Rodzaje podatków
W klasyfikacji podatków największe znaczenie praktyczne dla podmiotu stosunku podatkowego ma rodzaj podatku. Różnorodność podatków powoduje konieczność ich klasyfikacji według różnych kryteriów. Najczęściej stosowane kryteria podziału podatków to:
przedmiotowe i podmiotowe,
państwowe i samorządowe,
bezpośrednie i pośrednie.1
Kryterium przedmiotowe przewiduje następujące rodzaje podatków:
Podatki majątkowe (podatek od nieruchomości, od środków transportu, od spadków i darowizn). Świadczenia podatkowe związane są z majątkiem, jego przyrostem lub obrotem.
Podatki majątkowe dzielą się na cztery grupy:
podatki od nieruchomości, od środków transportowych, od spadków i darowizn, opłaty lokalne, podatki od posiadania majątku, w których przedmiotem opodatkowania jest posiadanie (rzadziej własność) przedmiotów majątkowych, a niekiedy globalna wartość majątku należąca do danego podmiotu,
podatki od przyrostu majątku, gdzie przedmiotem opodatkowania jest zwiększenie masy majątkowej będącej w dyspozycji podatnika w drodze przyłączenia doń składników majątkowych wcześniej do tej masy nie należących (np. w drodze spadków lub darowizny),
podatki od wzrostu wartości majątku - opodatkowaniu podlega wzrost wartości określonych przedmiotów majątkowych, np. gruntów,
podatki od transformacji substancji majątkowej, w których opodatkowaniu podlega sprzedaż lub zamiana rzeczy i praw majątkowych na inne rzeczy i prawa majątkowe. Nie dotyczy to jedynie sprzedaży dokonywanej w wykonywaniu działalności gospodarczej.
Podatki przychodowe (np. ryczałt ewidencjonowany, lub obrotowy np. VAT). Przedmiotem i podstawą opodatkowania jest przychód osiągany z działalności gospodarczej, bez potrącania kosztów jego uzyskania. Taka podstawa opodatkowania oznacza, że nie mają znaczenia wyniki działalności gospodarczej, lecz realizowana przez podmiot sprzedaż. Podatki przychodowe są wkalkulowane w cenę sprzedanych dóbr i faktycznie obciążają ich nabywcę.
Przedmiotem podatków przychodowych jest osiąganie przychodów pieniężnych. Podatki te pozornie nie są związane z dochodami, gdyż obowiązek ich zapłaty istnieje zawsze w przypadku osiągnięcia przychodów - niezależnie od tego, jakie koszty ponosi podatnik w celu ich osiągnięcia, a w konsekwencji niezależnie od tego, czy prowadzona przez niego działalność przynosi dochód, czy też stratę. Tym niemniej pośrednio nawiązuje się do dochodu, którego osiągnięcia - przy danym rodzaju działalności - można zazwyczaj oczekiwać.
Przychodowy podatek - jako forma podatku dochodowego, jakim jest ryczałt ewidencjonowany - został szczegółowo omówiony w następnym podrozdziale.
Podatki dochodowe, charakteryzują się tym, że przedmiotem opodatkowania jest osiągany dochód podatnika, czyli różnica między przychodami podmiotu a kosztami ich uzyskania, traktowanych przez organy fiskalne jako koszty potrącalne.
Podatek dochodowy jest podatkiem osobistym, to znaczy jego konstrukcja, wymiar i pobór nawiązuje silnie do osoby podatnika. Wymaga znacznej indywidualności wymiaru, co powoduje, że koszty jego wymiaru i poboru są znaczne. Obowiązek ustalenia kwoty podatku i jego wpłaty spoczywa na podatniku.
Przedmiotem podatku dochodowego jest osiąganie dochodu, rozumianego jako nadwyżkę przychodów nad kosztem ich uzyskania.
Do grupy podatków dochodowych należy podatek dochodowy od osób fizycznych i podatek dochodowy od osób prawnych.
Ten pierwszy może mieć postać różnych podatków dochodowych od różnych rodzajów dochodów, albo też, - co jest najczęściej spotykane we współczesnych systemach podatkowych -może mieć charakter podatku dochodowego osobistego tj. płaconego od wszystkich łącznie osiąganych przez osobę fizyczną dochodów.
Podatki konsumpcyjne (podatek od wydatków) - od dochodu wydatkowanego, obciążające dochód podatnika w momencie dokonywania wydatku. Typowym podatkiem konsumpcyjnym jest podatek akcyzowy.
Podatki od konsumpcji są to, więc takie podatki, które wliczane w cenę sprzedaży towarów i usług (na przykład luksusowych jak samochody osobowe, kamery video, jachty), bądź takich, które z reguły traktowane są jako dobra przynoszące dochody budżetowe (jak alkohol, papierosy) obciążają - z ekonomicznego punktu widzenia - nabywców tych towarów i usług (a więc konsumentów).
Materialny ciężar takiego podatku ponosi konsument, a formalnym podatnikiem jest jednostka gospodarcza (producenci oraz sprzedawcy albo usługodawcy).
Kryterium podmiotowe, (kto obowiązany jest opłacić podatek) - wyodrębnia podatki odnoszące się do osób prawnych i osób fizycznych. Oznacza to, że przy występowaniu podatku zawsze istnieje jakiś podmiot, który płaci, lub ściślej, - który ponosi ciężar podatkowy.
Opodatkowanie podmiotów sprowadza się do następujących możliwości:
podatek może być nakładany na gospodarstwa domowe (np. podatek od nieruchomości, podatek rolny,) i przedsiębiorstwa (np. podatek od nieruchomości, podatek VAT), podatek może obciążać albo sprzedającego (opłata skarbowa), albo nabywającego czynnik produkcji, towar lub usługę (opłata skarbowa, podatek VAT, podatek akcyzowy),
podatek może obciążać osobę osiągającą przychód, dochód, majątek lub ponoszącą wydatek1 (np. podatek zryczałtowany, w tym także od przychodów ewidencjonowanych, podatek dochodowy od osób fizycznych, podatek od spadków, opłata skarbowa, podatek VAT).
Kryterium podziału wpływów podatkowych na podatki państwowe i samorządowe wskazuje, jakiego rodzaju budżet jest zasilany przez podatki: budżet centralny czy budżet lokalny.2
W Polsce budżet państwa „dzieli się” z budżetami samorządowymi (województw, powiatów, i gmin) niektórymi podatkami, na przykład podatkiem dochodowym od osób prawnych i podatkiem dochodowym od osób fizycznych.
Do podatków wpływających do budżetu państwa należą np.: podatek od towarów i usług, akcyzowy.
Podatki samorządowe (lokalne) to: podatek rolny, leśny, od nieruchomości, od środków transportowych, od spadków i darowizn, opłaty lokalne, opłaty skarbowe od czynności cywilno-prawnych, w formie karty podatkowej. Podatki te trafiają przede wszystkim do budżetów gmin i są stanowione ustawami, jednak w wielu przypadkach ustawy pozostawiają samorządom pewien zakres swobody.
Podatki wspólne zasilające w określonych częściach budżet państwa i organy samorządowe to podatek od osób fizycznych i od osób prawnych.
Z punktu widzenia podatnika najistotniejszy jest podział podatków na dwie grupy:
Podatki b e z p o ś r e d n i e - obliczane są od indywidualnego dochodu, przychodu czy majątku, jak:
podatek dochodowy od osób fizycznych,
podatek dochodowy od osób prawnych,
podatek od spadków i darowizn,
podatek rolny,
podatek leśny,
podatek od nieruchomości,
podatek od środków transportu,
podatek od posiadania psów,
Podstawową kwestią jest tu tzw. przerzucalność podatku. Podatek bezpośredni to taki, który nie może być przerzucany na inny podmiot, a więc zarówno materialnie jak i formalnie obciąża podatnika.
Podatki p o ś r e d n i e - wliczane są w cenę towaru lub usługi. Są to takie podatki, które mogą być przerzucane na inny podmiot. Płatnikiem tych podatków są sprzedawcy, jednak faktycznie obciążają one ostatecznego konsumenta. Do tych podatków zaliczamy:
podatek od towarów i usług, zwany także podatkiem od wartości dodanej (VAT),
podatek akcyzowy.
Z przedstawionych wyżej kryteriów podziału podatków i wynikających stąd ich rodzajów, wyłania się obraz systemu podatkowego, który stanowi uporządkowany zestaw podatków obowiązujących w państwie w danym czasie. O istnieniu systemu podatkowego możemy mówić, gdy spełnione są dwa warunki:
występuje pewna liczba podatków a nie jeden podatek,
przyjęta została zasada porządkująca całość.
W odniesieniu do podatku dochodowego od osób fizycznych - zajmującego bardzo istotne miejsce w polskim systemie podatkowym, możemy stwierdzić, że jako podatek bezpośredni charakteryzuje się dużą różnorodnością gdyż1,:
przybiera on cechy i podatku dochodowego - jako podatek naliczany od dochodów osób fizycznych i osób prawnych,
podatków przychodowych (dochód w kategoriach podatkowych to przychód pomniejszony o koszty jego uzyskania, a więc pośrednio zależy także od wysokości przychodu), może być także podatkiem od wydatków (podatek od dochodów z nieujawnionych źródeł), jak również podatkiem od działalności (karta podatkowa).
1 I.Olchowicz, Rachunkowość podatkowa, Difin Warszawa , 2000 r.
1 J. Kaleta, Gospodarka budżetowa, wyd.3, PWE, Warszawa 1985, s. 110-121.
2 J. Wypych, Finanse i instrumenty finansowe, Warszawa 1997, str. 248.