Kontrola społeczna to jedno z najpowszechniej stosowanych pojęć socjologii. Odnosi się ono do rozmaitych środków używanych przez społeczeństwo w celu przywoływania jego niesubordynowanych członków do porządku. Żadne społeczeństwo nie może istnieć bez kontroli społecznej.

       Ostatecznym i bez wątpienia środkiem kontroli społecznej jest przemoc fizyczna. Tam, gdzie ludzie żyją lub pracują w zwartych grupach, w których są znani osobiście i z którymi są związani poczuciem osobistej lojalności (grupy pierwotne), na potencjalnego odszczepieńca oddziałują mechanizmy perswazji, ośmieszenia, plotki i pogardy. Innym systemem kontroli społecznej, który wywiera presję na samotną postać w jego centrum, jest system moralności, obyczaju i zwyczaju.
       Jak tego dowodzi teoria socjologii dewiację, podobnie jak mechanizmy kontroli społecznej, tworzą grupy społeczne przez ustanawianie reguł, których naruszenie stanowi dewiację, a także przez stosowanie tych wobec poszczególnych ludzi i etykietowanie ich jako outsiderów. Z tego punktu widzenia dewiacja nie jest cechą czynu popełnianego przez jednostkę, lecz jest raczej skutkiem stosowania przez innych reguł i sankcji wobec "winowajcy". Dewiantem jest ten komu te etykieta została skutecznie przyczepiona; zachowaniem dewiacyjnym jest zachowanie, które ludzie za takie uważają. Jednak wg koncepcji Beckera, dewiantem nie jest ten, kto narusza normy społeczne, lecz ten. kto zostaje uznany za naruszającego normy społeczne. To zaś często jest kwestią przypadku i wynika z przynależności do określonej grupy społecznej lub warstwy społecznej lub też ze zmiennego zainteresowania opinii publicznej danym typem zachowań. Środowisko to jest - w dużym uproszczeniu - zespół czynników kulturowych, jakie na nas oddziaływują.
       Dewiacja nie jest ani głównie ani tym bardziej wyłącznie cechą danego zachowania, lecz również jest funkcją charakteru, siły i zakresu reakcji społecznej. Osoba określana jako dewiant bywa odcinana od uczestnictwa w grupach konformistycznych (np. w wyniku utraty prawa do wykonywania zawodu), wyrwana z codziennej rutyny. Odrzucenie dewianta może prowadzić do naruszania przez niego innych norm, których wcale nie zamierzał łamać. Od dewianta oczekuje się dalszego łamania norm, jego konformizm wobec tych oczekiwań stanowi ich potwierdzenie.
       Badania nad społecznymi determinantami zachowania dewiacyjnego jakim jest psychopatia, mają już blisko stuletnią historię. W związku z tym postaram skoncentrować się na teorii wyjaśniającej genezę antysocjalności.
       Przede wszystkim zaś należy podkreślić, że spośród wielu różnorodnych badań nad społecznymi przyczynami zachowania psychopatycznego ze zrozumiałych względów najwięcej koncentruje się na znaczeniu rodziny w formowaniu tych na wskroś negatywnych właściwości psychicznych.
       Poglądy ogłaszane można podzielić na dwa nurty: pierwszym jest narcyzm, drugim zaś niedorozwój "superego".
       Według teorii Z. Freuda każda istota ludzka przychodzi na świat w stanie "całkowitego narcyzmu", w toku zaś zbierania coraz większej liczby doświadczeń życiowych jednostka przechodzi stopniowo z "libidinalnej kateksji do własnego ego w kateksję do obiektu pozostającego na zewnątrz".
       Związki dziecka z matką (lub inną osobą matkującą) ze względu na ich niebywale ważne znaczenie dla utrzymania dziecka w stanie psychofizycznego zadowolenia stanowią jak gdyby najsilniejszy impuls rozpoczynający ruch całej skomplikowanej machiny uspołecznienia. Jeśli owego impulsu zabraknie, proces uspołecznienia dziecka poniesie niepowetowaną stratę, stanie się płytki i nie kompletny. Dziecko takie nigdy nie nauczy się właściwego panowania nad swymi impulsami (szczególnie agresywnymi i seksualnymi), a nader wszystko będzie przejawiało tzw. charakter bezuczuciowy.
       Przyczynami stosunkowo dużej popularności społecznej osobników narcystycznych , jest fakt, iż narcystyczna jednostka ucieleśnia w swym postępowaniu skłonności, jakie tkwią w każdym człowieku, jako że cecha ta - należy pamiętać - każdemu człowiekowi, w mniejszym lub większym nasileniu, towarzyszy aż do śmierci. Przejawiana przez człowieka narcystycznego pewność siebie, brak wątpliwości dotyczących własnych poczynań, niezachwiana wiara we własną wyjątkowość stanowić ma odzwierciedlenie tęsknot za podobnym wizerunkiem tkwiącym w podświadomości każdego człowieka. Ponieważ jednak tęsknoty te nie mogą być najczęściej spełnione w stosunku do własnej osoby, znajdują odbicie w postępowaniu innej osoby.
       Przy charakterystyce czasów współczesnych pod kątem eskalacji narcyzmu trudno także nie wspomnieć o rodzaju stosunków międzyludzkich, w których zjawisko to staje się najbardziej niebezpieczne, a mianowicie o związkach miłosnych kobiety i mężczyzny, które to związki - zgodnie z opinią wielu autorów - doznają współcześnie poważnego zubożenia. Świadectwem narcyzmu w obecnych czasach ma być również kryzys, jaki przeżywa rodzina współczesna, który przejawia się również w poglądach o "otwartym małżeństwie", "twórczych rozwodach".
       Drugą koncepcją jest niedorozwój superego. Jest ono uwarunkowane przez otoczenie. Zostaje zaszczepione w osobowości jako efekt oddziaływań wychowawczych przez tzw. identyfikację, czyli wytworzenie własnego, idealnego obrazu na podstawie "rzutowania do wewnątrz" sylwetki moralnej ludzi przebywających w otoczeniu dziecka, a zarazem cieszących się u niego autorytetem.
       Obie te warstwy osobowości, będące wyznacznikami przeciwstawnych motywów, doprowadzają do konfliktów w zakresie ukierunkowania motywacji jednostki. Ten nieustanny konflikt pomiędzy instynktownie zorientowanym "ID" a społecznie uwarunkowanymi dążeniami "SUPEREGO" łagodzi trzecia, pośrednia warstwa osobowości - "EGO".
       Im lepiej zorientowane jest "EGO", tym lepiej zintegrowana jest struktura osobowości i tym łagodniejsze są konflikty pomiędzy dwiema na wskroś antagonistycznymi tendencjami wypływającymi z "ID" i "SUPEREGO" Przystosowanie społeczne w świetle freudowskich założeń na temat budowy i funkcjonowania osobowości następuje w wyniku odpowiedniego ukształtowania Przez otoczenie w pierwszych pięciu, sześciu latach życia dwóch warstw osobowości, które mają wpływ na ukierunkowanie podstawowej energii napędowej psychiki człowieka, jaka tkwi w "ID", a więc warstwy "EGO" i "SUPEREGO".
       Oprócz wymienionych czynników powodujących zachowanie noszące nazwę dewiacyjnego istnieje szeroki wachlarz przyczyn biologicznych.
       Temu zagadnieniu poświęcona jest książka A. Moir oraz D. Jessel pt. "Zbrodnia rodzi się w mózgu" oraz poniekąd Damasio pt. "Błąd Kartezjusza": dociekają one, iż za nasze zachowanie i sposób wg którego podejmujemy decyzje, jest odpowiedzialna charakterystyczna część mózgu.
       I tak autor dowodzi, że rozsądek i emocje spotykają się w brzusznoprzyśrodkowej korze przedczołowej oraz w ciele migdałowatym. Zniszczenie kompleksu okolic kory somatosensorycznej prawej półkuli upośledza procesy rozumowania i podejmowania decyzji oraz procesy emocjonalne i przeżywanie uczuć. Dodatkowo zaburza odbieranie i przetwarzanie podstawkowych sygnałów pochodzących z ciała.
       Zniszczenie pewnych okolic kory przedczołowej leżących w sektorze brzusznoprzyśrodkowym również powoduje upośledzenie procesów rozumowania oraz procesów decyzyjnych w odmienny sposób-upośledzenie dotyka wtedy operacji na słowach, liczbach, obiektach czy w odniesieniu do przestrzeni, a zatem nie tylko w dziedzinie osobistej i społecznej.
       Wiele wskazuje na to, że w mózgu ludzkim istnieje pewna grupa systemów, odpowiedzialnych przede wszystkim za myślenie zorientowane celowo (czyli rozumowanie) oraz za podejmowanie decyzji, ze szczególnym naciskiem na sferę indywidualną i społeczną. Ta sama grupa systemów odpowiedzialna jest za procesy emocjonalne, przeżywania uczuć oraz częściowo za przetwarzanie sygnałów pochodzących z ciała.
       Źródłem energii zarówno dla działań zewnętrznych (ruch) jak i wewnętrznych (bieg myśli, rozumowanie) jest kora przedniego zakrętu obręczy. Upośledzenie tego sektora nie tylko prowadzi do upośledzenia zdolności ruchowych, procesów emocjonalnych oraz zdolności skupienia uwagi. lecz powoduje prawie całkowite wstrzymanie ożywienia ruchowego i myślowego.
       Oprócz tego jeden z chemicznych receptorów serotoniny leży w sektorze brzusznoprzyśrodkowym kory przedczołowej oraz w ciele migdałowatym. Serotonina to jeden z głównych neuroprzekażników. czyli substancji których działanie ma wpływ na niemal wszystkie aspekty zachowania i funkcje poznawcze (pozostałe kluczowe naurotransmitery to dopamina, noradrenalina, glutaminian i acetylocholina, wszystkich tych substancji dostarczają neurony skupiające się w niewielkich jądrach w pniu mózgu oraz podstawie przodomózgowia, ich aksony kończą się w układzie limbicznym. zwojów podstawy mózgu i wzgórza). Rolą serotoniny jest hamowanie zachowań agresywnych. Trzyma ona na wodzy nasze najprymitywniejsze instynkty, zapewniając łączność między impulsami a rozumem, więc im niższy jej poziom, tym bardziej popędliwe zachowanie.
       Używając różnych technik, naukowcy mierzyli poziom serotoniny u mężczyzn i kobiet, a także u przestępców i ludzi żyjących zgodnie z prawem. Okazało się, że u mężczyzn substancja ta występuje w mniejszych ilościach niż u kobiet, a w organizmach przestępców jest jej znacznie mniej. Z licznych badań, jakie prowadzono, by ustalić związek między poziomem serotoniny a przestępczymi skłonnościami wynika, że jej niedobór może prowadzić do utraty kontroli nad impulsami. Uzupełniając ten fakt należy dodać, że wyniki kilku badań stwierdzają, iż niski poziom serotoniny występuje także u kobiet cierpiących na zespół napięcia przedmiesiączkowego, kiedy, jak dowiedziono, nasilają się skłonności przestępcze.
       Serotonina wpływa na impulsywność i przesadne reakcje, bo zakłócenia w poziomie tego neuroprzekażnika sprawiają, że organizm nie jest w stanie zachować prawidłowego poziomu glukozy w mózgu. Niski poziom glukozy wyzwala cały skomplikowany proces biochemiczny. Zwiększa się wydzielanie neuroprzekażnika zwanego noradrenalina. który powoduje wzmożoną aktywność organizmu. Z jednej strony ma to swój sens i znaczenie dla przeżycia: człowiek jest głodny, więc zaczyna działać, by zaspokoić ten głód. Z drugiej strony może wywoływać zachowanie aspołeczne, bo przy niskim poziomie glukozy zawiadujący emocjami układ limbiczny staje się bardziej podatny na bodźce zewnętrzne.
       Naukowcy ustalili, że u ludzi porywczych, impulsywnych, z niskim poziomem serotoniny mechanizmy utrzymujące odpowiedni poziom cukru we krwi nie działają prawidłowa.
       Poziom serotoniny nie jest jedynym elementem różnicującym strukturę i biochemię mózgu męskiego i kobiecego (dziewięć na dziesięć przestępstw popełniają mężczyźni). Równie duże znaczenie jak czynnik hamujący antyspołeczne zachowanie mają przyczyny bulwersujących pomysłów. Klucza do tego zjawiska należy szukać wśród bodźców, które nas pobudzają. Są tacy, których mózg potrzebuje silnych podniet. "Pobudzenie" wskazuje różnice między męskim a kobiecym mózgiem, które rozpoznano. Mózg mężczyzny jest tak skonstruowany, że trudniej go czymś zainteresować, skupienie uwagi trwa krótko, szybciej odczuwa znudzenie, percepcja zagrożenia jest osłabiona. To za sprawą tych różnic kobiety i mężczyźni mają tak odmienne podejście do życia.
       Od pnia mózgu do śródmózgowia rozprzestrzenia się bardzo ważna grupa komórek nerwowych, tak zwany twór siatkowaty, mający połączenia ze wszystkimi głównymi częściami mózgu. U kobiet jest zaprogramowany na podniesienie alarmu. Dokładne badania męskiego mózgu dowiodły, że mężczyźni potrzebują silniejszej stymulacji, by ich mózg zaczął działać. Sieć ta rozwija się wraz z nabywaniem przez człowieka doświadczeń. Przestępcy, zwłaszcza brutalni, są jeszcze bardziej oporni na pobudzenie niż przeciętni mężczyźni.
       Przy pogłębionych studiach nad mózgiem okazuje się, że jeszcze inne techniki potwierdzają niską pobudliwość (obok skrajnie niskiego lub skrajnie wysokiego poziomu adrenaliny) kryminalistów. Badano czynność bioelektryczną ich mózgów przy użyciu EEG, zwracając szczególną uwagę na fale theta, znamionujące senność i mające bezpośredni związek z podatnością mózgu na pobudzenie. Im wyższa aktywność theta w korze mózgowej, tym trudniej pobudzić mózg. U przestępców jest ona wysoka, co świadczy o niskiej pobudliwości.
       Istnieje jeszcze hipoteza markera somatycznego (od greckiego soma= ciało). Wymusza ona zwrócenie uwagi na negatywne skutki; to specjalne rodzaje uczuć generowanych na podstawie wtórnych emocji. Te emocje i uczucia zostały połączone w procesie uczenia się z przewidywalnymi skutkami pewnych scenariuszy. Działanie markera somatycznego może wykorzystywać dwa różne mechanizmy. Dzięki mechanizmowi podstawowemu ciało skłaniane jest przez korę przedczołową oraz ciało migdałowate do przyjmowania stanu o określonym profilu (rezultatem tego działania jest natychmiast sygnalizowany korze sensorycznej).
       Mechanizm alternatywny polega na opuszczeniu w tym łańcuchu ciała (kora przedczołowa i ciało migdałowate dają jedynie znać korze somatosensorycznej, by jej obwody aktywowały się w taki sposób, w jaki uczyniłyby to, gdyby ciało faktycznie znalazło się w określonym stanie. co też może wpływać na proces podejmowania decyzji). Ponadto kobiety mają lepszy kontakt z markerem somatycznym.
       W chwili narodzin człowieka jego mózg wkracza w nowy etap rozwoju, dysponując popędami i instynktami, które obejmują nie tylko metabolizm, lecz również podstawowe mechanizmy nabywania i wdrażania zachowań społecznych.
       Z okresu dzieciństwa wychodzi on z dodatkowymi warstwami strategii przetrwania. Ich podstawa splata się na poziomie neurofizjologicznym z repertuarem instynktów przez co nie tylko ulega modyfikacji, lecz również rozszerza swe wpływy. Niska pobudliwość, słaby iloraz inteligencji werbalnej, zaburzenia hormonalne, wpływ genów, zakłócenia układu limbicznego. zaburzenia poziomu neuroprzekażników, funkcjonalne uszkodzenie płatów skroniowych lub czołowych, zaburzenie połączeń między ośrodkami emocji i rozumowania warunkują zachowanie. Regulacja biologiczna ciała, przetrwanie i umysł są ze sobą silnie powiązane. Splatają się one na poziomie tkanek biologicznych. wykorzystując sygnały chemiczne oraz elektryczne. Procesy te zachodzą szczególnie w okolicach szyszynki.
       Neuronowe mechanizmy wspierające działania ponadinstynktowne mogą być podobne pod względem ogólnej budowy do tych. które rządzą popędami biologicznymi i mogą być przez nie ukierunkowywane. Lecz prócz tego, by móc stać się tym, czym są, podlegają wpływom społecznym, a więc w równym stopniu jak z neurobiologią wiążą się z daną kulturą.

---