Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna (UKD)

Najpowszechniej obecnie stosowany system klasyfikacji (podział przedmiotów lub pojęć na klasy, grupy, podgrupy itd.) w bibliotekach.
Zbudowany i opracowany przez belgijskich prawników Paula Otleta i Henriego La Fontaine'a na podstawie Klasyfikacji Dziesiętnej Dewey'a (KDD)

System UKD składa się z:

• tablic głównych,

• tablic pomocniczych,

• indeksu przedmiotowego.

Tablice główne zawierają zasadniczy schemat podziału. Całość wiedzy dzielą
na 10 klas głównych oznaczonych symbolami cyfrowymi od 0 do 9 wraz z objaśnieniami.
Ten sposób konstrukcji systemu klasyfikacyjnego wyklucza jakąkolwiek możliwość powiększenia schematu w poziomie, daje natomiast duże możliwości rozbudowy schematu w pionie.
Im szczegółowszy jest podział, tym większą liczbę znaków zawiera symbol.

Tablice pomocnicze służą do uściślenia klasyfikacji opracowywanego dokumentu.
Składają się z trzech części:

• tablic Ia i Ib, w których podano znaki łączące wraz z informacjami o ich stosowaniu;

• tablic Ic-Ik zawierających poddziały wspólne i podziały A/Z;

• tablicy II, w której omówiono poddziały analityczne i syntetyczne (poddziały te znajdują się przy symbolach, przy których mogą być stosowane).

Indeks przedmiotowy łączy pod wspólnym hasłem zagadnienia rozproszone w różnych działach, np. piśmiennictwo dotyczące Polski znajduje się w wielu dziedzinach: Ekonomii, Geografii, Historii itd. Indeks taki, stanowi rodzaj przewodnika po katalogu systematycznym oraz ułatwia czytelnikowi posługiwanie się nim.

Klasy główne:

0	Dział ogólny
1	Filozofia. Psychologia
2	Religia. Teologia. Religioznawstwo
3	Nauki społeczne. Prawo. Administracja
4	*
5	Matematyka. Nauki przyrodnicze
6	Nauki stosowane. Medycyna. Nauki techniczne. Rolnictwo
7	Sztuka. Rozrywki. Sport
8	Językoznawstwo. Nauka o literaturze. Literatura piękna
9	Archeologia. Prehistoria. Geografia. Biografie. Historia

* Dział 4 od 1962 roku jest wolny, jego tematykę włączono do działu 8.

Tablica Ia

TWORZENIE SYMBOLI ZŁOŻONYCH ZA POMOCĄ ZNAKÓW ŁĄCZĄCYCH:
+ (PLUS) I / (KRESKA UKOŚNA)

Znaki te łączą symbole proste lub rozwinięte wyrażające zagadnienia
równorzędne i niezależne albo zagadnienia, między którymi związek jest bardzo luźny. Znaki + i / poszerzają zakres symbolu.
Znak + (plus) łączy symbole, które nie występują w tablicach bezpośrednio po sobie.

Przykłady symboli połączonych plusem:

• 613.22+613.95 Odżywianie i higiena dziecka.

• 622+669 Górnictwo i hutnictwo.

• 821.111+821.133.1](71) Literatura kanadyjska w języku angielskim
  i francuskim.

Znak / (kreska ukośna) łączy symbole następujące w tablicach bezpośrednio po sobie. Jest to skrócona forma zapisu symboli połączonych plusem. Przed kreską podaje się pierwszy, a po kresce - ostatni z symboli należących do danego ciągu. Jeżeli symbole połączone kreską ukośną składają się z więcej niż trzech cyfr, skraca się symbol umieszczony po kresce, zastępując te pierwsze trzy cyfry kropką.

Przykłady symboli połączonych kreską ukośną:

• 343.3/.7 Rodzaje czynów karalnych - co odpowiada 343.3+343.4+343.5+343.6+343.7.

• 7.096/.097 Radio i telewizja - co odpowiada 7.096+7.097.

• 786/789 Muzyka na poszczególne instrumenty - co odpowiada 786+787+788+789.

Tablica Ib

TWORZENIE SYMBOLI ZŁOŻONYCH ZA POMOCĄ ZNAKÓW ŁĄCZĄCYCH
: (DWUKROPEK) I :: (DWUKROPEK PODWÓJNY). GRUPOWANIE SYMBOLI ZA POMOCĄ ZNAKU [ ] (NAWIAS KWADRATOWY)

Znak : (dwukropek) łączy symbole proste lub rozwinięte wskazujące na przedmioty, między którymi występuje przedstawiona w dokumencie zależność semantyczna (pojęcia różne, związane ze sobą w jednym temacie). Zakres symboli połączonych dwukropkiem zostaje zawężony. Symbole te podlegają inwersji (są odwracalne).

Przykłady symboli połączonych dwukropkiem:

• 002:33 Informacja ekonomiczna.

• 376:377 Szkolnictwo specjalne zawodowe.

• 316.74:2 Socjologia religii.

Znak :: (dwukropek podwójny) łączy symbole proste lub rozwinięte, między którymi występuje jednostronna zależność semantyczna. Symbole te nie podlegają inwersji. Znak :: stosuje się również wtedy, gdy tworzymy symbol dla zagadnienia, dla którego w UKD nie ma odpowiedniego symbolu.

Przykłady symboli połączonych podwójnym dwukropkiem:

• 56::57 Paleobiologia.

• 62::008 Postęp techniczny.

• 657::339.1 Rachunkowość handlowa.

Nawiasy kwadratowe [ ] lub [ lub ] grupują dwa albo więcej symboli prostych lub rozwiniętych połączonych znakiem + lub :, które jako całość znajdują się w pewnej relacji do symboli umieszczonych poza nawiasem. Nawiasy te pełnią więc podobną funkcję jak nawiasy w zapisie algebraicznym.

Przykłady symboli z nawiasami kwadratowymi:

• 016:[54+66 Bibliografia chemii teoretycznej i przemysłowej.

• 796.032"19":[050+070]:929-051 Olimpiady XX wieku we wspomnieniach dziennikarzy.

• 821.162.1(091)+82(091)]"19"(075.3) Podręcznik historii literatury XX wieku dla szkoły średniej.

Tablica Ic

PODDZIAŁY WSPÓLNE JĘZYKA

Wskaźnik =... (znak równości)
Tablica Ic jest głównym miejscem w UKD dla symboli języków, stanowi wzorzec
do rozbudowy działu 811 Poszczególne języki i działu 821 Literatura poszczególnych języków oraz tablicy If Poddziały wspólne rasy, narodowości i grupy etnicznej.

Poddziały wspólne języka służą do oznaczania języka (w którym dokument jest napisany lub z którego jest tłumaczony), jaki należy znać, by korzystać
z dokumentu. W ramach poddziałów wspólnych języka występują poddziały syntetyczne (wskaźnikiem jest '), które pełnią tutaj funkcję poddziałów analitycznych.

Przykłady poddziałów wspólnych języka:

• =214.58 Język cygański.

• =14'06 Język nowogrecki.

Tablica Id

PODDZIAŁY WSPÓLNE FORMY

Wskaźnik (0...) (zero w nawiasach okrągłych)
Poddziały wspólne formy służą do oznaczania formy (piśmienniczej, graficznej, wydawniczej itd.), w jakiej sporządzony jest dokument.

W poddziałach wspólnych formy występują poddziały analityczne (0.0...) utworzone
z typowego wskaźnika .01/.09, które mogą być dołączone do symboli prostych,
np.: (01.034) Bibliografia na nośniku maszynowym.

Jeżeli w tablicy Id nie ma odpowiedniego symbolu dla formy, można go utworzyć
z symboli głównych.
Ten rodzaj symboli ma postać (0:0/9), np.:

• (0:741.5) w formie karykatury.

• (0:82-92) w formie publicystycznej.

Tablica Ie

PODDZIAŁY WSPÓLNE MIEJSCA

Wskaźnik (1.../9...) (nawias okrągły, wewnątrz ciągi cyfr od 1 do 9)
Poddziały wspólne miejsca służą do określenia aspektu geograficznego (lokalizacji przestrzennej) przedmiotu oznaczonego symbolem głównym UKD.

Poddziały te można podzielić na trzy kategorie:

• różne określenia miejsca : cały świat, kosmos, strefy, strony świata, jednostki terytorialne, ugrupowania państw z różnych punktów widzenia, regiony fizyczno-geograficzne.

• środowisko fizyczno-geograficzne: góry, równiny, morza, rzeki, jeziora itp.

• jednostki podziału polityczno-administracyjnego świata starożytnego
  i nowożytnego.

Od 1994 roku poddziały wspólne miejsca służą do tworzenia symboli geografii
i historii poszczególnych krajów czy regionów: rozbudowa symbolu (3) dla geografii
i historii świata starożytnego, a rozbudowa (4/9) dla geografii i historii świata nowożytnego .

Poddziały wspólne miejsca mają rozbudowany system poddziałów analitycznych
(1-0/-9) utworzonych z typowego wskaźnika -1/-9, a także nietypowego -01/-09.
Symbol poddziału wspólnego miejsca może mieć formę symbolu rozwiniętego,
to znaczy składać się z kilku symboli występujących bezpośrednio po sobie (symbol poddziału wspólnego miejsca wraz z symbolami analitycznymi i niekiedy symbol poddziału wspólnego miejsca wraz z symbolem poddziału wspólnego narodowości czy grupy etnicznej).
Może też mieć postać symbolu złożonego, który składa się z symboli połączonych znakami łączącymi: + (plus), / (kreska ukośna), : (dwukropek), np:

• (4-191.2-11) Europa Środkowowschodnia.

• (5/6=411.21) Kraje arabskie.

• (4+7) Kraje Zachodu.

• (4/6:262-194.2) Kraje śródziemnomorskie.

Tablica If

PODDZIAŁY WSPÓLNE RASY, NARODOWOŚCI I GRUPY ETNICZNEJ

Wskaźnik (=...) (znak równości w nawiasach okrągłych)
Poddziały wspólne rasy, narodowości i grupy etnicznej służą do oznaczania aspektu etnicznego lub narodowościowego oraz grup ludności, których dotyczy treść dokumentu.

Można je podzielić na trzy kategorie:

• poddziały oznaczające rasę,

• poddziały oznaczające grupę etniczną,

• poddziały oznaczające ludność zamieszkującą dane terytorium.

Zależnie od przyjętego kryterium wyodrębnienia grup ludności, ich symbole tworzy się na podstawie poddziałów wspólnych języka (tablica Ic) - jeżeli posługują się tym samym językiem, zastępując wskaźnik =... wskaźnikiem (=...) albo na podstawie poddziałów wspólnych miejsca (tablica Ie) -jeżeli łączy ich wspólne terytorium zamieszkania, dodając na początku cyfrę 1 z kropką, np.:

• =162.1 język polski (=162.1) Polacy,

• =111 język angielski (=111) Anglicy,

• (436) Austria (=1.436) Austriacy,

• (494) Szwajcaria (=1.494) Szwajcarzy.

Tablica Ig

PODDZIAŁY WSPÓLNE CZASU

Wskaźnik "..." (cudzysłów)
Poddziały wspólne czasu służą do określania daty, okresu, epoki, następstwa chronologicznego czy czasu trwania zdarzenia lub zjawiska.

Od 1994 roku poddziały wspólne czasu stosowane są do tworzenia poddziałów historii, np.:
- 94(100)"1939/1945" Historia II wojny światowej.

Daty podaje się w następującym porządku: rok, miesiąc, dzień, np.:
- "1981.12.13" 13 grudnia 1981 r.

Aby uniknąć pomyłek, podawać należy rok w postaci liczby czterocyfrowej, a miesiąc i dzień w postaci liczb dwucyfrowych, stawiając w razie potrzeby zero, np.:
- "0435.08.04" 4 sierpnia 435 roku n.e.

Czasy starej ery poprzedza się znakiem - (minus), np.:
- "-0064" 64 rok p.n.e.

Jeżeli trzeba wyraźnie zaznaczyć, że wydarzenie odnosi się do nowej ery, należy postawić znak + (plus) przed symbolem oznaczającym datę, np.:
- "+0090" 90 rok n.e.

Stulecia i dziesięciolecia oznacza się za pomocą liczb dwu- i trzycyfrowych, np.:
- "03" IV wiek.
- "192" lata dwudzieste XX wieku, od 1920 do 1929.

Wiek I oznacza się cyframi 00, a dla wieków II-X podaje się pierwszą cyfrę daty rocznej danego wieku, umieszczając z lewej strony cyfrę 0 :
- "00" wiek I.
- "01" wiek II.
- "02" wiek III.
- "03" wiek IV.
- "04" wiek V.
- "05" wiek VI.
- "06" wiek VII.
- "07" wiek VIII.
- "08" wiek IX.
- "09" wiek X.

Dla wieków XI-XX podaje się dwie pierwsze cyfry danego wieku:
- "10" wiek XI.
- "11" wiek XII.
- "12" wiek XIII.
- "13" wiek XIV.
- "14" wiek XV.
- "15" wiek XVI.
- "16" wiek XVII.
- "17" wiek XVIII.
- "18" wiek XIX.
- "19" wiek XX.

Okres (od-do) oznacza się za pomocą dwóch dat granicznych połączonych kreską ukośną, np.:
- ".../19" od pradziejów do czasów najnowszych.
- "04/14" Średniowiecze (V-XV w.).
- "15/17" Czasy nowożytne (XVI-XVIII w.).
- "18/19" wiek XIX i XX.
- "1914/1918" okres I wojny światowej.
- "1939/1945" okres II wojny światowej.

Tablica Ih

PODZIAŁ ALFABETYCZNY A/Z I STOSOWANIE CYFR W UKD

Uzupełnienie symboli UKD innymi oznaczeniami cyfrowymi lub alfanumerycznymi poprzedza się znakiem *. Znakiem tym została oznaczona rozbudowa działu 630 Leśnictwo zaczerpnięta z Oksfordzkiego Systemu Klasyfikacji.

Przykłady symboli ze znakiem gwiazdki:

• 630*2 Hodowla lasu.

• 625.711(4)*E4 Europejska droga E4.

Nazwy własne (nazwiska, organizacje, instytucje, jednostki geograficzne itd.) podaje się bezpośrednio po odpowiednim symbolu głównym lub pomocniczym, np.:

• 025.45 UKD.

• 061.6(438) Polska Akademia Nauk.

• 78.071 Lutosławski W.

• 728.8(438 Wilanów).

• 821.162.1(091) Miłosz Cz.

• 929-052 Fiszer F.

• 914(44 Paryż)(036) Przewodnik po Paryżu.

• 94(438 Zakopane) Historia Zakopanego.

Tablica Ii

PODDZIAŁY WSPÓLNE PUNKTU WIDZENIA ORAZ SPOSOBU UJĘCIA TEMATU PRZEZ AUTORA

Wskaźnik .00... (kropka, zero, zero)
Poddziały wspólne .00... służą do wyrażenia punktu widzenia, z którego klasyfikowany temat jest rozpatrywany. Do jednego symbolu można dołączyć tylko jeden symbol tego poddziału.

Przykłady symboli:

• 314.001.18 Prognozy demograficzne.

• 32.001 Teoria polityki.

• 656.2.004.15 Bezpieczeństwo ruchu kolejowego.

Tablica Ik

PODDZIAŁY WSPÓLNE Z KRESKĄ ZERO

Wskaźnik -0... (kreska, zero)
Tablica ta obejmuje dwie grupy: poddziały wspólne materiału
ze wskaźnikiem -03 oraz poddziały wspólne osoby ze wskaźnikiem -05.

II PODDZIAŁY SPECJALNE

Poddziały analityczne ze wskaźnikiem -1/-9 służą do określania elementów, właściwości i innych szczegółów zagadnienia wyrażonego przez symbol główny (rzadziej pomocniczy). Są one zawsze dostosowane do potrzeb działów (poddziałów wspólnych), przy których zostały umieszczone, a ich wykorzystanie jest możliwe tylko w ich obrębie.
W działach 62/69 oznacza się szczegóły mechaniczne i techniczne za pomocą poddziałów wymienionych przy 62-1/-9, w dziale 821 określa się rodzaje i gatunki literackie (poezja, dramat, powieść itd.) poddziałami podanymi przy 82-1/-9,
a w dziale 81 poddziałami analitycznymi -11/-26 charakteryzuje się języki.
W poddziałach wspólnych miejsca oznacza się strony, obszary świata, ugrupowania, związki państw, miejsce pochodzenia itp.

Przykłady zastosowania poddziałów analitycznych ze wskaźnikiem -1/-9:

• 621.9.06-114 Obrabiarki do operacji wielozabiegowych.

• 821.162.1-3 Powieść polska.

• 81-24 Języki martwe.

• (4-191.2-11) Europa Środkowowschodnia.

Niekiedy poddziały analityczne ze wskaźnikiem -1/-9 można stosować poza ich działem macierzystym, ale tylko w tych działach, w których zamieszczona jest odpowiednia wskazówka, np.:
- 791.43-344 Filmy horrory.

Poddziały analityczne ze wskażnikiem .01/.09 są szeroko stosowane i często rozwinięte bardziej szczegółowo niż -1/-9. Grupują one zagadnienia powtarzające się, np.: aspekty badań, działalności, procesów, operacji. Tak samo jak poddziały analityczne -1/ -9 są zawsze dostosowane do potrzeb działów, przy których zostały zamieszczone i używać ich można tylko w obrębie tychże działów. Występują
w działach : 0, 1, 2, 3, 5, 6, 7, 8, 9 oraz w poddziałach wspólnych formy.

Przykłady zastosowania poddziałów a nalitycznych ze wskaźnikiem .01/.09:

• (01.034) Bibliografie na nośnikach maszynowych.

• 004.056 Bezpieczeństwo oprogramowania.

• 159.9.072 Testy psychologiczne.

• 22.03 Konkordancje biblijne.

• 34.096 Głośne procesy.

• 504.064.3 Monitoring środowiska.

• 624.01/.07 Konstrukcje budowlane.

• 75.02 Technika malarstwa.

Poza wymienionymi wyżej poddziałami analitycznymi, opatrzonymi typowymi wskaźnikami .01/.09 i -1/-9, występują też - głównie w dziale 61, w mniejszym zakresie na początku poddziałów wspólnych miejsca - pełniące analogiczną funkcję poddziały analityczne oznaczone wskaźnikiem -01/-09 i -001/-009.

Przykłady symboli analitycznych z nietypowymi wskaźnikami:

• 616-089 Leczenie operacyjne.

• 616-002.5 Gruźlica.

• (1-04) Strefy graniczne. Granice.

Poddziały syntetyczne z apostrofem '0/'9 służą do tworzenia symboli dla pojęć złożonych, wymagających scalenia dwóch lub więcej symboli. Apostrof zastępuje powtarzającą się część symbolu, wspólną dla wszystkich symboli scalonych. Zastosowanie apostrofu jest dozwolone wyłącznie w obrębie jednego działu i tylko wtedy, gdy informuje o tym specjalna wskazówka, jak np. w działach 329 i 8.
W poddziałach wspólnych języka i w dziale 81 poddziały z apostrofem mają bardziej charakter poddziałów analitycznych niż syntetycznych.

Przykłady symboli z apostrofem:

• 329.12'23 Partie liberalno-republikańskie (ponieważ) 329.12 Partie liberalne, 329.23 Partie republikańskie.

• =14'02 Greka klasyczna (ponieważ) =...'02 Okres klasyczny, =14 Język grecki.

• 811.162.1'35'374 Słownik ortograficzny języka polskiego (ponieważ) 811.162.1 Język polski, 81'35 Ortografia, 81'374 Leksykografia.

2

---