Metody badań socjologicznych

W badaniach empirycznych socjologowie posługują się różnymi metodami i technikami zbierania informacji. Do najczęściej stosowanych metod badań socjologicznych należą: sondaże, eksperymenty, panele, testy socjometryczne, monografie (tzw. badania terenowe). W każdej z tych metod badawczych stosuje się jedną lub kilka technik pozyskiwania informacji, do których należą m.in. obserwacja, ankieta, wywiad, analiza dokumentów. Po zebraniu materiałów empirycznych stosuje się różne metody ich opracowania takie jak: analiza statystyczna analiza treści wypowiedzi, analiza jakościowa ustalająca typologię zjawisk, analiza porównawcza.

Praktyczne znaczenie badań socjologicznych

Badania socjologiczne podobnie jak każde inne badania naukowe spełniają dwie funkcje - poznawczą, polegającą na opisie, wyjaśnianiu rzeczywistości i budowaniu jej teorii oraz pragmatyczną, służącą do przewidywania i przekształcania rzeczywistości społecznej. Pragmatyczna funkcja socjologii realizuje się na dwa sposoby.

Pierwszy z nich polega na tym, że wiedza socjologiczna służy do podjęcia konkretnych decyzji o wyborze działań zmieniających rzeczywistość społeczną. S.Nowak nazywa ten sposób wykorzystania wiedzy socjologicznej "konsekwencjami socjotechnicznymi" i objaśnia je następująco: "Inżynier zanim przystąpi do budowy mostu, musi zbadać wytrzymałość dna i brzegów, na których chce oprzeć filary i przęsła; budowniczy nowego zakładu pracy winien rozważyć, czy w okolicy, gdzie go zamierza zbudować, są ludzie o odpowiednich kwalifikacjach. Lekarz zastanawia się nad przyczynami gorączki u pacjenta i w razie potrzeby przeprowadza odpowiednie badania. Zaalarmowany statystyką przestępczości młodzieży polityk społeczny zleca socjologowi badanie niezbędne do postawienia właściwej diagnozy i podjęcia działań zapobiegawczych. Oto przykładowe ilustracje tego typu zastosowań nauki, gdzie praktyczne wykorzystanie socjologii nie różni się w sposób istotny od wykorzystania wiedzy w technice czy w medycynie. Socjotechniczna funkcja socjologii polega na dostarczeniu wiedzy, rad, ekspertyz np. o sposobach kierowania ludźmi, o podejmowaniu decyzji, o powodowaniu pożądanych lub ograniczeniu niepożądanych zachowań ludzi itp.

W socjologii wyodrębnił się nurt badań pod nazwą "socjotechnika" albo "inżynieria społeczna", który stawia sobie za cel wypracowanie technik skutecznego stosowania nauk społecznych w praktyce. Jeden z czołowych przedstawicieli tego nurtu - A.Podgórecki - tak definiuje socjotechnikę i jej funkcje: "Centralnym elementem w rozważaniach nad możliwościami sterowania procesami społecznymi poprzez użycie wyników badań nauk społecznych jest inżynieria społeczna lub socjotechnika. Ta dyscyplina dlatego zajmuje miejsce zasadnicze, ponieważ jej zadaniem jest właśnie dawanie rekomendacji zmierzających do tego, aby świadomie i celowo oddziaływać na zjawiska społeczne. Przekształcanie zjawisk społecznych dotyczy sprawy rozstrzygania konkretnych sytuacji społecznych, ale dotyczy także i przede wszystkim mniej lub więcej długofalowego oddziaływania na procesy społeczne. Przez socjotechnikę rozumie się bowiem zbiór dyrektyw mówiących o tym, jak za pomocą odpowiednich środków dokonywać celowych, z góry zamierzonych przekształceń społecznych, opierając się przy tym na uznawanych ocenach, przyjętych wartościach społecznych oraz na nagromadzonej wiedzy dotyczącej prawidłowości ludzkiego, zbiorowego zachowania".

A.Podgórecki wyodrębnia trzy metody socjotechniczne:

1. perswazję, polegającą na oddziaływaniach, które "zmierzają do zmiany przekonań, opinii, postaw innych osób za pomocą argumentacji emocjonalnej lub racjonalnej",

2. manipulację, rozumianą jako techniki oddziaływania, które "zmierzają do zmiany przekonań, opinii, postaw innych bez ich wiedzy o tym, a 17 czasem nawet wbrew ich woli";

3. facylitacje, które polegają na "stworzeniu pewnych realnych, rzeczowych lub organizacyjnych sytuacji oddziałujących pośrednio na postawy, opinie czy poglądy ludzi".

Drugi sposób wykorzystania wyników badań socjologicznych zmierzający do przekształcenia rzeczywistości społecznej zwany przez S.Nowaka "konsekwencjami ideologicznymi" polega na bezpośrednim oddziaływaniu wiedzy socjologicznej na świadomość ludzi, "a w wyniku tego również na zachowania osób badanych, co z kolei może mieć daleko sięgające konsekwencje dla struktury i sposobu funkcjonowania nawet dość rozległych układów społecznych. Wiąże się to z faktem, iż każdy człowiek musi dysponować pewnym minimum wiedzy społecznej, pewnymi definicjami sytuacji, w których istnieje i działa". [ 4 str. 448-449]. Przykładem tego rodzaju społecznych skutków badań socjologicznych mogą być efekty sondaży przedwyborczych - ludzie dowiadując się, jakie są rozkłady preferencji w określonej sprawie w społeczeństwie, sami zmieniają swoje wybory. Przy tym nie jest istotne, czy wiedza, którą ludzie kierują się jest obiektywna i prawdziwa, czy też fałszywa. Skutki zachowań ludzi powodowane ich fałszywą świadomością są prawdziwe. Jeśli ludzie uznają jakieś zjawiska społeczne za prawdziwe, to są one prawdziwe w swoich konsekwencjach, ponieważ życia społecznego nie tworzą zdarzenia, lecz poglądy ludzi na temat zdarzeń.

Użyty przez S.Nowaka zwrot "konsekwencje ideologiczne" nie należy rozumieć jako indoktrynację ideologiczną lub polityczną polegającą na przekonywaniu ludzi do istniejącego w określonym okresie ustroju społeczno-gospodarczego lub polityki aktualnych władz. Takiej funkcji socjologia jako nauka nigdy nie pełniła, chociaż niektórzy socjologowie występujący w roli działaczy politycznych lub reformatorów ustroju społecznego posługiwali się lub nadal się posługują wiedzą socjologiczną.

Funkcja socjologii nazwana przez S.Nowaka "konsekwencjami ideologicznymi", a przez innych autorów nazywana także funkcją humanistyczną, polega na tym, że rozwijając teorię życia społecznego, opisując i wyjaśniając zjawiska i procesy społeczne, socjologia oddziałuje na świadomość społeczną. W ten sposób wpływa na postawy i motywy postępowania, a tym samym na zachowania się ludzi. Socjologia tworząc wiedzę o społeczeństwie, w wyniku upowszechnienia tej wiedzy wpływa na rzeczywistość społeczną. W zależności od sposobu wykorzystania socjologii nauka ta może pełnić wobec istniejącego porządku społecznego rolę apologetyczną, demaskatorską lub po prostu poznawczą, czyli opisującą i wyjaśniającą zachodzące zjawiska społeczne. Każda z tych ról może wywołać zmiany społeczne.

Mechanizm omawianych konsekwencji badań socjologicznych S.Nowak objaśnia w ten sposób: "Grupy i społeczeństwa mogą się zmieniać w sposób mniej lub bardziej gruntowny, przełomowy pod wpływem nowej wiedzy o sobie i o warunkach, w jakich funkcjonują. Dotyczy to zarówno wiedzy opisowej, czyli ujawniania faktów dotychczas w skali społecznej nie znanych, jak też wiedzy teoretycznej, dotyczącej pewnych mechanizmów rządzących zjawiskami i procesami społecznymi. Wpływ ten może być różnego rodzaju. Może mieć on przede wszystkim efekty orientacyjne, a mianowicie wzrost skuteczności działań ludzkich w realizacji tych samych, co uprzednio celów i dążeń (jeśli nowa wiedza jest bardziej adekwatna od posiadanej uprzednio). Może też zmieniać w skali masowej dążenia i oczekiwania ludzi, a więc działać na ocenny komponent "definicji sytuacji", raczej niż na jej komponent poznawczy. /.../ Ale upowszechnienie się nowej wiedzy socjologicznej może też mieć efekty kulturotwórcze, wpływając na zmianę społecznie utrwalonych "definicji sytuacji" i krystalizujących się wokół nich schematów działań zbiorowych. /.../ Naród, który nagle - z nowych odkryć historycznych - dowiedział się o swej wielkiej świetlanej przeszłości, może zmienić swoje aspiracje również w dziedzinie stosunków z innymi narodami".

Wyniki badań socjologicznych mogą więc być praktycznie wykorzystane na dwa sposoby: albo przez formułowanie porad, ekspertyz, wskazówek do wykorzystania przez osoby mające wpływ na rzeczywistość społeczną np. przez kierowników organizacji, albo przez ukształtowanie świadomości ludzi działających, w rezultacie czego zmieniają oni swoje zachowania a w konsekwencji rzeczywistość społeczną. Samo przeprowadzenie badań socjologicznych i upowszechnienie ich wyników może okazać się skutecznym sposobem wywoływania zmian w określonym układzie społecznym. Wyróżnione przez S.Nowaka funkcje spełnia zarówno socjologia ogólna jak też socjologie szczegółowe, w tym także socjologia pracy oraz socjologia organizacji.

---