dziady III (1832) - wielki dramat narodowowyzwoleńczy, "Nasz naród jak lawa, z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa, lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi, plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi"; poezja to siła twórcza, płynie wprost z serca; wlk-imp Gustaw Konrad, "Ja i ojczyzna to jedno, nazywam się milijon, bo za milijony kocham i cierpię katusze", idea prometejska - indywidualistyczna, szlachetna idea buntu; przyczyny klęski K.: alienacja, samotność, pogarda dla ludzi, maksymalizm, nie umiał zapanować nad uczuciami, rola profety (wodza) głoszącego ideały tyrtejskie (pobudzanie zapału poezją, śpiewem), ale nie udźwignął tego emocjonalnie; wizja ks. Piotra: mesjanistyczne idea niepodległości Polski "Z matki obcej, krew jego dawne bohatery, a imię jego będzie 40 i 4" - zapowiedź zmartwychwstania, nakaz oczekiwania na cud; Sonety krymskie (1825) Stepy Akermańskie, Burza, Grób Potockiej, Pielgrzym, Ajudah (góra-niedźwiedź), Czatyrdah (góra-namiot), Bakczysaraj; A.M. tęskni do Litwy, słyszy jej głos; Konrad Wallenrod (1828) - bohater byroniczny; działanie indywidualne, podstępne, nieetyczne metody na rzecz wolności ojczyzny, płaci wysoką cenę, walka metodą lwa i lisa; "Szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie"; poezja to skarbnica pamiątek narodowych, wymiar tyrtejski, "arka przymierza" między przeszłością i przyszłością; Pan Tadeusz (1833) "PT był kamieniem grobowym położonym na dawnej Polsce szlacheckiej" (Henryk Worcell); Jacek Soplica (boh. romantyczny nowego typu) - 1. szabla na LIT, zabijaka, autorytet, odważny, sławny; skazany na banicję i infamię po zabójstwie Stolnika; emigracja: poświęcenie się działalności patriotycznej, postać kwestarza - ks. Robaka, więziony, katowany, przygotowuje powst. na LIT; "Za mało miejsca na 2 orły w 1 gnieździe" - vs armii Napoleona; szlachta: dworska (pKom, Sędzia, PT, J. Soplica), gołota (Wojski, Gerwazy), zaściankowa (Dobrzyńscy); cechy: kult tradycji, tytułów, starszeństwa, patriotyzm, kosmopolityzm, pieniactwo, awanturowanie, dezorientacja polityczna; Skład zasad postulaty: tolerancja religijna, wolność słowa i osobista, równość ob. wobec państwa i urzędów, równouprawnienie Żydów i Słowian, kobiet; JULIUSZ SŁOWACKI (1809-1847) Kordian (1833) krytyka przywódców powst. list. (Józef Chłopicki - rokował z carem, Jan Skrzynecki - nieudolny, Jan Krukowiecki - poddał W-wę; politycy: M. Mochnacki, J. U. Niemcewicz, A. J. Czartoryski - przyjaciel cara, J. Lelewel); krytyka poglądów AM, pogląd: poezja spełnia swe zadanie, gdy pomimo klęski narodu potrafi dostarczyć narodowi siły i przechować wartości (nie prorokować i politykować), poeta: służący narodowi śpiewak, minstrel; Kordian: romantyczny kochanek werterowski skażony "chorobą wieku", patrzący przez pryzmat uczuć; w podróży pozbywa się dziecięcych złudzeń co do świata (o wszystkim decydują pieniądze) (Mt. Blanc) bojownik o sprawę narodową - polski Winkelried, zbuntowany przeciw rzeczywistości, gotów samotnie walczyć z wrogiem; "Polska Winkelriedem narodów!" - odrodzenie świata możliwe poprzez klęskę i upadek Polski i Polaków; działanie w pojedynkę - skazane na niepowodzenie; samotność, wyobcowanie - zabójcze dla K.; "Cóż ty wiesz, że nie jesteś jak ci obłąkani, Ty chciałeś poświęcić się za widmo, za nic"; Grób Agamemnona (1840) obraz Polski, którą zamieszkują niewolnicy, a "dusza anielska" (szczytne ideały) została uwięziona w czerepie rubasznym (zdrada, wstecznictwo); "Polsko! lecz ciebie błyskotkami łudzą, pawiem narodów byłaś i papugą, a teraz jesteś służebnicą cudzą", "Boś ty jedyny syn Prometeusza - sęp ci wyjada nie serce - lecz mózgi", po spełnieniu ofiary "naród się podniesie i ludy przelęknie"; Beniowski - poemat dygresyjny; "Chodzi o to, aby język giętki powiedział wszystko, co pomyśli głowa", 'nie pójdę z wami waszą drogą kłamną, - pójdę gdzie indziej! - I lud pójdzie za mną!", Kocham lud więcej niż umarłych kości... Kocham... lecz jestem bez łez, bez litości", pożeganie z AM "Bądź zdrów! A tak się zegnają nie wrogi, lecz dwa na słońcach swych przeciwne Bogi"; poeta pragnie przewodzić narodowi; Testament mój "Żem dla ojczyzny sterał moje lata młode; A póki okręt walczył - siedziałem na maszcie, A gdy tonął - z okrętem poszedłem pod wodę", "Lecz zaklinam, niech żywi nie tracą nadziei, I przed narodem niosą oświaty kaganiec; A kiedy trzeba - na śmierć idą po kolei, Jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec"; poezja: "siła fatalna", która "was, zjadaczy chleba w aniołów przerobi", Genezis z ducha istota świata - charakter duchowy, materię tworzą duchy, duch: twórczość, kreacyjność, burzenie, postęp ku dosk. (przez burzenie starych form - rewolucyjność); najdoskonalsze duchy - Polska - jeśli rozwój świata opiera się na gen. procesie hist. to my jesteśmy wzorem dla innych narodów - genezyjski wariant mesjanizmu; ZYGMUNT KRASIŃSKI (1812-59) Nie-boska komedia dramat rodzinny - poeta (błogosławiony: nie oddziela się od poezji przepaścią słowa, identyfikuje się z poezją, "On będzie kochał ludzi i wystąpi mężem pośród braci swoich"; nieszczęśliwy: życie to zaprzeczenie ideałów poezji, puste poetyzowanie), poezja (dziewica) wodząca męża na pokuszenie to szatan, odrywa Hr. od rodziny, "Błogosławoiny pośród stworzeń kto ma serce - on jeszcze zbawion być może"; sąd ZK: bycie poetą romantycznym uczyniło Hr. egoistą, odizolowało od problemów, rodziny, poezja - siła nieszcząca; dramat społeczny - rewolucjoniści chcą stworzyć nowy świat, muszą być ofiary (Pankracy); fanatyzm religijny, utworzenie sekty (Leonard), "Nam jedno - szlachtę czy bydło - rżnąć", frenetyzm romantyczny: mieszanina potworności, gwałtów, makabry, grozy; romantyczny prowidencjalizm: zakłada, że historia jest zaplanowana przez Boga; rewolucja nie przynosi sukcesu (Pankracy ginie: "Galilae victisi"), bo brakuje w niej miłości; ZK: powściągliwość w namawianiu do rewolucji; CK NORWID (1821-83) nurt internacjonalistyczny Do obywatela Johna Brown ("Bo pieśn nim dojrzy, człowiek nieraz skona, A niźli skona pieśń, naród pierw wstanie"), Bema pamięci żałobny rapsod (lud osiągnie cele zmarłego); n. patriotyczny Fortepian Szopena (wspomnienie Szopena i jego muzyki, pieśń skończona zbyt wczesną śmiercią kompozyt., każde dzieło to dopełnienie, "Ciesz się późny wnuku, Jękły - głuche kamienie, Ideał - sięgnął bruku"), Moja piosnka II, Język ojczysty ("Nie miecz, nie tarcz - bronią języka, Lecz - arcydzieła!"); n. filozoficzno-społ. Promethidion (sztuka - to piękno, "piękno jest kształtem miłości", "Praca - toć największa praktyczność na świecie" - to sztuka: "Lecz jak najwyższe z rzemiosł apostoła, I jak najniższa modlitwa anioła"; pieśń jest w stanie odrodzić Polskę; listy: "Polska jest ostatnie na globie społeczeństwo, a pierwszy na planecie naród"), Coś ty atenom zrobił Sokratesie, Klaskaniem mając obrzękłe prawice, Nerwy, Larwa; n. liryczny W Weronie, Poglądy na sztukę, Fortepian Szopena; GATUNKI LITERACKIE ballada - z tw. ludowej, fabuła - z podań ludu, postacie realne i fantastyczne, tajemniczość, irracjonalizm; "O pieśni gminna, ty arko przymierza" /pieśń Wajdeloty, K. Wallenrod/ przekazywana z pokolenia na pokolenie pieśni, baśnie, legendy, krzewi tradycję, kulturę (Ballady i romanse, Król Olszyn); dramat romantyczny odrzucenie; decorum (zasada 3 jedności: m-ca, akcji, czasu), ograniczenia osób, kompozycji zamkniętej; wzór: dramaty Szekspira; nawiązania do przeszłości - bohaterowie średniowieczni); synkretyzm, kompozycja otwarta, baśniowość, sceny realistyczne i fantastyczne, bohater romantyczny (Dziady, Kordian, Nie-boska komedia); powieść poetycka (poemat epicki) - pierwiastki epickie i liryczne; dramatyczna i tajemnicza akcja; inwersja czasowa, retrospekcja, narrator ujawnia własne uczucia (Giaur, Konrad Wallenrod); poemat dygresyjny dygresje - odautorskie wstawki komentujące fabułę, podejmujące dyskusję; akcja to tylko pretekst do dygresji (Beniowski);

POZYTYWIZM Granice chronologiczne: Polska ~1870-90; Europa od 1840; 1890 - rozpoczęcie żywiołowego buntu Młodopolan (Galicja); Poglądy Comte'a: pozytywny = realny, użyteczny, pewny, ścisły; społeczeństwo to organizm (niedowład 1 organu powoduje chorobę organizmu); POGLĄDY ewolucjonizm - człowiek i społ. podlegają tym samym prawom, co wszystko żyjące na ziemi, a przede wszystkim prawie ewolucji; postęp sprawia, że człowiek i społ. stale się rozwija gospodarczo i intelektualnie /Herbert Spencer i K. Darwin/; utylitaryzm - wszelkie działania człowieka (nauka, sztuka, literatura) powinna cechować społeczna użyteczność /John S. Mill "O zasadzie użyteczności"/; scjentyzm - rozum i doświadczenie są jedynymi źródłami rzetelnej wiedzy, a wszelkie dociekania zmierzające do wyjaśnienia sensu życia i śmierci są zbędne, bo niesprawdzalne /A. Comte/; agnostycyzm - świata nie można do końca opisać i poznać, są bowiem rzeczy, których rozum nie ogarnia, należy je zatem dokładnie opisać nie wnikając w istotę; optymizm - istniejący świat jest najlepszym z możliwych, życie jest dobre, można więc osiągnąć w nim szczęście i doskonałość moralną; także wiara w lepszą przyszłość; tolerancja - wyrozumiałość dla cudzych poglądów, upodobań i wierzeń, dla cudzego postępowania; republikanizm - republika jest najlepszą formą rządu (najwyższe organy władzy w drodze wyborów); demokratyzm - wyznawanie zasad demokratycznych (władzę sprawuje lud bezpośr. lub przez przedstawicieli); materializm - tezy: poznawalność, niezależne istnienie świata, pierwotność materii i wtórność świadomości (świadomość to funkcja materii), przeciwieństwo idealizmu; Sytuacja w zaborach po powst. stycz.: rosyjski - "noc apuchtinowska", zamknięto UW, powołano Szkołę Główną; Król. Polskie  "Priwislanski Kraj", zakaz języka polskiego; konfiskaty, zsyłki; austriacki - większe swobody polityczne, rozwój szkół i kultury, wielka nędza chłopów, niechęć do ruchów powstańczych (ugrupowanie Stańczyków); pruski - antypolska polityka, germanizacja, ograniczenie kultury i oświaty, utrudnienia w osiedlaniu się, praca na rzecz utrzymania polskości (H. Cegielski, K. Marcinkowski, A. Cieszkowski); Hasła w-wskiego pozytywizmu: praca organiczna (EO Nad Niemnem, ABC..., BP Lalka), praca u podstaw, filantropia (BP Lalka, MK Miłosierdzie gminy), emancypacja kobiet (walka o równoupr. społ. i polit.; EO Nad Niemnem, BP Emancypantki), asymilacja mniejszości narodowych (Żydzi, UKR, BAL, LIT; EO Meir Ezofowicz, BP Lalka), zainteresowanie biednym uzdolnionym dzieckiem; kreacja Homo-Faber człowiek pracy - nowy wzorzec bohatera (racjonalnie ocenia rzeczywistość i hołduje wiedzy i rozumowi; EO Nad Niemnem, BP Lalka, HS Rodzina Połanieckich); Walka starej i młodej klasy "młodzi": pozytywiści, organicznicy, idealiści, entuzjaści (czasopisma: "Przegląd tygodniowy" Świętochowskiego, "Niwa" i "Ateneum" Chmielowskiego, "Przegląd Polski", "Kraj", "Tygodnik Wlkpol.", "Kurier W-wski"; "starzy": romantycy, konserwatyści, tradycje szlacheckich dworków i powstań narodowych, przeciwnicy postępowych zmian społ. (czasopisma: "Biblioteka W-wska", "Tygodnik Ilustrowany", "Czas"); Realizm (cechuje go: typowość, prawdopodobieństwo, skłonność do przekazywania czytelnikowi wiedzy encyklopedycznej) - kierunek ukazujący prawdę o otaczającym świecie w odzwierciedleniu panoramicznej wizji życia społeczeństwa, ma stwarzać iluzję rzeczywistości, prawdziwości (więcej dialogów, narrator wszechwiedzący), ukazane szczegóły geograficzne, polityczne, historyczne, wykluczono cudowność i fantastykę; przedstawiciele: Balzac Komedia ludzka, Stendhal Czerwone i czarne (FRA), K. Dickens Klub Pickwicka, Twist David Copperfield (ENG), Gogol, Czechow, Tołstoj Wojna i pokój, Dostojewski Zbrodnia i kara (RUS); realizm krytyczny - pojawił się pod koniec lat 70. w Pol. - EO Nad Niemnem, BP Lalka, Emancypantki, HS Rodzina Połanieckich; Naturalizm (twórca kierunku: Emil Zola) - literatura powinna fotograficznie (szczegóły flory i fauny, anatomii, obyczajów, tradycji) odzwierciedlać rzeczywistość, narrator wszechwiedzący obiektywny; nie ma tematów zakazanych; ukazywanie życia: lumpenproletariatu, kryminalistów, dewiatów, prostytutek, a także określonych profesji (górników, aktorów, rzeźbiarzy); przedstawiciele: Zola, Gustaw Flaubert, Stendhal (FRA), Czechow 3 siostry, Wyśniony sad (RUS), elementy: Nad Niemnem, Lalka, Szkice Węglem; zasada "weryzmu" - dosłowności (widząc kawę trzeba poczuć jej zapach); SZTUKA modernizm: Artur Grotter, Jan Matejko (Bitwa pod Grunwaldem, Kościuszko pod Racławicami, Konstytucja 3 maja, Hołd Pruski, Poczet Królów itd.); realizm: krajobrazy, obrazy historyczne, pogrzeb, martwa natura (Juliusz Kossak, January Suchodulski, Kostrzewski); naturalizm: dokładne przedst. natury (Garczyński, Słończyński); MUZYKA szkoły narodowe: Edwarg Grieg, Siergiej Rachmaninow, Antoni Dvorak, Jan Strauss (Nad pięknym modrym Dunajem); realizm (neoklasycyzm): J. Brahms, Mex Reger; opery: Giuseppe Verdi (Rigoletto, Traviata), Ryszard Wagner (Pierścień Nibelungów); Polska: Stanisław Moniuszko (1819-72, opery: Halka, Straszny dwór), Henryk Wieniawski, Ignacy Paderewski, Zygmunt Noskowski; HONORIUSZ BALZAC (1789-1850, pseudonim: Horace de Saint-Aubin), 1829 Szuanie, 1831 Jaszczur, 1833 - żeni się z Eweliną Hańską, 1834-5 Ojciec Goriot (część Komedii ludzkiej - 137 utworów); charakter twórczości: krytyczny i surowy obserwator życia Paryża, ukazuje mechanizm robienia kariery kosztem uczciwości i moralności, ukazanie świata na progu narodzin kapitalizmu (bezwzględny i niszczący); OJCIEC GORIOT Balzac bezwzględnie obnaża mechanizmy narodzin epoki wczesnego kapitalizmu (czasy określane mianem "hipnozy pieniądza"; Goriot robiąc karierę finansową nie miał czasu na wychowanie córek) stosując poetykę realizmu krytycznego; narrator ma autorytet poznawczy i moralny, Balzac szczegółowo opisuje ludzkie otoczenie, pokazuje powtarzające się typy postaci, zdarzeń, sytuacji; ELIZA ORZESZKOWA (szlachcianka, 1841-1910), dwukrotna kandydatka do Nobla; 1873 Marta, Meir Ezofowicz, 1885 Dziurdziowie, Mirtali, 1888 Nad Niemnem, Chama, 1910 Gloria Victis; NAD NIEMNEM dwa plany czasowe (1. - współczesny 1886; 2. - retrospekcje: XVI - panowanie Zygmunta Augusta - historia Jana i Cecylii, kampania napoleońska, powst. listop., powst. styczn. (polegli Jerzy Bohatyr. i Andrzej Korczyński)); dwie kat. ludzi (pracy: Benedykt i Witold Korcz., Marta, Maria Kirłowa, Justyna Orzelska; pasożyci społ.: Emilia i Zygmunt Korcz., Bogusław Kirło, Ignacy Orzelski, Teofil Różyc); Bohatyrowiczowie - szlachta zaściankowa, pieczętują się herbem, ale sami pracują na roli, kultywują tradycje; Wątki patriotyczne - mogiła powstańcza (1863), śpiewane pieśni patriotyczne, kultywowanie tradycji; powieść tendencyjno-dydaktyczna - kryterium wartości - stosunek do przeszłości i do pracy oraz utylitaryzm; kreacja homo-faber (Witold i Benedykt, Justyna, Janek Boh., Marta); podkreślenie roli oświaty w budowaniu społeczeństwa, demokratyzm i liberalizm w stos. społ.; BOLESŁAW PRUS (1847-1912. naprawdę Aleksander Głowacki), z rodz. Szlacheckiej herbu Prus, brał udział w powst. styczn., więziony na Cytadeli, początkowo dziennikarz, 1880 - powieść Anielka, nowele Powracająca fala, Kamizelka, 1886 Placówka, 1887-89 Lalka, 1894 Emancypantki, 1897 Faraon, 1905 Dzieci; LALKA: 2 narratorów (1. - obiektywny, wszechwiedzący, 2. - subiektywny - Rzecki - wojny napoleońskie, powst. list., kampania węgierska 1848, powst. stycz.), struktura utworu szkatułkowa (obie części mogą bez siebie funkcjonować); akcja 1878-79; społeczeństwo w Lalce schierarchizowane (o przynależności decyduje rodowód): arystokracja rodowa (wszyscy związani ze sobą, konserwatyści: książę, Łęccy, Krzeszowski, prezesowa Zasławska, Ochocki, Starski), mieszczaństwo (zróżnicowane narodowościowo i majątkowo: zdeklasowany szlachcic Wokulski, Krzeszowska, subiekci, p. Stawska; inteligencja: zarządca Wirski, radca Węgrowicz; Żydzi: Szlangbaumowie, dr Szuman; Niemcy: Minclowie; proletariat: Węgiełek, Wysoccy); Wokulski - cechy romantyka (wychowany na literaturze romant., romantyczna miłość do Izabeli, próba samobójstwa, pojedynek, fantazja i ryzyko) i pozytywisty (wiara w naukę, wiedzę, znamiona homo-faber, organicznik, filantrop, zwolennik asymilacji); idealiści: Wokulski (wierzył w szlachetność ludzkich działań, sprawiedliwość, uważał, że nędzę można zlikwidować zapewniając ludziom pracę), Rzecki (ideal. polityczny, wierzył w Napoleona, wierzył w konspirację i odzyskanie wolności), Ochocki ("ideal. naukowy", wyznawca pracy organicznej i scjentyzmu, wierzył w "świat bez granic", ludzi równych, wolnych i szcześliwych; HENRYK SIENKIEWICZ (1846-1916; noblista - Quo vadis 1905); nurty twórczości: społ.-obyczaj. (Szkice węglem, Za chlebem, Janko muz., Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela, Sachem, Latarnik, W pustyni i w puszczy), powieści histor. (Trylogia, Quo vadis, Krzyżacy, Na polu chwały); TRYLOGIA (cel powieści: ku pokrzepieniu serc): elementy baśni (żywioł optymizmu, wiara w pokonanie zła, bohaterowie nie załamują się pod wpływem przeciwności, podział na bohaterów szlachetnych i złych  tryumf dobra nad złem), el. eposu antycznego (całe życie boh. to przygoda, heroiczni obrońcy ojczyzny, doskonali rycerze, popełniają błędy, ale dokonują ekspiacji - Kmicic  wojna obronna narodową świętością), el. westernu (dynamizm zdarzeń, stopniowanie napięcia, porwania, pojedynki, podstępy, ucieczki, nagłe zwroty akcji; bohaterowie nieskomplikowani, ale o silnych prostych charakt., szczerzy, podział na dobrych i złych); uświęcenie wojny (sacrum) "Rany odniesione w bitwie o ojczyznę nie bolą, trudy nie przygnębiają" /Kmicic/; cechy sarmatów: odwaga, waleczność, prawdomównośc, wierność, bezinteresowność, braterstwo, honor, wyrzeczenie dobra własnego na rzecz ojczyzny, pobożność; tchórzostwo, megalomania, ksenofobia, warcholstwo, pieniactwo, egoizm, NOWELISTYKA problem biednego uzdolnionego dziecka (BP Antek, HS Janko Muzykant, EO ABC...), nędza i zacofanie wsi polskiej (HS Szkice węglem, Bartek zwycięzca), nędza proletariatu miejskiego (MK Nasza szkapa), demaskacja fałszywej filantropii (MK Miłosierdzie gminy; EO Dobra pani); problem równouprawnienia mniejszości narod. (MK Mendel Gdański), losy emigrantów polskich (HS Za chlebem, Latarnik); ADAM ASNYK (1838-97), pochodził z rodz. szlacheckiej, więziony na Cyteadeli za działalność konspiracyjną przez powst. stycz., 1869 - debiut tomem poezji; kilka dramatów (Gałązka heliotropu, Kiejstut); nurty w twórczości: osobisto-patriotyczny (rozrachunek z przeszłością powst. - pamiętnik liryczny straconego pokolenia powst., wątek odpowiedzialności za klęskę powst. Sen grobów, Epilog do snu grobów), nurt pozytywistycznych deklaracji, którym proponował umiejętność pogodzenia idei pozytyw. z romant. (Dzisiejszym idealistom, Do młodych, Daremne żale), miłosny (Różowa chwilka, Abdykacja, Oświadczyny, Między nami nic nie było, Karmelkowy wiersz), filozoficzny (30 sonetów); "Do Młodych" - apel do młodych (manifest pozytywistyczny) - zachęcenie do działania, pracy, poznawania świata; wiara w postęp i ewolucję; cytaty: "Szukajcie prawdy jasnego promienia, szukajcie nowych, nieodkrytych dróg", "Każda epoka ma swe własne cele i zapomina o wczorajszych snach", "Ale nie depczcie przeszłości ołtarzy, choć sami macie doskonalsze wznieść"

WSTĘP DO MODERNIZMU (inne nazwy: belle epoque, fin de siec'le, faundeseklizm, neoromantyzm, Młoda Polska) chronologia: przełom lat 70. i 80 (Europa) lub lata 90. (Polska) - do 1918; cechy buntu modernistycznego: krytyka moralności burżuazyjnej, ośmieszenie modelu burżuazyjnego filistra i zastąpienie go modelem genialnego artysty (samotny, nadwrażliwy, pogardzający tłumem; np. cygan - wolny człowiek, gardzi tradycyjną moralnością), poczucie kryzysu kultury (rozpad istniejących światopoglądów), atak na optymistyczną tendencyjność prozy pozytywistycznej i przeciwstawienie jej "dzieła sztuki" modernistycznej; terminologia modernizm - nazwa puszczona w obieg przez twórców programów literackich i krytyków, określała ogólnikowo nowatorskie cechy ówczesnego zespołu postaw moralno-psychologicznych i kierunków literackich (zał.: rzeczywistość jest z natury niepoznawalna, można poznać tylko siebie - psychikę, reakcje); modernista - nowy typ człowieka (przeciwieństwo filistra), który krytycznie ocenia rzeczywistość, nie podporządkowuje się normom etyczno-moralnym; dekadentyzm - schyłkowy, wyrafinowany, pozbawiony perspektyw rozwoju charakter ogólny ówczesnej sztuki i filozofii; ideę dekadentyzmu stworzył pisarz Paul Bourget; dekadent - człowiek o schyłkowej postawie moralno-etycznej, nihilista, pesymista, brak mu wiary, nadziei; impresjonizm - metoda twórcza, której celem jest utrwalenie w dziele sztuki indywidualnych, przelotnych i trudnych do określenia wrażeń i stanów psychicznych; symbolizm - przekonanie, że świat materialny, poznawalny ludzkimi zmysłami, jest jedynie złudną zasłoną skrywającą prawdziwy, niepoznawalny świat, jego elementów nie da się opisać w ludzkim języku (symbol - obrazowy odpowiednik idei i przeżyć); synkretyzm - przenikanie gatunków i rodzajów, synestezja - przemawianie poezji do wszystkich zmysłów; polifonia - wielogłosowość (narrator i gł. bohater - "Zbrodnia i kara" - mają różne poglądy); FILOZOFIA Artur Schopenhauer (GER) stworzył pesymistyczny pogląd na świat (głosił pogardę dla życia i ludzi, niezadowolenie ze świata, typowe dla filoz.: etyka współczucia, estetyka kontemplacyjna), źródła poglądów: filozofia Conte'a i f. indyjska; poglądy: fenomenalizm - "świat jest moim wyobrażeniem", umysł nie kopiuje rzeczy, lecz zabarwia je swoją naturą; zjawiska pojmował jako złudę: "Maja, zasłona złudy, osłania oczy śmiertelnych"; Metafizyka Sch. - osnowa świata - irracjonalna ("świat jest wolą i wyobrażeniem człowieka"); odrzucił dialektykę Hegla, w badaniach fil. posługiwał się introspekcją; na dnie człowieka i wszystkich rzeczy jest popęd, bezrozumny, działający bez celu, nieznający ukojenia, towarzyszy mu poczucie braku, niezaspokojenie (dążymy do szczęścia, ale nie możemy go osiągnąć), krótkie życie schodzi na troskach, towarzyszy nam ciągły lęk przed śmiercią, ulgi i pocieszenia szukamy w religii i filozofii, ale to złudzenie; propozycja: równowagę ducha można odnaleźć przez wyzbycie się żądz i potrzeb, oderwanie się od świata i jego cierpień (stan nirwany), zatapiamy się w kontemplacji i ustaje działanie woli i popędu; Fryderyk Nietzsche (GER, 1844-1900), dzieła: "Ludzie, antyludzie", "Tako rzecze Zaratustra", "Poza dobrem i złem", "Z genealogii moralności"; poglądy: relatywistyczna teoria poznania - umysł nie ujmuje wiernie rzeczy, lecz je fałszuje; relatywist. teoria wartości i moralności: nie ma moralności obiektywnej, powszechnie obowiązującej (każdy ma inną); klasyfikując ludzi Nietzsche założył nierówność biologiczną (nadludzie - natura silna - kasta panów i podludzie - słabi - kasta niewolników), nadczłowiek stał poza dobrem i złem (moralność to moralność panów, doskonałość duchowa); liczy się tylko siła, bezwzględność, godność, pewność siebie; hasło przewartościowania wszystkich wartości; nie ma Boga, nie ma religii - to omam, jedynie życie posiada wartość, wolność dla silniejszego, niewola dla słabszego, zniszczyć altruizm, miłosierdzie i współczucie - to zaraza społ.; głosił kult życia, tężyzny biologicznej, przeciwstawiał się dekadentyzmowi; Henryk Bergson (FRA), "Ewolucja twórcza"; uważał, że świat poznaje się przy pomocy intuicji (rodzaj instynktu), odrzucił intelekt w poznawaniu świata; tajemnica dynamicznego rozwoju świata tkwi w sile "elan-vitae" (pęd życia); życie człowieka to strumień postępków i przeżyć, wolny jest ten, kto kieruje się uczuciami i myślami; religię traktował jako reakcję obronną człowieka, pociechę wobec śmierci i cierpienia; wywarł wpływ na psychologię (przed Freudem sformułował teorię jaźni głębokiej); gloryfikował heroiczny czyn i witalność (włoscy faszyści chętnie odwoływali się do jego poglądów); POEZJA Charles Baudelaire (1821-67) - prekursor poezji symbolicznej w Europie, tomu wierszy "Kwiaty zła"; "Padlina" - początek utworu - sielankowy - wspomnienie spaceru z kobietą, dalej - skrajnie turpistyczny opis, poeta zachwyca się koszmarnym widokiem (rozkładające się ciało, roje much, smród), to wstęp do rozważań nad ludzkim losem (wszystkich czeka śmierć - jest wszechwładna, dosięgnie każdego i przemieni w "padlinę"); po człowieku może zostać tylko jego dzieło (tu: poezja) "wtedy czerwiowi, który cię będzie beztrosko Toczył w mogilnej ciemności, Powiedz, żem ja zachował formę i treść boską Mojej zetlałej miłości"; "Albatros" (ptak wspaniale prezentujący się w locie, ale pokraczny na ziemi), poeta porównuje albatrosa do poety - w życiu może sobie nie radzić, ale gdy tworzy to nikt nie potrafi mu dorównać, natchniony poeta nie zwraca uwagi na szyderstwa otoczenia, a efekty jego pracy będą podziwiane; "Poeta jest podobny księciu na obłoku, Który brata się z burzą, a szydzi z łucznika, Lecz spędzony na ziemię i szczuty co kroku, Wiecznie się o swe skrzydła olbrzymie potyka"; "SPLEEN II" w wierszu - nastrój ponury, wizja totalnego smutku i przygnębienia "Kiedy niebo jak ciężka z ołowiu pokrywa, Miażdży umysł złej nudzie wydany na łup"; wiersz ten to wizja narastającego dekadentyzmu, znudzenia życiem, dlatego autor jest skrajnie przygnębiony i zrezygnowany; "DO CZYTELNIKA" - autor mówi o występkach i pomyłkach ludzkich przysparzających ciągłych wyrzutów sumienia; te postępki to dzieło diabła, jednak jest rzecz dużo gorsza od nich - nuda - przyczyna wszelkiego zła "pośród małp i skorpionów, żmij i nietoperzy (...) jest potwór potworniejszy nad to bydląt plemię: Nuda, co chociaż krzykiem nie utrudza gardła, chętnie by całą ziemię na proch matki starła, aby jednym ziewnięciem połknąć całą Ziemię"; Paul Verlaine (skandalizujący tryb życia, wykolejeniec, wiele razy w więzieniu, zmarł w nędzy; w jego tekstach mimo atmosfery pesymizmu i dekadenckiego nihilizmu widać tęsknotę do czystej sztuki i szlachetnych uczuć), "SZTUKA POETYCKA" - manifest "nowej poezji" - poezji muzycznej pełnej skojarzeń; "Bo nade wszystko chcemy Odcienia, Odcienia, nie kolorów tęczy!" - zerwanie z wyraźnym przesłaniem poezji na korzyść symboliki - odcienia - to muzyka, którą poeta pragnie wkomponować w wiersz "Nade wszystko muzyki!" - taka poezja łatwiej trafi do odbiorców i znajdzie więcej zwolenników; wyraz pisany to zdrada, a muzyka symbolizuje miłość; "A wszystko inne - to literatura."; "NIEMOC" - wyraża dekadenckie nastroje schyłku XIX w., dekadentom brak ambicji i chęci do życia "O, nie chcieć, o i nie móc umrzeć chociaż nieco! Wszystko wypite! Ty tam, nie śmiej się z mych żali! Wszystko, wszystko wypite! zjedzone! - Cóż dalej?"; Artur Rimbaud (cygański tryb życia, pisał w wieku 16-20 lat; cechy poezji: symbolizm, surrealizm, stosował synkretyzm, synestezję); "STATEK PIJANY" - statek zerwany z więzów holownika, żeglujący po bezkresnym morzu, pływa po całym świecie; poeta przedstawia fantastyczne, kolorowe wizje; wzbudza też wrażenia smakowe i słuchowe (synestezja); jednak podróż nie uszczęśliwia podmiotu lirycznego, jest wolny, lecz nadal za czymś tęskni: "Jeżeli jakiej wody tam w Europie pragnę, to błotnistej kałuży, gdzie w zmrokowej chwili, Dziecina pełna smutków, kucnąwszy nad bagnem, Puszcza statki wątlejsze od pierwszych motyli"; kałuża symbolizuje dzieciństwo lub codzienne życie, za którym tęskni poeta; morze i podróż to wolność i tryb życia Rimbauda; FIODOR DOSTOJEWSKI (1821-81) ZBRODNIA I KARA - Teoria Raskolnikowa: 2 klasy w społeczeństwie - wyżsi (powinni rządzić) i niżsi (poddani lub wyeliminowani), klasa wyższa określa moralność, Raskoln. uważał się za "wyższego"  miał prawo zabić "niższą" Alonę Iwanownę ("symbol zgnilizny moralnej), pieniądze Alony miały uratować tysiące ludzi - korzyść społeczeństwa (źródło teorii: Nietzsche; założenia Raskoln. zawierały motywy prometejskie, ale postępowanie odbiega od założeń); przytłoczony ciężarem zbrodni Raskolnikow poczuł się zagrożony psychicznie, odczuwał uczuciową pustkę wokół siebie, widział, że ludzie zaczynają się go bać (matka i siostra przeczuwały, a Sonia wiedziała o zbrodni), pod wpływem argumentów i namowy Sonii postanowił się przyznać (w czasie procesu nie oczyszczał się z winy, uzasadniał swój czyn, wyrok: tylko 8 lat katorgi z powodu niezrównoważenia psychicznego), Sonia jedzie z nim na Syberię; Idealista-psychopata-zbrodniarz? stosunek do Boga zmienny (deklaruje wiarę - np. rozprawa, ale podważa istnienie Boga w rozmowie z Sonią), nie można jednoznacznie ocenić osobowości i postępowania Rask.  ton polifoniczny powieści; POWIEŚĆ PSYCHOLOGICZNA ukazane wnętrze psychologiczne człowieka, wyobcowanie bohatera w ludzkiej społeczności, pozbawia się człowieka jego wew. ładu, moralnej intuicji, co prowadzi do degradacji osobowości; bohaterowie Dostojewskiego są personifikacją idei, którą reprezentuje; bohater otoczony jest oglądem społecznym, pokazuje konsekwencje tych idei; w "Zbr. i K." pokazano, że zbrodni nie można usprawiedliwić, Raskolnikowa zwyciężyły "żywe prawdy" - serce, uczucia; HENRYK IBSEN (1828-1906) DZIKA KACZKA - Efekt działalności Gregersa (postanawia wyznać wszystkim prawdę): śmierć Jadwini, która udowadnia ojcu, że jest gotowa poświęcić kaczkę (pomysł Gregersa); symbolika: np. Hjalmar Ekdal - życiowy nieudacznik, pozuje na niezależnego artystę - fotografika (to wygodne dla niego, a utrzymuje się z posagu Giny), był konformistą niezdolnym do żadnego wysiłku życiowego; np. rodzina Hjalmara - sztuczny twór, projekt starego Werle'a - on dał jej podstawy bytu materialnego; np. Gregers - po powrocie z gór nie potrafił żyć wśród ludzi, jest kaleki psychicznie, emocjonalnie; naturalizm: ukazanie środowiska mieszczańskiego - zróżnicowanie majątkowe, ujawnienie drastycznej sfery obyczajowej (romanse Werlego, zakłamanie), didaskalia opisujące szczegóły wyglądu pokoju, osób; JÓZEF KONRAD KORZENIOWSKI (1857-1924) LORD JIM - istota konradowskiej wierności: Brown odwołuje się do sumienia Jima (przypomina o wydarzeniach na Patnie i fakcie, że Jim dostał drugą szansę)  Jim wypuszcza piratów; Jim bierze na siebie odpowiedzialność za działania piratów (zabicie syna Doramina) i przyjmuje całą winę (jako człowiek odpowiedzialny i honorowy), nie potrafi zdecydować: odejść czy zostać czy zabić się, decyzję zostawił Doraminowi, nie chciał uciekać w nieskończoność; Ist. konr. wierności to wierność ideałom, jak honor i odpowiedzialność za czyny (honor wyżej niż życie); STANISŁAW WYSPIAŃSKI (1869-1907) WESELE - Osoby: chłopi (Panna Młoda - Jadwiga Mikołajczykówna, Gospodyni - żona Wł. Tetmajera - Mikołajczykówna, Czepiec - bogaty gospodarz, Ojciec - Mikołajczyk, parobcy, Klimina - bogata gospodyni, Dziad, Żyd z córką Rachel, Ksiądz), inteligencja (Pan Młody - Lucjan Rydel, Poeta - Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Gospodarz - Włodzimierz Tetmajer, Dziennikarz - Rudolf Starzewski z "Czasu", Radczyni - ciotka Rydla, Nos - malarz Nostkowski, Isia - córka Gospodarza); Osoby dramatu: Chochoł (otwiera, sankcjonuje i kończy korowód widm), Stańczyk (z Dziennikarzem, który rozpacza nad klęskami i cierpieniami narodu, Stańczyk przekazuje mu "kaduceusz polski": "Mąć tę narodową kadź, serce truj, głowę trać!"), Rycerz Zawisza Czarny (z Poetą, lit. młodopolska nie stworzyła dzieła na miarę romantycznych, brak lit., która porwałaby naród do walki), Hetman Branicki - z konfederacji barskiej (z Panem Młodym, arystokracja wielokrotnie zdradzała interesy Polski, ślub szlachcica z chłopką odebrano jako zdradę klasową), upiór Jakub Szela (z Dziadem, przypomnienie dawnych krzywd, groźba, że to może się powtórzyć), Wernyhora (z Gospodarzem, który broni się przed podejmowaniem decyzji, woli poradzić się żony; zadanie organizacji powstania powierza Jaśkowi); za upadek idei powstania Wyspiański wini i inteligencję, i chłopów; inteligencja: pozorność i fałsz postawy ludomańskiej, brak wiary, nihilizm, obwinianie przodków, usypianie dumy narodowej publicystyką; chłopstwo: ma świadomość polityczną, brak świadomości narodowej, przywiązanie do marzeń o "pańskim dworze", brak przywódcy; symbolika: złoty róg, czapka z piórami, kaduceusz, chochoł (krzak róży - gorejące serce narodu - ukryty pod sianem, uśpiony, czekający na przebudzenie - cud), uśpione kosy pod pułapem; dramat modernistyczny: elementy muzyczne (skoczna muzyka weselna, przyśpiewki, "rozśpiewana chata bronowicka", piosenka Jaśka i chochoła), plastyczne (szczegółowe didaskalia, malarskość opisów, obrazy) i impresjonistyczne (kolorowy strój krakowski, sprzączki, pióra, światłocień - zmierzch i poranek), naturalizm (język utworu stylizowany na gwarę krakowską); GABRIELA ZAPOLSKA (1857-1921) "MORALNOŚĆ PANI DULSKIEJ" - dulszczyzna (kołtuństwo, pozorant, hipokryta) - zespół cech i postaw charakteryzujących się przede wszystkim podwójną moralnością - inną dla siebie i najbliższych, inną dla pozostałych ludzi oraz dbałością o pozory; pod tym pojęciem kryje się myślenie o tym, co powiedzą o nas inni ludzie, "Po to mamy 4 ściany i sufit, aby brudy swoje prać w domu i aby nikt o nich nie wiedział"; naturalizm: rozbudowane didaskalia (wygląd postaci i mieszkania), realia epoki (Kopiec Kościuszki, tramwaje konne), drastyczność problemu (uwiedzenie służącej przez panicza, zapłata za milczenie), sfera językowa (wiejski jęz. Hanki, jęz. mieszczański, gwara cyganerii artystycznej Zbyszka, galicyzmy - Landszaft, finencwach); ponadczasowość dulszczyzny: obejmuje ona postawy polityczne, obyczajowe, wyznaniowe, brak tolerancji; hasła polityczne służą ukrywaniu własnych celów, sukces finansowy staje się miernikiem wartości; WŁADYSŁAW REYMONT (1867-1925, Nobel 1924) "CHŁOPI": Społeczność lipecka: najbogatsi (Boryna, Kowal, Wójt, Młynarz, rodzina organistów), średnio zamożni (Dominikowa, Kłębowie), najbiedniejsi (Bylica - ojciec Hanki), nędzarze (Agata, Jagustynka), parobcy (Kuba, Witek), komornicy (najmowali się do pracy); najwyższa wartość dla chłopa - ziemia (symboliczna śmierć Boryny); Załamywanie się struktur patriarchalnych: dorosłe dzieci żądają od rodziców (Boryna, Dominikowa) podziału ziemi, chcą samodzielności  awantury, opuszczenie rodziców; Solidaryzm chłopski: jednoczenie w ważnych chwilach (walka o las, o szkołę, ukrywanie Rocha) mimo codziennych sporów; Postaci: Maciej Boryna (pracowitość, szacunek do ziemi, stanowczość, duma, poczucie solidarności, odwaga, bezkompromisowy; pazerny, egoista, tradycjonalista; w sprawach gospodarki bezlitosny i okrutny), Antek Boryna (reprezentant młodego pokolenia, buntownik, cechy ojca), Jagna (najpiękniejsza we wsi, matka chroni ją przed pracą  nienawidzą jej plotkarki; kieruje się instynktem, szczera i naiwna w postępowaniu); Obrzędy i tradycje: chrzciny (kościelne i rytualne obchodzenie domu - wypędzanie złych duchów), wesele (posyłanie z wódką, zmówiny, zaręczyny, zapowiedzi, ślub, oczepiny, przenosiny p. młodej), ścinanie włosów p. młodej po weselu, wspólna praca (obieranie kapusty, darcie pierza), świniobicie (dzielenie się mięsem z biednymi), siewy, wykopki, żniwa; Epicki zegar powieści: prof. K. Wyka: 4 koła epickiego zegara - "porządki": 1. fabularny (zdarzenia), 2. egzystencjalny (narodziny - śmierć), 3. rytm prac polowych (cykl roczny), 4. kulturowo-sakralny (święta, obyczaje), 1-2 - charakter nieodwracalny; każdy porządek ma narratora: 1. stylizator młodopolski (wszechwiedzący, obiektywny - opisy), 2. reczowy realista (wszechw., obiektywny - tok zdarzeń), 3. wsiowy gaduła (subiektywny - wydarzenia), 4. rytm obyczajów; Mitologizacja życia chłopskiego (sięgnięcie do źródeł starożytnych): Greckie Chory wyobrażają pory roku, realistyczne sielanki Teokryta (III w. pne), Wergiliusz - idylle i bukoliki o pracy chłopa, polskie sielanki renesansowe (Szymon Szymonowic, Kochanowski), opisy przyrody i zajęć gospodarskich (jak w "P. Tadeuszu" i "Nad Niemnem"), zbiór wierszy skamandryty J. Iwaszkiewicza - aż do "Chłopów" PRZERWA-TETMAJER (1865-1940); dekadentyzm - z Schopenhauera!, "KONIEC XIX W." pytanie o sens ludzkiego życia (retoryczne pytanie - odpowiedź) "Ale czyż mrówka wrzucona na szyny może walczyć z pociągiem nadchodzącym w pędzie?", walka słabego człowieka z otaczającym go wrogim światem - z góry skazana na niepowodzenie; człowiek przełomu wieków wie o nadchodzącej zagładzie, ale nie może się jej przeciwstawić; "Jakaż jest przeciw włóczni złego twoja tarcza, człowiecze z końca wieku? Głowę zwiesił niemy." - brak wszelkich wartości; "NIE WIERZĘ W NIC" sonet w tonie skrajnego pesymizmu posuwającego się do negacji wszystkiego - nihilizmu; "Nie wierzę` w nic, nie pragnę niczego na świecie, Wstręt mam do wszystkich czynów, drwię z wszelkich zapałów" - nie istnieje racjonalne i uporządk. życie, ponieważ zniszczono ideały i marzenia; tragiczne dośw. uczą: "konieczność jest wszystkim, wola ludzka niczym"; poeta pragnie tylko nirwany; "HYMN DO NIRWANY" - ton błagalny, modlitewny - forma litanii; poeta zmęczony zmaganiem z okrutnym życiem pragnie nirwany - to konsekwencja postawy dekadenckiej autora; życie to ciąg nieskończonych cierpień, nirwana to uwolnienie od ziemskiej egzystencji; "I przyjdź królestwo twoje na ziemi, jak i w niebie, Nirwano!"; poeta chce się pozbyć obrazów krzywd i cierpienia ludzkiego, ma poczucie bezsilności wobec cierpienia innych; "EVVIVA L'ARTE!" - problem miejsca i roli artysty w społeczeństwie; deklaracja wynoszenia sztuki na ołtarze i stawiania artystów ponad innymi, poeta traktuje zwykłych ludzi jako nieszczęśliwych, kalekich (bo cenią sobie dobra materialne), pogarda dla kołtunerii, mieszczaństwa ("Niechaj pasie brzuchy nędzny filistrów naród!"); sztuka to powołanie od Boga, choć inni nią gardzą ("zginąć, to zginąć jak pies, a tymczasem, choć życie nasze splunięcia niewarte: evviva l'arte!"; Synkretyzm Sztuk W Liryce ("Melodia mgieł nocnych") - synestezja, psychologizacja i dynamizacja krajobrazu, symbolizm, impresjonizm (gra światła, kolorystyka - srebrzystobłękitne mgły), muzyczność (mgły tańczą, śpiewają, bór szepcze); KASPROWICZ (1860-1926) SONETY "Z CHAŁUPY": I. - ujęcie impresjonistyczne z naturalistyczną wizją nędzy chłopskich chat ("Chaty rzędem na piaszczystych wzgórkach", "Szare chaty, nędzne chłopskie chaty"); XV. - los wdowy, która zamarzła, bo wyrzucono ją z jej roli za długi; XXXIX. historia wiejskiego chłopca, który czytał Homera pasąc krowy, by się dalej uczyć ruszył do stolicy, gdzie umiera z głodu i wycieńczenia; Sonety: "KRZAK dzikiej róży w ciemnych smreczynach" - ukazanie przyrody tatrzańskiej (krzak róży i limba) w różnych porach dnia; psychizacja krajobrazu (limby i róży) z el. personifikacji; synestezja sztuk; symbolika: róża - życie, limba - śmierć (przemijanie); róża (nie pasuje tu) - wybitna jednostka w obcym społeczeństwie poddana obawom i lękom egzystencjalnym; róża - nowa epoka, limba - ustępująca; "KSIĘGA UBOGICH - XL" - tematyka patriotyczna - podkreślenie znaczenia ojczyzny w życiu poety; nie mówi głośno o patriotyzmie, bo "Widziałem, jak między ludźmi Ten się urządza najtaniej, Jak poklask zdobywa i rentę, Kto krzyczy, iż żyje dla niej", gardzi tymi, którzy tylko mówią o swym oddaniu ojczyźnie, ale nic nie robią; STAFF (1878-1957) - próba przełamania postawy dekadenckiej ("afirmacja życia"): "KOWAL" - fil. Nietzschego - poeta dąży do potęgi ducha, myśli i uczucia; hasło doskonalenia wew.; cel człowieka: przekucie "bezkształtnej masy kruszców drogocennych", jakie nosimy w sobie w dumę, siłę, męstwo; powinniśmy znać swą wartość; "Bo lepiej giń [serce] zmiażdżone cyklopowym razem, Niżbyś żyć miało własną słabością przeklęte, Rysą chorej niemocy skażone, pęknięte.", w brutalnym świecie lepiej nie żyć, niż dać się pohańbić; "DZIECIŃSTWO" - próba odnalezienia szczęścia we wspomnieniu dzieciństwa (jako okresu, który wg Freuda ma wpływ na życie dorosłe); "SONET SZALONY" - szczęście wynika z minimalizacji potrzeb poety, który przedstawia się: "Włóczęga, król gościńców, pijak słońca wieczny, Zwycięzca słotnych wichrów, burz i niepogody"; zaprzeczenie powadze młodopol.: "Niech będzie przeklęty rozum!"; "ŻYCIE BEZ ZDARZEŃ" - tu źródłem szczęścia jest normalność, brak trosk, codzienna praca, sen, obserwacja przyrody; niby jest to życie monotonne, ale w swej codzienności poeta "Widział rzeczy, których tu nie widział żaden człowiek"; "PRZEDŚPIEW" ogniskują się wątki 1. okresu twórczości Staffa: entuzjazm dla sztuki, zachwyt nad pięknem przyrody, echa pesymizmu; propozycja, by wszystkie troski przyjmować rozumowo - stoicyzm; parafraza: "Żyłem i z rzeczy ludzkich nic nie jest mi obce"; LEŚMIAN (1877-1937) "ZIELONA GODZINA" - symboliczna wizja zjednoczenia człowieka z naturą; "LAS" - rozważania nad ostatnimi chwilami życia, poeta docieka, co możemy myśleć i czuć w momencie śmierci (intuicjonizm Bergsona) - człowiek przypomina sobie najważniejsze momenty życia, co więc jest najważniejsze? "dzień młodości - najdalszy od ciebie", "czyjeś twarze" lub jednego człowieka; możliwe jest też, że "w popłochu tajemnych ze zgonem zapasów Zmącisz pamięć i zawrzesz na sto rdzawych zasuw, I (...) nie przypomnisz nic..."; może pojawi się las - symbol spraw ostatecznych, jest wieczny, jest przyrodą, której częścią jest człowiek; "DZIEWCZYNA" - 12 braci, cieni i młotów wali w mur, by znaleźć dziewczynę, której głos słyszą; docierają jednak do pustki; symbolika: poszukiwanie sensu życia, choć nieskuteczne nie jest godne pogardy, wyznacza nam inny cel poszukiwań; PODSUM.: w otaczającym absurdzie świata - powiada Leśmian - najważniejsze są dążenia, tęsknoty, a nie uzyskane cele (Bergson);

PROZA SARTRE: 'Wolność jest możliwością powiedzenia nie wobec świata i historii', 'Wolność to właśnie owa wieść wewnątrz człowieka zmuszająca go do tego, by tworzył siebie zamiast być'; MOUNIER: 'W tym, czym jesteśmy i we wszystkim, co robimy udręka miesza się z radością, skłonność do zła z dobrą wolą, nicość z bytem'; CAMUS: 'Absurd rodzi się z tej konfrontacji: ludzkie wołanie i bezsensowne milczenie świata'; F. KAFKA: "Proces" (Józef K.: 'Z kłamstwa robi się istotę porządku świata', 'Nie trzeba wszystkiego uważać za prawdę, trzeba to tylko uważać za konieczne'); M. BUŁHAKOW: "Mistrz i Małgorzata" (Woland do M. Lewity: 'Na co by się zdało dobro, gdyby nie istniało zło i jak by wyglądała ziemia, gdyby z niej zniknęły cienie? Przecież cienie rzucają przedmioty i ludzie. (...) A może chcesz złupić całą kulę ziemską, usuwając z jej powierzchni wszystkie drzewa i wszystko, co żyje, ponieważ masz taką fantazję, żeby się napawać niezmąconą światłością? Jesteś głupi.', 'Rękopisy nie płoną'); Z. NAŁKOWSKA: 'Nie jest się takim, jakim my myślimy, że jesteśmy, ale takim, jakim widzą nas inni', "Granica" ('To, co dla jednych jest sufitem, dla innych jest podłogą i tej granicy nie da się przekroczyć'); W. GOMBROWICZ: "Ferdydurke"; S. WITKIEWICZ: "Szewcy"; B. SCHULTZ: "Sklepy cynamonowe"; SKAMANDER LECHOŃ: "Herostrates" ('A wiosną niechaj wiosnę, nie Polskę zobaczę'); TUWIM: 'Poezjo! Jakie twoje imię? Tworząca? Cóż ty tworzysz? Siebie', "Kwiaty polskie" ('Daj rządy mądrych, dobrych ludzi, mocnych w mądrości i dobroci', 'Poucz nas, że pod słońcem Twoim, nie masz Greczyna ani Żyda', 'Każda niech Polska będzie wielka'), "Ranyjulek", "Colloquium niedzielne na ulicy", "Wiosna - dytyramb", "Mieszkańcy", "Kamienice", "Pogrzeb prezydenta Narutowicza", "Do generała", "Do prostego człowieka"; SŁONIMSKI: 'Ojczyzna moja wolna, wolna, więc zrzucam z ramion płaszcz Konrada'); FUTURYŚCI JASIEŃSKI: "Rzygające posągi", "But w buronierce", STERN: "Słońce w brzuchu", MŁODOŻENIEC: "XX wiek", CZYŻEWSKI: "Pastorałki"; AWANGARDA KRAKOWSKA PRZYBOŚ: "Notre Dame" ('Z miliona złożonych do modlitwy palców wzlatująca przestrzeń!'), "Gmach", "Z Tatr", "Na kołach"; ŻAGARY MIŁOSZ: 20-lecie: "Roki" ('I nienawidzieć pora, co kochałeś, I kochać to, co znienawidziłeś, I twarze deptać tych, którzy milczącą piękność wybrali'), "Obłoki", "W mojej ojczyźnie", "Kołysanka" ('Bo matka kołysze, lula nowego bohatera, w zapachu ognia i spalonych róż'), "Ptaki" ('czemu nad budziłeś? my byśmy powiązani skrzydłami w kolisko drzemali aż do chwili, kiedy On rozdzieli ciebie i nas'); SKAMANDER: Julian Tuwim (1894-1953; 1. tom: Czyhanie na Boga 1918): Do krytyków (zachwyt nad codziennością, zauroczenie samym faktem istnienia), ***Życie? (biologiczna natura człowieka okazuje się wystarczającą racją istnienia), Wiosna (erotyk, miłość przedst. jako tajemnica krwi, serca - ciała), Ranyjulek (radość istnienia, słownictwo gwarowe, potoczne); Wiosna - dytyramb (antyurbanizm, miasto okazuje się niszczącym molochem - bezwzględnym i okrutnym, fizyczna i duchowa agonia człowieka i jego destrukcja moralna), Sitowie (analiza dramatycznego konfliktu między słowem-pojęciem a rzeczą, która pod nim się ukrywa: rzeczą realną, istniejącą, podczas gdy słowo wydaje się martwe), Rzecz czarnoleska (ekspresjonistyczny niepokój o adekwatny wobec rzeczywistości kształt słowa poetyckiego), Zapach szczęścia (dzieciństwo jako czas arkadyjski - szczęśliwy), Mieszkańcy (posługując się kpiną i ironicznym żartem poeta demaskuje prymitywne wzorce życia, zakłamanie, fałsz); poemat satyryczny Bal w operze (rzeczywistość polityczna lat 30. w konwencji groteskowej, wulgaryzmy, kalambury, neologizmy; katastroficzna postawa poety przeczuwającego nadciągającą zagładę wojenną); Kazimierz Wierzyński (1894-1969; 1.tom: Wiosna i wino 1919): ***Jestem, jak szampan lekki (nastrój radości, beztroskiej zabawy), ***Hej! Świat się kręci! (fascynacja samym faktem istnienia), Pieśń ze środka miasta (bolesna refleksja nad kondycją człowieka wobec destrukcyjnych sił cywilizacji), Ojczyzna chochołów (nastrój obawy o przyszłość narodu polskiego, konflikt między ideą wolności Polski Piłsudskiego a słabością i egoizmem społeczeństwa), Skok o tyczce (pochwała młodości, tężyzny fizycznej i sił witalnych człowieka); Jarosław Iwaszkiewicz* (1894-1980; 1. tom: Oktostychy 1919): Szczęście (skrajny estetyzm, wyrażający się przekonaniem o wyższości sztuki nad życiem i artysty - dawcy piękna - nad zwykłym człowiekiem), Erotyk (kreowanie miłości, szukanie pięknych, obecnych w sztuce i kulturze porównań dla wyobrażanych doznań erotycznych), Aubada (- pieśń poranna, fascynacja kulturą Wschodu  słownictwo wyrafinowane), Jesień w Warszawie (powszechny dzień, ulica, prozaiczne wydarzenia, potoczne i kolokwialne słownictwo), Do Tadeusza Zielińskiego (znakomitego filologa klasycznego, badacza kultury starożytnej, rzecznika śródziemnomorskiej jedności Europy), Pozdrowienie (pragnienie jedności europejskiej w imię wspólnej tradycji i dziejów - na przekór nastrojom katastroficznym), Do przyjaciela wroga (przekonanie o jednoczącej roli kultury i sztuki mającej chronić przed przemocą, nacjonalizmem i wrogością, dramatyczna sytuacja Polski wobec bezwzględnej geopolityki), XXIV (nastrój niepokoju i lęku egzystencjalnego), Świątynia w Segeście (liryka "kultury" interpretująca arcydzieła dorobku artystycznego śródziemnomorza); Jan Lechoń (1899-1956; 1.tom: Karmazynowy poemat 1920): Herostrates (manifest niejednoznacznej postawy poety, z jednej strony jest silnie związany z tradycją kultury i literatury polskiej, z drugiej pragnie odejść od narodowej przeszłości, która nie pozwala budować przyszłości); Mochnacki (niejednoznaczny stosunek Lechonia do tradycji kultury i literatury polskiej), Toast (motywy bliskie młodopolskiemu poczuciu niemocy, beznadziejności istnienia, wszechobecnej perspektywy śmierci); Antoni Słonimski (1895-1976; 1.tom: Sonety 1918): Rafael (widoczna tradycja sztuki parnasistowskiej); Czarna wiosna (manifestacja ekspresjonizmu, zachwyt nad światem, życiem i wolnością); Smutno mi, Boże (poeta sięga do tradycji romantycznych); Kołysanka (niepokój spowodowany kryzysem kultury i cywilizacji europejskiej, dramatyczna i bolesna refleksja nad możliwym rozwojem wydarzeń - przeczucie zagłady); "SATELICI" SKAMANDRA: Kazimiera Iłłakowiczówna (1892-1983; 1.tom: Śmierć Feniksa i Poezje 1922); Powrót (fascynacja codziennością, pragnie powrotu do prostych rzeczy); Pejzaż (liryka pejzażowa, charakter opisowy i filozoficzno-metafizyczny); Nieświęta męka (liryka osobista, motywy religijne); Maria Pawlikowska-Jasnorzewska (1891-1945; 1.tom: Niebieskie migdały 1922): Miłość, Morze i niebo i Gwiazdy spadające (poetyckie miniatury zakończone zaskakującą puentą; ukazują miłość w sposób bezpośredni i szczery), Na zaduszki (obok motywów erotycznych - problem przemijania, starzenia się, śmierci); Mieczysław Jastrun (1903-1983; 1.tom: Spotkanie w czasie 1929): Wielki wóz (problemy natury filozoficznej i moralnej; nawiązanie do tradycji literatury i kultury polskiej - klasycyzm; poszukiwanie prawdy o ludziach i świecie w różnych obszarach kultury); Bajka (katastrofizm); Jerzy Liebert (1904-1931; 1. tom: Druga ojczyzna 1925): Druga ojczyzna (dramatyczny konflikt między "ziemską" ojczyzną a perspektywą wieczności); Kantyczka moribundów (obraz niszczącej siły choroby i bezradność człowieka); Jeździec (manifest światopoglądu - ostateczną racją istnienia człowieka jest Bóg); AWANGARDA KRAKOWSKA Julian Przyboś (1901-70; 1. tom: Śruby 1925): Cieśle (fascynacja świadomym wysiłkiem twórczym: pracą, dzięki której opanowuje się nieuporządkowaną i amorficzną materię), Dachy (fascynacja rozwojem cywilizacji), Notre-Dame (metaforyczna wizja gotyckiej katedry), Z Tatr (pamięci taterniczki, która zginęła na Zamarłej Turni), Lipiec (motyw autobiograficzny, nawiązanie do mitu ikaryjskiego - koniec roku szkolnego); FUTURYZM I NOWA SZTUKA Stanisław Młodożeniec (1895-1959, 1.tom: Kreski i futureski 1921): XX wiek (bunt wobec tradycyjnych reguł poezjotwórczych) Lato (eksperymenty w warstwie fonetycznej i brzmieniowej), Moskwa (Młodożeniec rozważa społeczne i narodowe miejsce poety futurystycznego, czy powinien działać "tam", gdzie dokonała się rewolucja, czy "tu", gdzie żyje naród); Bruno Jasieński (1901-39; 1.tom: But w butonierce 1921): Rzygające posągi (utwór obrazoburczy, poeta świadomie naigrywa się ze wszystkich, którzy chcieliby widzieć w sztuce źródło estetycznych doznań); Tytus Czyżewski (1885-1945; Pastorałki 1925): Kolenda (artystyczne dążenie do wniknięcia w świat najprostszych emocji, w gwarze góralskiej poszukuje nowej koncepcji języka); Adam Ważyk (1. tom: Semafory 1924): Sierpień (poetyka odległych skojarzeń, asocjacji umożliwiających swobodną grę wyobraźni - nawiązanie do surrealizmu), Postój; 20-lecie c.d. Leopold Staff* (1878-1957; debiut: Sny o potędze 1901): Wysokie drzewa (poezja klasycystyczna, fascynacja przyrodą), Świat (świat - dzieło Boże - to miejsce jedyne dla człowieka, na nim właśnie może on nieustannie odkrywać bogactwo istnienia), Gorce (poczucie jedności bohatera z naturą, a zwłaszcza pejzażem rodzimym - polskim), Ars poetica (manifest poetycki); Bolesław Leśmian (1877-1937; debiut: Sąd rozstajny 1912): Metafizyka (świat i wszelkie istnienie mogą przyjmować formy racjonalnie niepojęte i wymykające się tradycyjnym normom rozumienia); Dziewczyna (życie ludzkie to nieustanne poszukiwanie, przebijanie się przez mur niezrozumienia i przypadkowości); Śnigrobek i Dusiołek (świat poezji jest zaludniony niezwykłymi, fantastycznymi postaciami, fantastyka łączy się z zainteresowaniami tradycją kultury ludowej), poemat Łąka (przyroda jako niezniszczalne źródło istnienia wyraża odwieczne marzenie człowieka o nieśmiertelności), W malinowym chruśniaku (poetyckie wyznanie kochanka, który swoje doświadczenia erotyczne przedstawia z bezwzględną szczerością; miłość jest jedyną stałą wartością), Pan Błyszczyński, Urszula Kochanowska (spotkanie U.K. z Bogiem po śmierci); Władysław Broniewski* (1897-1962; debiut: Wiatraki 1925): Soldat inconnu (doświadczenia frontowe i w ogóle wojenne zrodziły refleksję nad daremnością cierpień żołnierzy, którzy ofiernie poświęcali swe życie walce za Polskę), Poezja (mickiewiczowskie pragnienie poezji czynu, aktywnie przeobrażającej świat i wspomagającej człowieka), Na śmierć rewolucjonisty (ukazanie bohatera w chwili ostatecznej próby, w dramatycznym powikłaniu ich poświęcenia i męstwa z poczuciem osamotnienia; ostatecznie gorycz ustępuje wierze w zwycięstwo sprawiedliwości), Łódź (warunki życia proletariatu), Józef Czechowicz (1903-39; debiut: Kamień 1927): Na wsi (motywy wiejskie łączą się z wizją arkadyjską i wspomnieniem snu dziecięcego i w ogóle dzieciństwa, uosabiającego dobro i bezpieczeństwo), Sam (podmiot lir. staje się "wygnańcem z Arkadii", skazanym na życie w oczekującym apokalipsy świecie), Ballada z tamtej strony (przeczucie rychłego nadejścia śmierci); Modlitwa żałobna (bolesne rozdarcie między świadomością nieuchronnej śmierci a pragnieniem życia - pełnego bogactw i niezwykłości; ŻAGARY Czesław Miłosz* (1911-, debiut: Poemat o czasie zastygłym 1933): Roki (wizja apokalipsy, wizja świata pogrążonego w niepamięci, ulega ostatecznej zagładzie), Obłoki (zapowiedź apokalipsy ujawnia się poprzez obserwację wszechświata i historii); Jerzy Zagórski (1907-84; debiut: Ostrze mostu 1933): Widzenie IV (odwołania do Ewangelii, motyw szatana potęguje pesymistyczny obraz zaniku wszelkich wartości  katastrofa); Aleksander Rymkiewicz (1913-83; debiut: Tropiciel 1936): Tropiciel (obraz świata ulega deformacji podkreślającej apokaliptyczny wymiar dziejów); Konstanty Ildefons Gałczyński (1905-53; debiut: powieść poetycka Porfidion Osiełek czyli Klub świętokradców 1929): Serwus, Madonna (podmiot liryczny przybiera postać błazna i prześmiewcy, który ucieka od fałszu świata i cynizmu - w rzeczywistość poezji nie skażonej kłamstwem i obłudą), poemat Koniec świata (autor dochodzi do przekonań bliskich katastroficznemu nurtowi liryki lat 30.), Strasna zaba (ośmiesza konformizm inteligencji, widząc w niej źródło moralnego i społecznego oportunizmu), Szekspir i chryzantemy;

WOJNA & OKUPACJA BACZYŃSKI: "Ten czas", "Historia" ('To krew ta sama spod kity czy hełmu, Czas tylko tak warczy jak lew przeciągając obłoków wełny', 'Jak noże giną w chleb pogrążone - tak oni z wolna spływają. Piach ich pokrywa'), "Rodzicom", "Pokolenie" ('Tak się dorasta do trumny, jakeśmy w czasie dorośli'), "Z głową na karabinie" ('my sami - tacy mali, krok jeszcze - przejdziem w mit'); GAJCY: 'A tu słowa, śpiewne słowa trzeba zamieniać, by godziły jak oszczep'); PO WOJNIE BOROWSKI: 'Gdziekolwiek ziemia jest snem, tam trzeba dośnić do końca', 'Zostanie po nas złom żelazny i głuchy, drwiący śmiech pokoleń'; opowiadania ('Bo żywi mają zawsze rację przeciwko umarłym'); NAŁKOWSKA: "Medaliony" ('Ludzie ludziom zgotowali ten los', 'W Niemczech ludzie umieją zrobić coś z niczego'), HERLING-GRUDZIŃSKI: "Inny świat", SOŁŻENICYN: "Jeden dzień Iwana Denisowicza" ('Minął dzień niczym nie zmącony, nieomal szczęśliwy. W jego wyroku było takich dni od gwizdka do gwizdka 3653'), MOCZARSKI: "Rozmowy z katem"; MIŁOSZ: "Campo di fiori", "Biedny chrześcijanin patrzy na getto" ('Pyk! Fosforyczny ogień z żółtych ścian pochłania ludzkie i zwierzęce włosie'); "Piosenka o porcelanie" (Niczego mi proszę pana tak nie żal, jak porcelany'), "Który skrzywdziłeś" , "Ars poetica?" ('Zawsze tęskniłem do formy bardziej pojemnej, która nie byłaby zanadto poezją ani zanadto prozą'), "Przedmowa" ('Czym jest poezja, która nie ocala narodów ani ludzi? (...) To wspólnictwo urzędowych kłamstw, piosenki pijaków, infantylizm'), "Oeconomia divina" ('Bóg (...) najdotkliwiej upokorzy ludzi, pozwoliwszy im działać jak tylko zapragną'), "Zaklęcie" ('Piękny jest rozum ludzki i niezwyciężony. Ani krata, ni drut, ni oddanie książek na przemiał, Ani wyrok banicji nie mogą nic przeciw niemu'), "Wieść" ('O ziemskiej cywilizacji co powiemy? Że był to system kolorowych kul, z zadymionego szkła, W których zwijała się i rozwijała nitka świetlanych pyłów', 'A może o ziemskiej cywilizacji nic nie powiemy Bo naprawdę nikt nie wie, co to było'), "Ile świetnych zamiarów"; ORWELL: "Folwark zwierzęcy" ('Wszystkie zwierzęta są równe, ale niektóre są równiejsze od innych'), "Rok 1984" ('Wolność oznacza prawo do twierdzenia, że dwa i dwa to cztery', 'Kto rządzi teraźniejszością, w tego rękach jest przeszłość'); CAMUS: "Dżuma" (motto z Defoe: 'Jest rzeczą równie rozsądną ukazać jakiś rodzaj uwięzienia przez inny, jak ukazać coś, co istnieje rzeczywiście, przez coś innego, co nie istnieje'; 'Najdogodniej można poznać miasto, starając się dociec, jak się w nim pracuje, kocha i umiera', 'Nadejdzie dzień (...), kiedy na nieszczęście ludzi i dla ich nauki dżuma obudzi swe szczury i pośle je, aby umierały w szczęśliwym mieście', dr Rieux: 'gdybym wierzył we wszechmogącego Boga, przestałbym leczyć ludzi zostawiając Bogu tę troskę', Rambert: 'Nie wierzę w bohaterstwo, wiem, że jest łatwe, a zrozumiałem, że było zabójcze. Żyć i umierać od tego, co się kocha, tylko to mnie interesuje', Cottard: 'Człowiek wydany na pastwę wielkiej choroby czy głębokiego lęku jest tym samym wolny od wszystkich innych chorób czy lęków'); KRALL: "Zdążyć przed panem Bogiem"; ANDRZEJEWSKI: "Bramy raju" ('jeśli tego świata nie ocali młodość, nic go ocalić nie zdoła', 'cieniem każdej miłości jest cierpienie, nie można nie kochać, ale jeśli się kocha, miłość rozszczepia się na miłość i cierpienie'); MROŻEK: "Tango", RÓŻEWICZ: "Kartoteka" ('Tylko ograniczona ilość modeli życia przeznaczona jest dla człowieka'); KONWICKI: "Mała apokalipsa" ('kraj zamarł w marazmie, przygnieciony beznadziejną półokupacją, półswobodą, milcząca większość śpi w letargu', 'Reżim jest samowystarczalny. Sam tworzy rzeczywistość i sam ją odzwierciedla w sztuce'); BRECHT: "Żywot Galileusza" ('Jeżeli uczeni, zastraszeni przez okrutnych władców, zaczną gromadzić wiedzę dla wiedzy, wtedy nauka stanie się kaleka') WOJNA I OKUPACJA Krzysztof Kamil Baczyński (pr. Jan Bugaj, 1921-39): Z głową na karabinie (apokalipsa spełniona niesie zagładę pokoleniu, które jako pierwsze po ponad stuletniej niewoli urodziło się i wychowało w wolnej polsce), Młodość (ukazuje pokolenie, które dorastało do śmierci), Ten czas (katastroficzne znaki historii: "mroczny czas", "krzyż złamanych rąk" - sytuacja zagłady), Historia (katastrofizm historiozoficzny - myśl o identycznych prawodłowościach procesu hist. - zło, przemoc), Modlitwa do Bogarodzicy, Rodzicom (apostrofa do rodziców poety); Tadeusz Gajcy (ps. Karol Topornicki, 1920-44; debiut: Widma 1943): O nas (młodość przeobraża się w starość, gorycz, zwątpienie, śmierć), Widma (wadzenie się z Bogiem), Widma (nadrealistyczna wizja spełnianej Apokalipsa), Wczorajszemu (porównanie ludzi "przedwojennych" z "wojennymi"); L. Staff: Mitologia (wizja świata umierającego, natury dożywającej kresu; dramatyczne przewartościowanie wielowiekowej kultury), Tak. Bóg opuścił ziemię... (wiara w Boga oraz manifestowany wcześniej franciszkanizm pozwalają na ocalenie, zło - to ludzki grzech, ale odkupiony ofiarą Chrystusa), Rzut w przyszłość (nadzieja do powrotu do wartości trwałych i niezmiennych), J. Iwaszkiewicz: Plejady (potwierdzenie filozoficznego przekonania o paradoksalnym wymiarze życia ludzkiego, które realizowane wśród niezwykłości, piękna i bogactwa natury jest zarazem przemijające i nieledwie przypadkowe); W. Broniewski: Zamieć (nostalgia żołnierza-wychodźcy, przemierzającego orientalne przestrzenie w drodze ku ojczyźnie); Tomasz Borowski (debiut: Gdziekolwiek ziemia 1942): Pieśń (głęboko pesymistyczne, katastroficzne przekonanie artysty o kamiennym wyroku historii); PO WOJNIE Czesław Miłosz: Przedmowa (rozpoznanie duchowej sytuacji człowieka oraz refleksja nad stanem kultury po doświadczeniach wojny), Ocalony (nikt nie może być ocalony z zagłady wojennej, musi nastąpić ponowne stworzenie świata, ocalony jest zatem skazany na życie bez religii, etyki i systemu wartości), Lament (wyrazisty manifest utraty wiary podkreśla sytuację wydziedziczenia z historii, kultury, wartości), Campo di Fiori (porównanie obojętności ludzi względem spalenia Giordano Bruno i eksterminacji Żydów), Który skrzywdziłeś (przestrogi dla władców, którzy kosztem człowieka chcą budować przyszłość), Traktat poetycki (charakterystyczne dla poety szukanie wartości istotnych, które ostatecznie decydują o etycznym wymiarze kultury), Veni creator (rozważania religijne), Ars poetica? (poeta poszukuje moralnych znaczeń procesu twórczego, pragnie formy pojemnej , a więc takiej sztuki, której ostatecznym sensem jest prawda), Tak mało (problem przemijania, analiza szans zrealizowania przez człowieka życiowych pragnień i ambicji), Dar (rozpoznanie wartości ludzkich doznań i zrozumienia przez człowieka sensu swego istnienia); Wiktor Woroszylski: Wiosna (nowa, budowana rzeczywistość nabiera cech arkadyjskich, a życie w niej daje pełne poczucie szczęścia); Adam Ważyk: Widokówka z miasta socjalistycznego (nastrój czułości w liryce przedstawiającej pracę robotników, miłosny afekt do... maszyny), Rzeka (panegiryk - sławienie mądrości Stalina), Poemat dla dorosłych; J. Iwaszkiewicz: List do prezydenta (pochwała przywódców partii często łączyła się z samokrytyką poetów, mądrość Bieruta pozwalała lepiej zobaczyć własne błędy i wypaczenia), Stary poeta (przemijanie życia oraz jego wartość wobec perspektywy śmierci), Azjaci (antynomiczny sens - w wymiarze kulturowym - występujących obok siebie słów); Stanisław Grochowiak (debiut: Ballada rycerska 1956): Czyści (fascynacja brzydotą), Święty Szymon Słupnik (sprzeciw wobec tradycyjnych form estetycznych, postawa buntu), Płonąca żyrafa (nawiązując do obrazu Dalego poeta podejmuje próbę objęcia poetyckim doświadczeniem także fizjologicznej sfery osoby ludzkiej), A ono się pali, Ikar (uwaga poety skupia się na zwykłych, codziennych problemach człowieka oraz na egzystencjalnym wymiarze jego istnienia); Julian Przyboś: Oda do turpistów (silnie manifestowany antyestetyzm); Andrzej Bursa: Sobota (postawa antyestety wyraża rozczarowanie rzeczywistością pełną fałszu i cynizmu), Kasjer (ośmieszenie życiowego konformizmu, skazującego jednostkę na szarość i jałowość codziennej egzystencji), Fiński nóż (wiersz przesycony subtelnym liryzmem, poszukujący trwałych wartości życia ludzkiego); Zbigniew Herbert (debiut: Struna światła 1956): O Troi (świadectwo korelacji dziejów minionych - przeobrażonych w mit i legendę - z 20-wiecznymi doświadczeniami Europy i świata), Do Apollina (destrukcja harmonii i ładu współczesnego świata), Tren Fortynbrasa (przeciwstawienie Hamleta Fortynbrasowi buduje poetycką refleksję nad rolą jednostki w dziejach), Przesłanie Pana Cogito (Pan Cogito próbuje odnaleźć własne miejsce, miejsce człowieka w odwiecznym dramacie, jakim okazuje się jego trwanie w historii, świecie), Apollo i Marsjasz; Miron Białoszewski (1922-83, debiut: Obroty rzeczy 1947): Ballada z makaty (zainteresowanie jarmarczną tandetą pozwalało odkrywać te obszary rzeczywistości, których nie można zobaczyć poprzez konwencję języka wysokiego), Szare eminencje zachwytu (zainteresowanie kulturą niską), Sztuki piękne mojego pokoju (świat przedmiotów, które mogą się wydawać odległe przeżyciu lirycznemu), Jeżą się futrzane decyzje w stanie wojennym (zmierzanie do zarejestrowania najprostszych aktów mowy, chaotycznych a nawet bełkotliwych), Nowa wiosenna słabocha czyli wiersze antywiosenne (nowa tematyka związana z charakterystyczną dla artysty skłonnością do obserwowania kultury peryferyjnej); Edward Stachura (1937-79; debiut: Jeden dzień 1962): Człowiek człowiekowi (poetycki czyn zmierza ku wyzwoleniu, ku przywróceniu właściwych, moralnych racji egzystencji człowieka), Idź dalej (topos nieustannie wędrującego człowieka wyraża istotę ludzkiej kondycji: wiecznego nienasycenia, poczucia braku i niespełnienia), Życie to nie teatr (życie jest jedyną transcendentalną wręcz wartością, której nie można stracić i zagubić); Rafał Wojaczek (1945-71, debiut: Sezon 1969): W podwójnej osobie (dominujący temat śmierci kształtuje obraz życia w kategorii absurdu), Prośba (poczucie osobowej dezintegracji bywa wyrażane poprzez stosowanie rodzaju żeńskiego w konstrukcji podmiotu mówiącego), Ballada bezbożna (świad i człowiek skażeni są brzydotą, bezsensem i złem); Jan Twardowski (1915-, debiut: w okresie 20-lecia m-wojennego), Stwarzał (przekonanie, że Bóg ujawnia się w dziele stworzenia, a więc w naturze-przyrodzie), Mrówko ważko biedronko (postawa pokory pozwala zatem dostrzegać znaczenie wartości świata w jego każdej, najdrobniejszej cząstce), Wierzę (solidarność z nieszczęściem i kapłańskie zrozumienie dla grzechu), Ostrobramska (świadoma gra konwencją języka); Tadeusz Różewicz (debiut: Niepokój 1947): Spadanie, czyli o elementach wertykalnych i horyzontalnych w życiu człowieka współczesnego (poeta dostrzega totalny chaos w sferze wartości); Wisława Szymborska (debiut: 1952): Rehabilitacja (echa tragicznych wydarzeń 1956 roku, to refleksja nad przypadkowością i niestałością ludzkich ocen, sądów), Nic dwa razy (odwieczny dramat wzajemnego niezrozumienia i niespełnienia), W rzece Heraklita (człowiek jest bezradny w swym poszukiwaniu odpowiedzi na odwieczne pytania dotyczące Boga, istnienia, wartości); Tadeusz Nowak (debiut: 1953): Jak się przed tobą wytłumaczę (wspomnienie chłopskiego dzieciństwa), Magdalena (motywy symboliki chrześcijańskiej), Psalm snu naszego (motywy religijne, przeplatane wyobrażeniami ludowymi i fantastycznymi, wyrażane poprzez nadrealistyczne i asocjacyjne wizje); NOWA FALA Ewa Lipska: My (poszukiwanie wartości, które mogłyby wyznaczyć krąg twórczego działania; szczególny wyraz niepokoju); Egzamin (wiersz odsłania fałsz zdegradowanej rzeczywistości); Stanisław Barańczak (debiut: Korekta twarzy 1968): Spójrzmy prawdzie w oczy (na ile język może zakłamywać rzeczywistość, odkrywanie pustych struktur języka); Wypełnić czytelnym pismem (stylistyka ankiety pozwala dostrzec zniewalający system - i polityczny, i językowy), Protokół (odsłonięcie totalnej próżni partyjnej nowomowy), W atmosferze (gra normami fonetycznymi polszczyzny, podkreślenie bezsensu i nonsensu nowomowy); Adam Zagajewski (debiut: Komunikat 1972): W pierwszej osobie liczby mnogiej (rozważanie stopnia wiarygodności języka, zwłaszcza jego skuteczności w wyrażaniu prawdy), Pamięć (kwestia przemijania, pamięci, świadomości człowieka wobec perspektywy śmierci), Epikur z mojej klatki schodowej (rozważania natury moralnej, etyczny kryzys człowieka opisany przez "tu" i "teraz" komunistycznej rzeczywistości), Julian Kornhauser (debiut: Nastanie święto i dla leniuchów 1972): Przemówienie (nieufność wobec nowomowy, ośmieszenie konwencji języka propagandy); Ryszard Krynicki (debiut: Pęd pogoni, pęd ucieczki 1968): Kobieta trzydziestoletnia (przedstawienie rzeczywistości w jej chaosie, zamieszaniu, a nawet destrukcji), Świat jeszcze istnieje (liczne odwołania do zakłamanej rzeczywistości państwa totalitarnego).

---