INNE PROTESTANCKIE
Pietyzm
Znaczną rolę w ewolucji protestantyzmu w XVII wieku odegrał ruch zwany pietyzmem. Twórcą pietyzmu był Filip Spener, profesor uniwersytetu w Halle. Ruch ten skierowany był nade wszystko przeciw narastającemu procesowi sformalizowania religijności protestanckiej. Pietyści nawoływali do większego przeżywania wewnętrznego życia religijnego, a równoczenie zgłaszali prostesty przeciw wzrastającej tyranii konsystorzów luterańskich, silnie związanych z władzą świecką. Pietyzm cechuje także tendencja misjonarska. Głosi on, że obowiązkiem każdgo chrześcijanina jest także głoszenie Ewangelii. Utworzone przez pietystów Collegia Pietatis organizowały pierwsze misje w krajach zamorskich - głównie w Ameryce Północnej i Południowej.
Herrnhut
Herrnhut (Opieka Boska) powstał z pietyzmu, stworzony przez hrabiego Mikołaja Zinzedorfa. Oddał on na rzecz nowej gminy swe włości w Saksonii zwane jako Herrnhut. Doktryna tego wyznania polega na obowiązku głoszenia Biblii i dawania świadectwa słowu bożemu przez organizowanie dzieł charytatywnych. Wyznawcy uznają chrzest dzieci, obrzęd wieczerzy eucharystycznej, którą odprawiają 6 razy w roku. Obowiązuje ich także nakaz żenienia się między sobą pod groźbą wykluczenia z gminy. Członkowie gmin herrnhuckich prowadzą życie w formie półzakonnej. Dziś misje bractw herrnhuckich spotyka się nawet w krajach odległych - u podnóża Himalajów i na dalekiej Alasce.
Prezbiterianizm
Na terenie wysp brytyjskich Królestwo szkocji o wiele szybciej wchłonęło poglądy kalwińskie niż Królestwo Anglii, wprowadzając prezbiterianizm. Odrzucał on obowiązujący w angliknizmie ustrój episkopalny. Prezbiterianie tworzą na wyspach brytyjskich i w Ameryce odrębne organizacje religijne. W zakresie doktryny są wyznawcami kalwinizmu. Ich misyjna działalność spowodowała rozprzestrzenianie się tego wyznania także w krajach afroazjatyckich.
Kongregacjonalizm
Kongregacjonalizm, zwany także ruchem niezależnych (independystów) nie stanowi doktrynalnie odmiennego wyznania. Uznaje on doktrynę kalwina, natomiast odrzuca wszelką superstrukturę organizacyjną nad gminą wierzących, pragnąc im zapewnić absolutną autonomię w dziedzinie wiary i moralności.
Kwakeryzm
Zbliżeni do luterańskiego pietyzmu są także kwakrzy, którym początek dał wędrowny kaznodzieja george Fox w XIX w. Jest to kierunek mistyczny, odrzucający wszelką teologię i naukę. Istotnym punktem religijności kwakrów jest wewnętrzne oświecenie. Wierzą oni, że światło wewnętrzne skłania niekiedy do prorokowania, co wyraża się w chwilach egzaltacji mistycznej. Kult polega natomiast na milczącej medytacji. W nabożestwach kwakrów nie ma miejsca na rytuały i obrzędy, inspiracją wewnętrznego natchnienia jest tylko Biblia. Kwakeryzm stanowił protest przeciw episkopalizmowi i strukturalnemu prezbiterianizmowi, ale także przeciw uproszczonym formom chrześcijańswa innych wspólnot protestanckich na terenie Anglii. Natomiast w życiu społecznym kwakrzy odznaczali się zawsze rygoryzmem moralnym i negatywnym stosunkiem do służby wojskowej z bronią w ręku. Z Anglii ruch kwakerski przedostał się do Stanów Zjednoczonych w XVIII w. Brytyjskie i amerykańskie oddziały kwakrów w 1947 roku otrzymały pokojową nagrodę Nobla za udział w wielu misjach pokojowych.
Metodyzm
Ruch metodystyczny zapoczątkował angielski pastor John Wesley, który akcentował rolę i znaczenie "metody" samej pobożności i początkowo działał w ramach anglikanizmu. Cechą charakterystyczną działalności metodystów jest popularyzowanie ich idei w sposób ludowy poprzez wykąłszanie kazań w klubach i na uczęszczanych placach. W doktrynie widać wpływ anglikanizmu, a także umiarkowanego kalwinizmu i pietyzmu luterańskiego. Wyznanie to uznało cztery stopnie prowadzące do zbawienia. Są to: usprawiedliwienie przez wiarę, odrodzenie przez chrzest, przeświadczenie Ducha i uświęcenie jako owoc wewnętrznie przeżytej religii. W zakresie kultu metodyzm praktykuje chrzest i łamanie chleba, ale nie uznaje tych obrzędów za sakramenty, lecz zwykłe symbole. Wielką wagę przywiązuje natomiast do czytania Biblii. Metodyzm rozprzestrzenił się na teren Szkocji oraz Stanów Zjednoczonych.
Adwentyzm
Adwentyzm to ruch powstały w Stanach Zjednoczonych, powstały dzięki farmerowi o nazwisku William Miller. W Biblii odczytał on zapowiedź wychłego przyjścia Chrystusa i mimo iż jego proroctwo nie spełniło się wielu jego zwolenników założyło zjednosczenie adwentystów, oczekujących na powrót Chrystusa.
Zielonoświątkowcy
W ramach grup uświęcenia powstały grupy zielonoświątkowców, propagujące ustawiczne przeżywanie zesłania Ducha Świętego. W kulcie zielonoświątkowców występują wyraźne elementy mistyczno-ekstatyczne. Popularne jest prorokowanie w różnych językach, okrzyki, tańce i klaskanie w dłonie.
Mormonizm
Założycielem mormonizmu jest wizjoner Józef Smith. Mormoni stworzyli własną wizję historii świata i chrześcijaństwa, w której gloryfikują zdobycie kontynentu amerykańskiego przez rasę białyvh neofitów. W życiu prywatnym uznają poligamię, której zabronił parlament Stanów Zjednoczonych.
Rożnorodność odłamów protestanckich powoduje, że wiele z nich zalicza się do sekt w sensie pejoratywnym, podczas gdy są to w pełni ukształtowane ruchy wyznaniowe. Do dzisiaj występują na całym świecie.
1