Podstawowe prądy epoki

Zasadniczą metodą twórczą pisarzy pozytywizmu był realizm, pojmowany jako zasada prawdziwego i wiernego odtwarzania rzeczywistości w literaturze. Terminem "realizm" posługujemy się jako nazwą historyczną dominującego w sztuce europejskiej XIX wieku prądu, związanego ściśle z rozwojem prozy artystycznej. W powieści bowiem kształtuje się odmiana realizmu, zwana "wielkim" lub "dojrzałym". Za jego twórcę uważany jest wybitny francuski powieściopisarz, Honoriusz Balzac.

Polscy pozytywiści przejęli realizm jako metodę zarówno z dzieł twórców europejskich, jak i swoich poprzedników z lat czterdziestych i pięćdziesiątych ubiegłego stulecia (przede wszystkim Korzeniowskiego i Kraszewskiego). Przejmując ją, udoskonalili ją i stworzyli najwybitniejsze powieści dziewiętnastowieczne: "Lalkę", "Nad Niemnem", "Bez dogmatu" itd.

Nowoczesne rozumienie kategorii realizmu opiera się na uogólnieniu zjawisk, które w prozie dziewiętnastowiecznej spowodowały zmiany w modelu kultury i w społeczeństwie, wywołane przede wszystkim rozwojem cywilizacji miejskiej i przemysłowej. Nic więc dziwnego, że współcześni badacze nazywają dziewiętnastowieczną powieść "mieszczańską epopeją".

Dziewiętnastowieczny realizm opierał się na przekonaniu, iż dzieło literackie jest pełnym sprawozdaniem z ludzkich doświadczeń, opisem zachowań i stosunków, przedstawieniem szczegółów życia i jego tła, wreszcie dokładnym odwzorowaniem typowych charakterów. Dlatego też celem pisarza - realisty było stworzenie obrazu świata możliwie najbardziej adekwatnego do obiektywnie istniejącego stanu. W tym celu dokonywał on selekcji dostępnego mu materiału, by wydobyć typowe zjawiska, postacie, sytuacje (typowe tzn. reprezentatywne dla danej klasy społecznej, grupy ludzkiej, itp.). Poprzez silne zindywidualizowanie postaci, nadanie im głębi psychologicznej i stworzenie wrażenia unikalności i niepowtarzalności dążył on do stworzenia złudnego prawdopodobieństwa istnienia świata przedstawionego. Obiektywizm obrazowania osiągał on poprzez rezygnację z komentarza odautorskiego lub stylizację na list, pamiętnik czy dziennik. Język tego utworu zbliżony był do języka potocznego.

Utwór realistyczny nastawiony był krytycznie wobec rzeczywistości, ale wyrażał przeświadczenie o możliwości jej poznania i przeobrażenia. Dla realizmu charakterystyczne są nowela i powieść.

Naturalizm jako prąd literacki powstał i osiągnął największe znaczenie we Francji. W tym kraju działał bowiem jego najwybitniejszy twórca - Emil Zola (1840 - 1902).

W sformułowanych przez Zolę i rozwiniętych przez jego zwolenników koncepcjach obrazu świata społecznego na plan pierwszy wysuwa się motywacja biologiczna w jej ewolucyjnej, Darwinowskiej wersji, wraz z teorią dziedziczenia, doboru naturalnego, walką o byt. Dlatego też przedstawiona w naturalistycznych utworach rzeczywistość ma wyraźny charakter pesymistyczny. Świat współczesny, w którym panują kapitalistyczne prawa, jest patologiczny; społeczeństwem rządzą zasady bezwzględnej walki i przemocy, a jednostkami - popędy i instynkty. Człowiek jest przede wszystkim cząstką przyrody.

W powieści naturalistycznej dominują ciemne barwy. W tym tonie przedstawiane są z niezwykłą, wręcz fotograficzną dokładnością, różnego rodzaju anomalie społeczne i jednostkowe. Opis góruje nad opowiadaniem. Drastyczność w ukazywaniu erotyki, procesów fizjologicznych i stanów chorobowych nasyca teksty brzydotą. Można wręcz mówić o estetyce brzydoty w twórczości naturalistów. Wyjaskrawiając biologiczne aspekty ludzkiego życia, pisarze starają się zasugerować czytelnikowi swój pełny obiektywizm w przedstawianiu świata. Odrzucają romantyczną emocjonalność i wczesnopozytywistyczną tendencyjność. Dążą do zbliżenia swych utworów do gatunków para literackich: dzienników, pamiętników, reportaży, a w konsekwencji - do potocznego języka. Te odwołania miały gwarantować rzetelność i prawdziwość przedstawionego świata. Narrator naturalistyczny z zasady nie opatruje tego świata komentarzem, lecz po prostu go opisuje.