Do kryzysu wewnątrz imperium dołączył kryzys zewnętrzny. Gdyby nie sytuacja zewnętrzna, to Rzym podniósłby się z kryzysu. Przyczyną była wielka wędrówka ludów. Barbarzyńcy: - ludy germańs kie: Goci, Wizygoci, Ostrogoci, Longobardowie, Wandalowie - Słowianie - Ludy pochodzenia irańskiego, tureckiego (Hunowie) Germanowie zajmowali płd Skandynawię i wędrowali na południe, przeszli przez ziemie polskie. Wyparli Celtów, na linii Dunaju zatrzymani pr zez J.G. Cezara. Oktawian August ustanowił granicę, III/IV w. - przekraczają Dunaj i wkraczają w granice imperium . W IV w. zostali wyparci przez Juliana Apostatę, ale tylko na 50 lat . Germanowie korzystali z osiągnięć Rzymian - język, rzemiosło, obyczaje. Cesarze cenili sobie męstwo Germanów, coraz częściej znajdowali się w armii rzymskiej. Nie chcieli służyć Rzymowi. Germanowie byli tańsi. W IV w. do armii zaczęły wstępować całe germańskie oddziały. Pod koniec IV w. Germanowie zaczęli obejmować także dowództwo w oddziałach rzymskich. W IV w. pozwolono im na osiedlanie się w granicach imperium, bo krainy były nie zaludnione /kryzys/. W imperium rzymskim chrześcijaństwo staje się religią państwową i Germanowie przejmują je, ale skażone herezjami /pojawiły się już w I w./. Germanowie przejęli herezją ariańską. Jej twórcą jest Ariusz - uważał on, że Chrystus jest tylko stworzeniem - został adoptowany w momencie chrztu. Przeciwko temu wystąpił biskup Aleksandrii - Aleksander. Zażądał odwołania poglądów, ale Ari usz ich nie odwołał. Cesarz Konstantyn zwołuje sobór, który miał rozstrzygnąć spór /pasował mu bardziej arianizm/. W 325 r. sobór w Nicei rozstrzygnął , że Ariusz jest w błędzie i Konstantyn podpisał to, wyraził na to zgodę. Ariusz musiał opuścić swoje miasto i nauczał Germanów. Gdy potem Germanowie atakowali, to aby nawrócić na właściwą drogę Hunowie zmusili Germanów do poszukiwania ziemi w imperium. Jedna z grup przybyła nad Morze Czarne. W 2. poł. IV w. Hunowie zadają klęskę Gotom i Ostrogotom. Plemiona te wędrują wtedy na południe. Wizygoci zwrócili się wówczas o pomoc do cesarza Walensa. Cesarz pozwolił osiedlić się Germanom w Tracji i obiecał wyżywienie. Ale z obietnic tych nie wywiązał się. Nie mógł dać wyżywienia, gdyż w tym czasie w imperium panował kryzys. Głodni Germanowie zbuntowali się. W 378 r. wojska rzymskie poniosły klęskę z Germanami w bitwie pod Adrianopolem. Po tym Rzym musiał iść na układy. Germanowie w granicach imperium uzyskali całkowitą autonomię. Germanowie zgodzili się na wcielanie do armii rzymskiej, ale pod swoim dowództwem. To był układ zawarty przez Teodozjusza Wielkiego. Teodozjusz Wielki był ostatnim władcą panującym nad całym imperium. Teodozjusz zmarł w 395 r. , imperium podzielił między synów. Po śmierci Teodozjusza wybuchło powstanie Germanów. Na czele Germanów stanął Alaryk. Doprowadził on do spustoszenia Grecji. Na czele armii rzymskiej stanął wódz Stylichon. W armii rzymskiej większość stanowili Germanowie. Oddziały Germanów w armii rzymskiej były niezdyscyplinowane, pustoszyły i plądrowały kraj. Ludność buntowała się, żołnierzy zabijano. Cesarz rzymski Honoriusz, aby zapanować nad sytuacją zamordował Stylichona. Germanowie pod wodzą Alaryka ruszyli na Rzym. Po 200 latach /od Hannibala/ Rzym ujrzał wrogów pod swymi murami. Prowadzona rokowania z Alarykiem, nie przyniosły jednak one powodzenia. Alaryk splądrował miasto, dużo spalił. Trwało to 3 dni. W czasie powrotu do Tracji Alaryk zmarł, Rzym przez chwilę odzyskał władzę. W tym czasie umarł też cesarz Honoriusz. Rozgorzała walka o tron. Namiestnikiem Afryki był wówczas Bonifacjusz, on również marzył o tronie. Do pomocy zaprosił Wandalów. Na czele Wandalów stał wódz Genzeryk, który chciał w Afryce stworzyć państwo Wandalów. Przyjął więc propozycję i ruszył do Afryki. Bonifac jusz w 430 r. poniósł z Genzerykiem klęskę pod Hiponą. W tym czasie zmarł św. Augustyn - biskup Hipony. Afryka znalazła się w rękach Wandalów. Afryka, która była spichlerzem Rzymu znalazła się w rękach barbarzyńców. Powstał układ - Rzym - Wandalowie. Cesarz rzymski uznawał władzę Wandalów w Afryce, a oni obiecali dostarczać zboże do Rzymu. Zachodnia część imperium również była niszczona przez Germanów. Na wschodzie imperium atakowali Hunowie pod wodzą Atylli. Spowodowali, że Rzym stracił twierdze nadgranicz ne. Atyllon zwrócił się do cesarza Walentyniana III o córkę, a wraz z nią o połowę zachodniego imperium. Propozycja została odrzucona. Było to pretekstem do ataku na zachodnie imperium w 448 r. W 451 r. wojska Atylli zostały pokonane przez wojska rzymskie i germańskie pod wodzą Aecjusza. W 452 r. Atyllauderza ponownie. Dociera do Rzymu i podejmuje układy z cesarzem i papieżem Leonem Wielkim. W wyniku układów Atylla otrzymał córkę cesarza, zmarł podczas nocy poślubnej. Walentynian rządził w imperium bez uznania, ważniejszy był Aecjusz, który pokonał Atyllę, cesarz wykonał wyrok na Aecjuszu. Wówczas wojsko zamordowało cesarza. Wtedy król Wandalów Genzeryk ogłosił się mścicielem cesarza i ruszył na Rzym. Naprzeciw Genzeryka wyszedł papież Leon Wielki. Rozpoczęły się pertraktacje. Król Wandalów zawarł układ, że świątynie są azylem. Dzięki temu nikt nie zginął. Miasto zostało złupione. Po tym wszystkim nikt nie chciał być cesarzem. W 475 r. został wybrany ostatni cesarz Romulus Augustus - Romulus cesarzątko. Został on wyniesiony do władzy przez wojsko. W zamian za to chciało ono żołdu. Gdy tego nie otrzymali, znieśli cesarza z tronu. Jego następcą został Odoaker - wódz germański. Insygnia cesarskie odesłał on do Konstantynopola z listem, że chce rządzić imperium w imieniu cesarza wschodniego. Nie jest jednak prawdą, że rok 476 r. oznacza koniec cesarstwa. W roku 800 był jeszcze Karol Wielki potem Otton I - cesarze rzymscy. Cesarstwo przestało istnieć w 1806 r. 476 r. to nie jest koniec starożytności. 476 r. jest datą umowna, np. w 395 r. śmierć Teodozjusza i podział imperium, 610 r. zmienia się język, układ administracyjny. 529 r. to lepsza data końcowa - wtedy cesarz bizantyjski zamknął Akademię Platońską. Cesarz Justynian skodyfikował prawo rzymskie - Kodeks Just yniana - Codex Iustinianus, św. Benedykt zaczyna wznosić opactwo na Monte Cassino - do końca życia obowiązywała zasada: ora et labora - módl się i pracuj.