PARADYGMAT REAKCJI SPOŁECZNEJ - reakcja społeczna: Jak powstają normy społeczne, jakie są reakcje społeczeństwa wobec naruszających normy społeczne, jakie konsekwencje reakcje te powodują? To, co interesuje reprezentantów reakcji społecznej to proces, w trakcie którego dochodzi do uznania konkretnych osób za dewiantów i skutki wynikające z tego faktu dla dalszej relacji naznaczonej osoby z otoczeniem.

RÓŻNICA MIEDZY PARADYGMATEM ETIOLOGICZNYM A REAKTYWNYM:

* odmienne traktowanie norm społecznych: Paradygmat etiologiczny - normy społeczne ujmowane są absolutystycznie - są dane, zastane, niepodważalne. Kwestią jest to dlaczego się je narusza. Paradygmat reaktywny - normy traktowane relatywnie i kontekstowo. Ważne jest dlaczego człowiek zostaje uznany za naruszającego normy * różnica dotycząca usytuowania czynnika kontroli społecznej: paradygmat etiologiczny - kontrola społeczna jest czynnikiem powstrzymującym od zachowań nonkonformistycznych. Paradygmat reaktywny - kontrola społeczna powoduje dewiację. E. Lemelt - zapoczątkował kierunek reakcji społecznej(naznaczania społecznego, stygmatyzacji). Istnieją też poglądy, że kierunek zapoczątkował Tanenbaum, Becker, Erikson, Hofman, Mead.SYMBOLICZNY INTERAKCJONIZM A KIERUNEK REAAKCJI APOŁECZNEJ Z symbolicznego interakcjonizmu wywodzą się założenia nurtu naznaczania społecznego.Na symboliczny interakcjonizm wpływ miały koncepcje G. H. Meada(zajmował się tworzeniem jaźni w relacjach społecznych). Osobowość(jaźń) kształtuje się podczas interakcji z istotnymi innymi(otoczenie). Odbywa się to w ramach grup pierwotnych oraz ze zgeneralizowanymi innymi czyli z symbolicznym, abstrakcyjnym i wyobrażonym społeczeństwem jako całością. Interakcje zachodzą za pomocą gestów: *nieznaczące - odruchy bezwarunkowe; typowe dla zwierząt *znaczące - reakcje uprzednio zinterpretowane, uświadomione i celowe; typowe dla ludzi. W procesie konwersacji gestów, których charakter jest symboliczny dochodzi do uzgadniania znaczeń między uczestnikami interakcji. Chodzi o to, by w trakcie komunikowania się partnerzy mogli przekazać swe własne znaczenie gestów i poprawnie odczytać znaczenie jakie nadają gestom inni uczestnicy interakcji. Aby było to możliwe konieczne jest postawienie się w roli partnera interakcji, „wejście w jego skórę”. Osoba stosująca jakiś gest przyjmuje postawę innej jednostki i wywołuje ją. Sama ona jest w roli innej osoby, którą pobudza i na którą wywiera wpływ(rola innego). Przyjmowanie roli partnera ma charakter przewidujący i modyfikacyjny. Oczekujemy, że nasz partner zachowa się w określony sposób i staramy się wywołać oczekiwane zachowanie. W rzeczywistości może się ono jednak nie pokrywać z naszymi wyobrażeniami, w wyniku czego modyfikujemy nasze oczekiwania. Proces stawiania się w roli innego jest wg Meada bardzo istotny, bo możemy traktować własną jaźń jako przedmiot obserwacji, „wyjść poza siebie” i spoglądać na siebie oczami otoczenia. Ja podmiotowe - uosabia to wszystko, co w społecznej osobowości jednostki jest kreatywne, zaskakujące, nowe, nieprzewidziane, a więc wszystko, co sprawia, ze osobowość nie jest wyłącznie funkcją oddziaływań zewnętrznych.

CECHY WSPOLNE DLA SYMBOLICZNEGO UNTERAKCJONIZMU: (wg E. Hałas)

1. interakcja jest konstruowana a nie wyzwalana - ludzie konstruują swe działania w trakcie ich wykonywania a nie reagują mechanicznie na bodźce.

2. działanie dokonuje się na bazie definicji sytuacji, w której człowiek działa; definiowanie jest procesem.

3. interakcja jest symboliczna bo dokonuje się za pomocą wspólnych symboli - język

4. interakcja zachodzi przez dopasowanie wzajemne linii działań, przez antycypowanie odpowiedzi partnera w toku prób - przyjęcie roli partnera

5. przyjmowanie roli partnera jest centralnym procesem interakcji, zakłada ono wyobrażenie sobie jak się jest widzianym z punktu widzenia drugiego - Każda rola związana jest z rolą partnera danej sytuacji. W interakcji więc stale dokonuje się proces polegający na sprawdzaniu posiadanej koncepcji partnera. Jego rezultatem jest stabilizacja lub modyfikacji własnej roli, która jest zawsze wytwarzaniem roli a nie wyłącznie jej graniem zgodnie z normami.

6. interakcja ma charakter wyłaniający się tzn. pewne cechy wyłaniają się w jej trakcie i nie miałyby miejsca, gdyby nie połączone działania partnerów.

Symboliczny interakcjonizm zanegował istnienie tzw. Obiektywnej rzeczywistości(stałej i niezmiennej, której sens i znaczenie są jednakowe dla wszystkich).

To co jest i jakie jest stanowi wynik subiektywnego postrzegania kształtujący się w procesie interakcji, uzgadniania znaczeń, definiowania sytuacji.

Świat w większej mierze „dzieje się” niż „jest” bo stanowi funkcję postrzegania rzeczywistości za pomocą symboli, jej interpretowania i reinterpretowania.

REAKCJA SPOLECZNA A SYMBOLICZNY INTERAKCJONIZM:

Kierunek reakcji społecznej nawiązuje do ogólnych założeń symbolicznego interakcjonizmu. Przyjęcie ich było wyzwaniem dla tradycyjnego myślenia o dewiacji(Merton i Dewey).

W kierunku reakcji społ. Szuka się odpowiedzi na pytanie „dewiacja, od czego?” a nie „dlaczego dewiacja?”.

W kierunku reakcji społecznej społeczeństwo zostało podzielone na grupy o różnych(często sprzecznych) wartościach i normach - pluralistyczne społeczeństwo - wszyscy nie mają takich samych celów, wartości, dążeń.

Normy społeczne nie są najczęściej skodyfikowane(to co dla jednych jest dewiacją, dla innych jest konformizmem). O sztywności, elastyczności i zakresie normy informuje siła i rodzaj reakcji społecznej.

Zasadnicza dyrektywa badawcza:

Przedmiotem analizy winna być nie etiologia dewiacji lecz raczej sposób w jaki grupy społeczne reagują na zachowania lub cechy swoich członków określane jako dewiacyjne oraz konsekwencje jakie ponoszą osoby uznane za dewiantów. Zachowanie dewiacyjne jest zawsze analizowane przez pryzmat reakcji społecznej.

WPŁYW SYMBOLICZNEGO INTERAKCJONIZMU NA KIERUNEK REAKCJI SPOLECZNEJ wyraża się w założeniach:

1. ład, porządek społeczny jest wynikiem chwiejnej równowagi między antagonistycznymi interesami, dążeniami i wartościami grup. Stały konflikt w społeczeństwie.

2. dewiacja jest procesem, nie stanem. Konsekwencją tego jest teza, zgodnie z którą czynniki wpływające na zachowanie dewiacyjne w jednej fazie nie muszą mieć wpływu na to zachowanie w fazie następnej.

3. konformizm i dewiacja są symbolami tworzonymi w procesie konstruowania rzeczywistości, nie zaś stanami.

4. kontrola społeczna stanowi zmienną niezależną w procesie tworzenia dewiacji - rozmiary dewiacji są wynikiem działania instytucji kontroli społecznej czy zachowań jednostek określanych jako dewianci

5. dewiacja ma charakter relatywny a nie absolutny. Dewiacyjność nie jest cechą czynu lecz wynika z kontekstu, zależy od sytuacji i osoby.

6. mechanizmy kreowania dewiacji i dewiantów mają charakter uniwersalny.

RODZAJE DEWIACJI KIERUNKU REAKCJI SPOŁECZNEJ I TYPY NAZNACZEN

• dewiacje:

• pozytywna - reformatorzy(nadnormalni); odbiegają na plus od oczekiwań społecznych

• negatywna - te zachowania, które w poszczególnych grupach, środowiskach są traktowane jako złe, niepożądane, naganne, stanowią naruszenie zakazu

• osiągana

• przypisana

• typy naznaczeń:

• stygmaty

• samonaznaczanie

• naznaczanie

KONCEPCJA H.S. Beckera:

Dewiacyjność nie jest cechą immanentną człowieka. Zachowanie jest dewiacyjne w wyniku reakcji społecznej.

1. DEWIANT I DEWIACJA

Dewiację tworzą grupy społeczne przez ustanawianie reguł, których naruszenie stanowi dewiację, a także przez stosowanie tych reguł wobec poszczególnych ludzi i etykietowanie ich jako outsiderów.

Dewiacja jest skutkiem stosowania przez innych reguł i sankcji wobec winowajcy.

Dewiantem jest ten, komu przyczepiono tę etykietkę.

Zachowanie dewiacyjne to zachowanie, które ludzie za takie uważają.

Czyn jest dewiacyjny, gdy zostanie tak określony w rezultacie reakcji społecznej.

Zaetykietowani dewianci → ich zachowanie wyszło na jaw, a oni zostali naznaczeni piętnem odmieńców.

Dewiant to ten, kto zostaje uznany za naruszającego normy społeczne, a to jest często kwestią przypadku.

Nasilenie reakcji społ. Jest zmienne w czasie. Reakcja społ. Zależy od tego, kto naruszył normę i kto był poszkodowany - wobec niektórych ostrzejsza.

Z badań wynika, że chłopcy z dobrych domów dostają się rzadziej do instytucji wymierzania kar; kobiety dostają niższy wyrok.

Reakcja społ. Jest uzależniona od tego czy dane zachowanie niezgodne z normą pociąga za sobą skutki, np. romans młodej dziewczyny ze starszym mężczyzną jest bardziej potępiany gdy mają dziecko.

Przez określenie klas zachowania jako dewiacyjnych społeczeństwo tworzy dewiantów(przez ustalanie reguł, norm i sankcji).

Pewne zachowania są tolerowane w jednych kulturach a silnie potępiane w innych lub raz są dozwolone a raz nie.

2. TYPY ZACHOWAN DEWIACYJNYCH→ ma dwie płaszczyzny:

• stosunek do reguł - postępowanie z regułami zgodne lub nie

• percepcja społeczna - zachowanie postrzegane lub niepostrzegane jako dewiacyjne.

Zachowania konformistyczne - zgodne z regułami i nie postrzegane jako dewiacyjne. Nie wszystkie zachowania zgodne z regułami są konformistyczne.

Zachowania błędnie oceniane - zgodne z regułami, ale postrzegane jako dewiacyjne, np. ktoś niesłusznie posądzony o homoseksualizm, mimo że nie narusza reguł jest traktowany jakby to zrobił(łącznie z sankcjami - odrzucenie, potępienie).

Dewiacja ukryta - jednostka poprzez zachowanie łamie reguły, ale społeczna widownia nie jest tego świadoma i traktuje ją jako konformistę. Nie jest to zjawisko marginalne. W każdym porządnym środowisku doskonale funkcjonuje wielu przestępców, a społeczeństwo nie wie o ich zachowaniach.

Dewiacja czysta - zachowanie, które narusza reguły i jest tak odbierane przez społeczeństwo.

3. PROCES TWORZENIA I EGZEKWOWANIA REGUL SPOLECZNYCH.

U podstaw leży władza i siła. Grupy społeczne kreujące normy to grupy dzierżące władzę polityczną i ekonomiczną.

Normy i reguły służą interesom tych grup, a ich egzekwowanie opiera się na przymusie.

Czynniki polityczne i ekonomiczne ujawniają się tam, gdzie jedna grupa usiłuje narzucić swe reguły innym grupom.

„Ludzie zazwyczaj wymuszają na innych swoje reguły postępowania stosując je w większym lub mniejszym stopniu wbrew woli tych innych”, np. dorośli na dzieciach, mężczyźni na kobietach.

Dochodzi też do konfliktu co do prawomocności norm.

4. SEKWENCYJNY MODEL DEWIACJI.

Ujęcie procesu stawania się dewiantem.

W każdej fazie odpowiadają inne przyczyny. Każdej fazie nasilania się dewiacji odpowiadają tylko jej właściwe czynniki warunkujące zachowania. Rola czynników jest w każdej fazie inna.

Dużą rolę może odgrywać system wzmocnień pozytywnych, np. kradzież, która pozwala dostatnio żyć.

Kariera (przestępcza, dewiacyjna) - słowo to też oznacza etapy. Do kariery dewiacyjnej również dochodzi się etapami. Występuje ona, gdy jednostka(przestępca) zaakceptuje swój nowy status i traktuje ją jako sposób na życie:

a). POPEŁNIENIE NONOKONFOMISTYCZNEGO CZYNU - naruszenie zbioru reguł jest zmotywowane i celowe. Obok nich istnieją też nieintencjonalne zachowania dewiacyjne → wskutek niewiedzy o istnieniu reguł. Nieświadomość najczęściej uwarunkowana jest kulturowo.

Zachowania celowe i motywowane - wielu ludzi odczuwa chęć popełnienia czynu dewiacyjnego. Należy pytać dlaczego konformiści nie realizują tych chęci.

Zaangażowanie:

Jeśli jednostka jest zaangażowana w jakąś działalność i ma coś do wygrania to zachowanie dewiacyjne jest odległe, bo grozi utratą możliwości odniesienia sukcesu.

Impulsom dewiacyjnym przeciwdziała zaangażowanie w działalność.

Zachowanie dewiacyjne grozi utratą prestiżu, pracy, pozycji społecznej.

ZACHOWANIA INTENCJONALNE - intencjonalni dewianci:

• ci, którzy mają relatywnie mało do stracenia - ich życie potoczyło się w taki sposób, że czują się niezwiązani z systemem zachowań konformistycznych - bezrobotni

• ludzie związani z konformistycznym systemem wartości i norm, lecz osłabiają je za pomocą technik neutralizacji(usprawiedliwienie zachowania dewiacyjnego bez zmiany wizerunku konformisty).

• Osoby naruszające normy dążąc do realizacji konformistycznych celów, np. pozbycie się szefa by zyskać jego miejsce.

W całej sekwencji zdarzeń zapoczątkowanej pierwszym naruszeniem norm znaczenie ma stopniowe kształtowanie się zachowań dewiacyjnych.

Interakcje nie zawsze są konieczne, bo motywacje dewiacyjne można nabywać przez środki masowego przekazu.

Ważnym momentem jest pierwsze publiczne określenie osoby jako dewianta(zachowanie ujawnione, a społeczeństwo określa jednostkę jako np. alkoholika).

Jeśli jednostka jest naznaczona jako dewiant to ma to wpływ na jej uczestnictwo w życiu społ. i obraz własny.

Zmiana publicznej tożsamości - status ulega zmianie, jednostkę się etykietuje i odpowiednio traktuje.

CECHY STATUSU DEWIACYJNEGO

Każdy ma wiele statusów(kobieta, biały, biedny). Zawsze jeden jest najistotniejszy dla jednostki, przez ten pryzmat postrzega się osobę(np. kolor skóry - pierwsza identyfikacja).

Status główny - „znak firmowy” jednostki.

Status dewiacyjny - może też być jako główny → pierwszy identyfikator jednostki; determinuje sposób podejścia do dewianta.

Każdemu statusowi głównemu towarzyszą cechy posiłkowe, np. profesor musi być w podeszłym wieku, odpowiednio ubrany, inteligentny.

Status dewianta też ma przypisane cechy posiłkowe, np. przestępca - jeden czyn niezgodny z prawem, społeczeństwo zakłada, że nadal będzie dokonywał przestępstw, nie ma poszanowania dla prawa.

W wyniku naznaczenia następuje symboliczna generalizacja z jednego zachowania, które jest uznane za niewłaściwe także na inne cechy i zachowania dewianta. „Jeżeli on złamał tak ważną regułę - nie może być podobny do nas konformistów, musi to być zatem gorszy rodzaj człowieka, więc można się po nim spodziewać „tych rzeczy” w przyszłości”.

DEWIACJA JAKO SAMOSPELNIAJACE SIĘ PROROCTWO:

Osoba publiczna określona jako dewiant bywa w rezultacie takiej identyfikacji odcinana od uczestnictwa w grupach konformistycznych, np. utrata praw do wykonywania zawodu, ostracyzm ze strony środowiska.

Odrzucenie może spowodować naruszenie innych norm społecznych - człowiek jest zmuszony do tego okolicznościami, mimo że nie chciał ich łamać.

Czynnikiem samospełniającego się proroctwa są też zinstytucjonalizowane metody postępowania z dewiantami, np. negatywne konsekwencje narkomanów zażywających opiaty - sądzi się, że słaba wola, czyli człowiek nie może się powstrzymać od niedozwolonych opiatów - musi je zdobywać nielegalnie, bo jest to zabronione. Zachowanie to jest skutkiem publicznej reakcji.

W wyniku negatywnych naznaczeń dewianta, zmienia się jego obraz. Od dewianta oczekuje się dalszego naruszania norm i to się spełnia i spycha dewianta na margines.

Końcowym etapem jest przystąpienie do zorganizowanej grupy dewiacyjnej - ukoronowanie kariery dewiacyjnej - członkowi mają poczucie wspólnego losu → podkultura dewiacyjna. Konsekwencje z tego wynikające:

• grupa dewiacyjna - silniejsza tendencja do usprawiedliwiania swojej sytuacji

• dewiant uczy się działać tak by minimalizować wynikające kłopoty

• większe prawdopodobieństwo kontynuacji swej działalności dewiacyjnej - uczy się unikać kłopotów.

Na różnych etapach jednostka może starać się powrócić do konformizmu, jeśli uświadomi sobie, że koszt dewiacji jest dla niego duży.

PODSUMOWANIE KONCEPCJI Beckera:

Stała się inspiracją do analiz dewiacji. Ma 2 aspekty:

• samotniczy charakter interakcji dewianta ze społeczeństwem.

• Negatywny typ jego relacji z otoczeniem.

Model dewiacji ma charakter indywidualistyczny: społeczeństwo jest groźne, potępiające, represyjne; dewiant jest osaczony i prowadzi samotną beznadziejną walkę ze społeczeństwem, które go odrzuca.

Grupa społeczna dewiacyjna pojawia się w końcowym etapie kariery dewiacyjnej jednostki, dewiant znajduje w niej schronienie po przegranej bitwie ze społeczeństwem.

Początkowo relacja dewianta z otoczeniem, naruszanie norm jest przypadkowe, nieintencjonalne.

Społeczeństwo karze, stygmatyzuje, odrzuca.

Dewiacja jest pojęciem szerszym od patologii.

Czy każde zachowanie dewiacyjne negatywne jest patologią?

Fl. Znaniecki:

• zboczeńcy nadnormalni - dewianci pozytywni

• ludzie normalni

• zboczeńcy podnormalni.

J. Kwaśniewski, A. Kojder „Pozytywna dewiacja społeczna”:

„Istnieje pewna bardzo interesująca kategoria postaw i zachowań, która jednocześnie tylko w bardzo małym stopniu jest podmiotem systematycznych badań i refleksji teoretycznych. Mowa jest tutaj o zachowaniach, które określa się mianem nonkonformizmu innowacyjnego, twórczego konstruktywnego antagonizmu, moralnego perfekcjonizmu, twórczego niepokoju, prospołecznego heroizmu zaangażowania, altruizmu cywilizacyjnej nadnormalności, pozytywnego nieprzystosowania społecznego”.

Zdaniem Kwaśniewskiego pozytywnymi dewiantami są:

• honorowy krwiodawca

• osoba ratująca komuś życie z narażeniem własnego

• młody człowiek, który potrafi wyzwolić się spod presji zdemoralizowanego środowiska

• osoba wytrwale przeciwstawiająca się nadużyciom i korupcji

• osoby adoptujące dwoje sierot

• wybitnie uczciwe osoby

• wybitnie pracowite osoby.

Wg Kwaśniewskiego wspólne cechy pozytywnej dewiacji to:

• stanowią one odchylenie od normy powinności

• są wyrazem buntu wobec standardów przyjętych w danym środowisku

• charakteryzuje je nieegoistyczny typ motywacji

• ich skutkiem jest pozytywna dezorganizacja społ.

Dewiacje negatywne

Typy norm:

Usterka koncepcji dewiacji pozytywnej wynika z założenia, że większość norm społ. Ma charakter dwustronny: można zrobić coś jak gdyby powyżej i poniżej norm.

1. normy obowiązujące rygorystycznie - tego typu normy znajdują się poza obszarem tolerancji; ich nieprzestrzeganie powoduje sankcje negatywne; przestrzeganie nie powoduje sankcji pozytywnych.

2. normy z obszaru tolerancji - ich niespełnienie nie powoduje sankcji negatywnych, a spełnienie nie powoduje sankcji pozytywnych.

3. normy należące do obszaru nieobowiązującego maksymalizmu moralnego - spełnienie jest sankcjonowane dodatnio, a niespełnienie nie powoduje sankcji ujemnej.

STYGMATY WG GOFFMANA :

Koncepcja Goffmana koncentruje się na codziennych relacjach osób „normalnych” z tymi, które mają pewne cechy, właściwości, tendencje do zachowań uważanych przez nie same lub przez różne społeczne widownie za inne - gorsze, dyskredytujące, poniżające, zawstydzające, upośledzające.

Goffmana interesowała chwila, moment spotkania osoby normalnej z osobą pod pewnymi względami inną, dziwną, upośledzoną; wzajemne oczekiwania tych osób i ich realizacja w procesie integracji.

W swojej pracy zajmował się reakcjami społecznej widowni wobec dewiantów, jak i odwrotnie(techniki za pomocą których osoby gorsze radzą sobie ze stygmatami).

Tożsamość oczekiwana - to wszystko to, czego oczekujemy lub wymagamy od człowieka, z którym mamy się zetknąć. Często nie pokrywa się z tożsamością rzeczywistą.

Rodzaje stygmatów:

1. fizyczny - różnorodne zniekształcenia fizyczne, ułomności ciała wzbudzające niechęć.

2. charakteru - słaba wola, despotyczność, nadmierna wybuchowość, niestałość, nieugiętość przekonań, nieuczciwość.

3. plemienny - rasa, narodowość, religia; przenoszony przez dziedziczenie i rozciągający się na wszystkich członków rodziny.

Stygmaty 1 i 3 dotyczą sfery istnienia, zaś 2 związany jest z zachowaniem jednostki.

Można być potępianym, odrzucanym, mimo że nie zrobiło się nic złego, ale posiada się pewne cechy nieaprobowane w danej kulturze.

Są osoby, grupy (np. ortodoksyjni Żydzi) naznaczone stygmatem, które mają odmienny system wartości, dużą siłę Ego, świadomie nie uczestniczą w życiu społecznym, nie uważają się za gorszych - wręcz przeciwnie. Innych postrzegają jako nie w pełni ludzi. Jednostki te mogą być pozbawione wrażliwości, dumnie obnosić się ze swoją innością.

Można posiadać stygmat będąc niewinnym(np. dlatego że ktoś bliski uczynił coś złego, np. córka alkoholika). Jest to płaszczyzna dyskredytacji(cechy są widoczne, np. ślepota, deformacje twarzy).

Właściwości dyskredytujące - otoczenie nie ma informacji o jednostce w danej chwili, nie są one widoczne: głuchota, analfabetyzm, tendencje homoseksualne.

Dewiacja osiągana i przypisana oraz naznaczanie.

1. dewiacja osiągana i przypisana - M. Mankoff:

Normy i reguły społeczne można naruszać dwojako:

• przez zachowanie uznawane za sprzeczne z normami

• przez sam fakt posiadania cechy lub właściwości, którą uważa się za odbiegającą od normy.

Dewiacja osiągana - status wynikający z działania, z zachowania którego intencją jest naruszenie norm. Działania te są intencjonalne. Osoby tutaj zaliczane: jednostki naruszające cudzą własność lub integralność cielesną(złodzieje, zabójcy), dostarczające lub konsumujące nielegalne dobra lub usługi(narkomani, handlarze narkotykami, prostytutki, sutenerzy), jednostki, których zachowanie obraża poczucie przyzwoitości(nudyści, homoseksualiści, uprawiający seks grupowy), jednostki, których przekonania są sprzeczne z panującą ideologią, członkowie sekt religijnych.

Dewiacja przypisana - status otrzymuje się niezależnie od działania czy intencji, np. jeśli w grupie społecznej normą jest wygląd to osoba wyjątkowo brzydka ma stygmat niezależny od niej. Osoby o statusie przypisanym to karły, ociemniali, głuchoniemi, niesprawni fizycznie, z wadą wymowy, upośledzeni umysłowo, chorzy psychicznie.

Różnice:

• W zachowaniu dewiantów o statusie przypisanym brak jest intencji naruszania norm i występuje reakcja społeczna(naznaczanie piętnem dewiacyjnym; jeśli otoczenie nie postrzega ułomności to nie traktuje osoby jako dewianta)

• Dewiacja przypisana jest niezależna od osoby, a jest zależna od reakcji społecznej(jeśli nie ma reakcji społ. Nie ma też kariery dewiacyjnej)

• W rezultacie negatywnych naznaczeń otoczenia, osoba zaetykietowana może być pozbawiona możliwości pełnienia ról społecznych.

• Związek reakcji społ. Z dewiacją osiąganą jest problematyczny, bo gdyby uznać, że głównym wyróżnikiem dewiacji osiąganej jest zachowanie się w określony sposób to w stosunku do tej kategorii osób reakcja społeczna nie jest warunkiem koniecznym.

Wiele form dewiacji może się rozwijać niezależnie od faktu ujawniania publicznej stygmatyzacji i jej dalszej konsekwencji.

Fakt zaangażowania w działalność uważaną przez opinię publiczną za dewiacyjną może dostarczać wzmocnień pozytywnych i negatywnych, powodować zmianę obrazu siebie i świata, prowadzić do kształtowania się dewiacyjnych ról społecznych zupełnie niezależnie od reakcji społ.

Koncepcja Mankoffa o podziale dewiacji sygnalizuje, że wiele zachowań jest problematycznych, np. homoseksualizm jest dewiacją osiąganą, ale może też być przypisaną.

Naznaczanie i samonaznaczanie.

Naznaczanie dokonywane jest przez innych(doczepianie etykiet).

Goffman - jednostki są świadome, że coś je wyróżnia i są świadome, że ich zachowanie jest odbierane negatywnie. Jednostki te samonaznaczają się czasem wbrew reakcji społ.

Samonaznaczanie - J. Lorber:

Ludzie sami przyczepiają sobie etykietki niezależnie czy otoczenie wie o ich odmienności i przekraczaniu norm.

Dewiacja ukryta - gdy ktoś uznaje, że postępuje niezgodnie z kryteriami swojej grupy lub gdy uświadomi sobie że otoczenie będzie to postępowanie potępiało. W obawie przed sankcjami określa siebie jako dewianta i postępuje tak, by otoczenie postrzegało go jako konformistę.

K. Waren i Johnson: samonaznaczanie = naznaczanie symboliczne

Koncepcja zrodziła się w czasie badań homoseksualistów. Na podstawie badań ustalono, że mimo iż większość z nich nie doświadczała formalnych naznaczeń i nie dostała się w tryby machiny kontroli społecznej, to spełniała kryteria dewiacji wtórnej. Członkowie tej społeczności mówią, że są homoseksualistami i organizują swe życie wokół faktu posiadania tego symbolicznego stygmatu. Bycie homoseksualistą jest centralnym faktem w życiu homoseksualisty i ten fakt wiąże ich tożsamość.

W naznaczaniu symbolicznym nie występuje reakcja społeczna.

Samonaznaczanie jest możliwe bo dewiacyjne etykietki funkcjonują w przestrzeni kulturowej społeczeństwa lub grupy. Dlatego ludzie zdają sobie sprawę jakie cechy, właściwości, zachowania są w danej kulturze aprobowane a jakie uznawane za dewiacyjne. Dlatego ludzie mają świadomość, że cechy ich zachowań uznawane są za złe, moralnie negatywne, nietolerowane, co jest warunkiem uruchomienia procesu naznaczania.

Aby doszło do naznaczania symbolicznego konieczne są 3 warunki:

• świadomość istnienia reguł

• świadomość, że postępuje się w nieaprobowany sposób

• świadomość, że tacy ludzie są nisko oceniani.

O samonaznaczaniu można mówić w odniesieniu do dewiacji jako statusu osiąganego i przypisanego, np. impotencja może zmniejszać poczucie własnej wartości, mimo że otoczenie nie wie o tym defekcie.

Świadomość, że zachowanie lub cecha są nisko oceniane może być podstawą samonaznaczania → zmiana obrazu siebie, wchodzenie w nową rolę społeczną, wykształcenie nowej tożsamości organizowanej wokół faktu dewiacji niezależnie od otoczenia.

Samonaznaczanie konformistyczne:

Świadome pozostawanie w opozycji do konwenansów, świadome kwestionowanie porządku; „Skoro ludzie mówią o mnie, że jestem wariatem, to chyba jestem wariatem”.

Teorie ekonomiczne:

1. Teoria W. Bongera - 1916r.

Interesowało go: zamysł przestępczy, jego powstanie, siły, które powstrzymują przez realizacją zamysłu i okoliczności sprzyjające popełnieniu przestępstwa.

Zamysł przestępczy - wynik pobudzenia egoistycznych tendencji w człowieku przez system społeczny państwa burżuazyjnego.

Tendencje - rodzą się w społ. z rozwojem sił wytwórczych i zmianami.

W okresie wspólnoty pierwotnej wśród ludzi istniały tendencje altruistyczne. Ludzie byli życzliwi, pełni zaufania i przyjaźni, poświęcali swe interesy dla ogółu. Istniała integracja społ. i wspólne działania w imię przetrwania.

W momencie wzrostu produkcji(producent może systematycznie produkować więcej niż sam potrzebuje, a podział pracy zmusza go do wymiany nadwyżki w zamian za rzeczy, których nie mógł wyprodukować) u człowieka powstaje przekonanie, że nie musi dawać towarzyszom tego co potrzebują, lecz można zatrzymać dla siebie i wymienić nadwyżkę produkowaną przez siebie.

Stosunki produkcji zaczynają przeciwstawiać się społecznym instynktom człowieka, zamiast sprzyjać im jak dawniej. Powstaje rozwarstwienie klasowe, konkurencja, prywatna własność środków produkcji. Powoduje to indywidualizację dążeń ludzi i wzrost tendencji egoistycznych. Pojawia się ogólna żądza posiadania, chciwość i nie liczenie się z innymi - kapitalistyczne stosunki społeczne.

Jest to podatny grunt dla rodzenia się i realizacji zamysłów przestępczych.

Moralny klimat kapitalizmu jest też odpowiedzialny za przestępczość burżuazji.

Biedacy popełniają przestępstwa pod presją ekonomiczną, a kapitaliści z chciwości.

Chciwość to silny motyw we wszystkich klasach społecznych, a szczególnie wśród burżuazji, co jest skutkiem jej pozycji w życiu ekonomicznym(bogactwo i chęć do szybkiego wzbogacenia prowadzi ich do przestępczości).

Równorzędne przyczyny przestępczości:

• brak kultury i wykształconych warstw niższych oraz alkoholizm.

Do koncepcji Bongera wrócono, gdy zaczęła się poszerzać przestępczość zorganizowana w latach 60tych i 90tych.

W połowie lat 50tych XXw. Zwrócono uwagę na związek patologii społecznej z nierównością ekonomiczną. Dotyczyło to związku samobójstwa i zabójstwa, np. przestępczość w Anglii przypisywano czynnikom ekonomicznym(ubóstwu i eksploatacji).

Rasowe nierówności + sytuacja ekonomiczna = etiologiczna koncepcja przestępstw z użyciem przemocy popełnianych przez czarnych i białych.

Badania w USA(lata 70-80te):

• wzrost bezrobocia: morderstwa, rozboje, kradzieże samochodów

• ubóstwo - przestępstwa z użyciem przemocy(głównie wobec dzieci), podpalenia

• ubóstwo ekonomiczne i kulturowe - przemoc młodych rodziców wobec dzieci

• nierówności w zarobkach kobiet i mężczyzn - wzrost zgwałceń.

2. Teoria samokontroli M. Gottfredsona i T. Hirschiego(„Ogólna teoria przestępczości”, 1990r.):

Samokontrola jest zjawiskiem stałym, wyuczonym w toku rozwoju ok. 8r.ż.

Samokontrola zapobiega zachowaniom przestępczym, które mogłyby pojawić się w toku życia.

Zgodnie z teorią ujmującą zachowanie jako działanie motywowane dążeniem do osiągnięcia przyjemności lub uniknięcia przykrości, przestępstwo to akt przemocy lub oszustwa dokonane z pobudek indywidualnych.

W teorii tej nieprzyjemne dla sprawcy konsekwencje pełnią rolę w zapobieganiu przestępczości. Prawdopodobieństwo wystąpienia zachowań przestępczych pozostaje w ścisłym związku z poziomem samokontroli. Drugorzędnymi cechami jest wiek sprawcy, ryzyko, niski poziom intelektualny.

W teorii samokontroli podstawowym elementem jest samokontrola.

Jednostki o małej samokontroli są:

• impulsywne

• mało wrażliwe

• skłonne do podejmowania ryzyka

• stosują siłę

• żądne przygód

• nastawione na doraźne cele

• mają niski poziom inteligencji werbalnej.

Cechy te występują łącznie i utrzymują się przez całe życie. Mogą zatem stanowić stabilny konstrukt znajdujący zastosowanie w zachowaniu przestępczym.

• mają trudności ze znalezieniem i utrzymaniem się w pracy, utrzymywaniem przyjaźni, zobowiązań finansowych i rodzicielskich.

Przyczyną niskiego poziomu samokontroli jest niewłaściwe wychowanie.

Odpowiednie wychowanie wiąże się z:

- Adekwatnym monitorowaniem zachowań dziecka

• Rozpoznawaniem dewiacyjnych zachowań, gdy tylko się pojawią

• Właściwym i konsekwentnym karaniem nieodpowiednich zachowań

Dziecko wychowywane w ten sposób jest wrażliwe na potrzeby innych, niezależne, skłonne do powściągania chęci zaspokojenia osobistych potrzeb.

Czynniki socjologiczne warunkujące zachowanie przestępcze:

1. wiek - skłonności do zachowań przestępczych człowiek ma przez całe życie(z wiekiem następuje ich spadek→aktywni sprawcy wypalają się); niska samokontrola

2. płeć - mężczyźni częściej popełniają przestępstwa; dziewczynki są bardziej kontrolowane przez rodziców; zróżnicowana socjalizacja względem płci; u chłopców więcej agresji

3. rasa - Amerykanie rasy czarnej, osoby hiszpańskojęzyczne wykazują wyższe współczynniki przestępczości niż osoby rasy białej; odpowiedzialne za to są różnice międzygrupowe i poziom samokontroli(wychowanie)

4. grupa rówieśnicza - młodociani mają wielu przyjaciół, którzy mogą być przestępcami; dokonują przestępstw w grupach, gdyż więcej czasu spędzają w grupie; mają wspólne problemy; przebywanie w grupie jest atrakcyjne(coś się dzieje)

5. rodzina - między małżeństwem a przestępstwem istnieje ujemna korelacja; osoby o niskiej samokontroli mają tendencję do unikania zaangażowania się w związek małżeński i w posiadanie dzieci

6. szkoła - słabe wyniki w nauce, wagary, porzucanie szkoły silnie korelują z przestępczością nieletnich; niski poziom samokontroli uwarunkowany jest trudnościami w przystosowaniu się do wymagań szkoły→mniej inteligentni, mniej skłonni do współpracy; nieletni porzucają szkołę przed ukończeniem SP i znajdują grupę mniej wymagającą

7. praca - korelacja między długim bezrobociem a przestępczością; osoby mające problem ze znalezieniem pracy i utrzymaniem się w niej.

Przestępczość zorganizowana:

Posiada 2 wymiary: narodowy i międzynarodowy.

Teoria walki:

Z jednej strony są organizacje działające wbrew prawu(organizacje nielegalne, stosujące terror, nie działają bezpośrednio przeciwko danemu państwu, bardzo silnie działają pośrednio: podważają strukturę gospodarczą, bezpieczeństwo obywateli, działają skrycie, chcą osiągnąć duże i nieopodatkowane zyski; broniąc się stosują wobec przeciwników przemoc fizyczną i psychiczną w postaciach skrajnych; przemoc fizyczna ma na celu zastraszanie i skłonienie środowiska do różnych działań).

Przeciwnikiem ich są organy ścigania, władze sądownicze i wykonawcze, działają jawnie lub półjawnie, stosują przemoc fizyczną dopuszczalną przez prawo danego państwa.

Metody stosowane przez organy ścigania w stosunku do organizacji przestępczych muszą być dozwolone prawnie. Organizacje przestępcze nie mają żadnych ograniczeń w tym względzie bo znajdują się poza prawem. Stosują wszystkie metody, które służą osiągnięciu celu.

Organy ścigania wskutek jawności i poparciu państwa i prawa często osiągają klęskę.

Organizacje przestępcze mogą przeznaczyć większe nakłady finansowe na obronę.

Organizacje przestępcze z wyjątkiem terrorystycznych funkcjonujących poza granicami kraju dysponują również poparciem społecznym, czasami większym niż organy ścigania(zwłaszcza w społeczeństwie, w którym stosunek do prawa się chwieje).

Obecnie organizacje przestępcze nastawione na zysk znajdują się w pozycji uprzywilejowanej w stosunku do organów ścigania.

Skoro tak jest, to musi wzrastać liczba organizacji przestępczych. Wzrost ten jest niebezpieczny.

Organizacje przestępcze mają również większą sprawność organizacyjną. Dysponują ludźmi o różnym wykształceniu, posiadają efektywną aparaturę, i duże zasoby finansowe → korupcja administracji państwowej.

Organy ścigania nie nadążyły za rozwojem organizacji przestępczych!

Przestępczość zorganizowana rozwija się i funkcjonuje dzięki zasadom:

1. skrytość - zasada naczelna; maskowanie się i kamuflaż; maskowani są ludzie, ładunki i nazwy firm; czynności, w których stosuje się częściowo np. wymuszanie okupu powierza się mniejszym organizacjom przestępczym związanym z większą stosunkiem podległości, chyba że duża organizacja działa na terenie dobrze opanowanym od długiego czasu; spójność organizacyjna; metody proste i prymitywne(zagrożenie w przypadku nielojalności); skrajna przemoc fizyczna: śmierć, obietnica dużego zysku w przypadku lojalności. Niektóre organizacje stosują metody odwołujące się do uczuć człowieka(pielęgnuje się więzy rodzinne - organizacje zorganizowane na wzór rodziny). Skrytość sprzyja spójności. Duma z przynależności(triady).

2. oswajanie przeciwnika - celem oswajania jest by nikt nie przeszkadzał; metody: przekupstwo(opłacalne przy dużych zyskach), szantaż(tańszy niż przekupstwo). Najlepszą sytuacją dla organizacji przestępczej jest gdy organy ścigania działają szybko, lecz nieskutecznie(wykonują funkcje by uzyskać pozytywną opinię społ. i nie zaszkodzić organizacjom przestępczym). Użyteczne jest gdy organy ścigania co jakiś czas odniosą sukces(przechwycenie narkotyków o niskiej wartości - wrażenie na społeczeństwie). W tym czasie w innym miejscu zachodzi inna większa transakcja.

Nie wszyscy politycy, urzędnicy i organy ścigania są w jednakowym stopniu skorumpowane(niektórzy nie są w ogóle-realizują określone wartości, mają sumienie).

Grupy przestępcze oswajają też środowisko społ. Oddziałują na przeciwnika i społeczeństwo mogą osiągnąć cel: aby przeciwnik(organy ścigania, władze) nie korzystał ze wszystkich sposobów przeciwdziałania zorganizowanej przestępczości z jakich mógłby korzystać także w przypadku zmiany ustawodawstwa.

Oswajanie wymaga dużych nakładów finansowych.

3. sojusze - z innymi organizacjami przestępczymi; ich zawieranie wymaga ograniczenia skrytości oraz podziału terenu działań w sensie branżowym lub geograficznym. Najkorzystniejsze są sojusze długotrwałe.

Sojusze zawierane są z myślą o przyszłych zyskach i są krokiem do wchłonięcia mniejszych organizacji przestępczych. Podtrzymywane są tak długo jak chce centralny ośrodek dyspozycyjny. Są zagrożeniem dla państwa prawa(politycy, którzy instrumentalnie traktują prawo są skłonni do dojścia do porozumienia z organizacjami przestępczymi). Wtedy zawiązuje się sojusz między grupą dążących do władzy i organizacją przestępczą(lub między organizacją przestępczą a politykami mającymi władzę→ skrytość!). Taki sojusz jest niebezpieczny dla gospodarki światowej.

4. kartele przestępcze - kartel→wchłonięcie mniejszej organizacji przestępczej przez większą. Jest lepszy niż sojusz(większa spójność organizacyjna, sprawniejsza samoobrona). Mają bardzo duże zasoby finansowe.

Ich minusami są:

• rozbicie centrum dyspozycyjnego jednej organizacji przestępczej będącej w sojuszu z inną(ta druga działa dalej).

• Może nastąpić klęska lub porażka.

Kartele stosują metodę oswajania przeciwnika przez przekupstwa i szantaż i stosują metodę infiltracji(wprowadzenie członków w szeregi przeciwnika). Gdy kartel przekracza w tej metodzie zasadę skrytości to ponosi porażkę lub klęskę, dlatego działalność odbywa się w wielu krajach. Stosowanie tej metody jest opłacalne, gdy stosują ją zawodowcy wywodzący się ze służb specjalnych, z wywiadu państwowego lub wojskowego(znają zasady działania w organach ścigania).

Metoda lęku ukierunkowanego → w pewnych odstępach czasu zabić ludzi, którzy udzielili informacji o kartelu, by ludzie na dużym obszarze zaczęli się bać(dbają o nagłośnienie w mass mediach).

Wielobranżowe organizacje przestępcze - mają charakter ponadnarodowy, kartele zawierają sojusze, by mieć większą skuteczność. Mieszają działalność legalną i nielegalną.

5. przemoc - organizacje terrorystyczne - powiązane z polityką, skrytość, posiadają bazę finansową, rekrutującą, szkoleniową, istnieją głównie w krajach popierających terroryzm dla osiągnięcia celu.

Organizacje terrorystyczne rzadziej zawierają sojusze i tworzą kartele. Z przestępstwami skierowanymi na osiągnięcie celu łączą instrumentalne traktowanie przemocy.

Cele przemocy:

• zachowanie spójności i skrytości

• uniknięcie przecieków

• zdobycie potrzebnych informacji.

Zasada środków skrajnych - przemoc fizyczna i psychiczna w skrajnych formach na zewnątrz i wewnątrz(utrzymanie dyscypliny) organizacji.

W organizacjach przestępczych każdy musi być przygotowany na stosowanie wobec niego skrajnej przemocy fizycznej i psychicznej w przypadku nielojalności, i że sam będzie tą przemoc stosował wobec tych, których wskaże centrum dyspozycyjne.

Z organizacji przestępczej nie ma wyjścia, bo członkowie zbyt wiele wiedzą. Tylko z chińskich triad można się wycofać.

Wiktymologia

Pochodzi z łac. victima(ofiara) + logos(nauka). Jest to nauka o ofierze.

Pojawiła się w latach 40/50 XX wieku.

Jej twórcą był Bruce Mendelson - chciał wyeksponować lekceważoną problematykę pokrzywdzeń, ich przyczyn, skutków i możliwości eliminowania.

Badacze zjawisk przestępczych dostrzegli w niektórych przestępstwach skierowanych przeciwko osobie, że nie zawsze występuje model: aktywny przestępca-pasywna ofiara. Czasem ofiara spełnia rolę w kreowaniu sytuacji prowadzącej do przestępstwa.

Wiktymologia kryminalna - nauka o związku przestępca-ofiara, rola ofiary w genezie przestępstwa.

Rozwijały się badania:

• kliniczne nad ofiarami

• statystyczno-wiktymologiczne nad zasięgiem, rozmiarami i charakterystyką wiktymizacji kryminalnej - nowe narzędzie badań nad przestępczością ukrytą.

W Polsce od 1989roku - analizy w ramach międzynarodowych badań przestępstw(wg Siemaszko).

O stanie współczesnej wiktymologii przesądza nurt ochrony praw i interesów ofiar przestępstw. Zainicjowały go feministki. Zakłada on, żeby zamiast godzić w dobro ofiary przypisując jej winę należy zdać sobie sprawę ze stresu traumatycznego i następstw jakie czyn ma dla ofiary i minimalizować te skutki.

Zaczęto organizować w połowie lat 70 w USA systematyczną pomoc dla ofiar(ośrodki interwencji kryzysowej).

Źródłem stresów u ofiar są przestępstwa i kontakty z organami ścigania i sprawiedliwości.

Wiktymizacja pierwotna - stres związany z przestępstwem

Wiktymizacja wtórna - stres wynikający z kontaktów z organami ścigania i sprawiedliwości.

Tą tematyką zajmowała się wiktymologia procesowa; zakładała przekształcenie wymiaru sprawiedliwości na ukierunkowany na ofiarę; programy mediacyjne; polityka karna powinna mieć charakter odszkodowawczy.

Definicja wiktymologii - dyscyplina, na której przedmiot składają się: ofiara, wiktymizacja i system wymiaru sprawiedliwości. Zajmuje się wszystkimi zagadnieniami związanymi z kształtowaniem i funkcjonowaniem systemu wymiaru sprawiedliwości z perspektywy ofiary łącznie z badaniem czynników powodujących, że takie a nie inne osoby występują w nim w charakterze ofiar i przestępców.

Felicytologia - nauka o szczęściu

Justologia - nauka o sprawiedliwości

Ekstazologia - nauka o rozkoszy

Dolorogia - nauka o krzywdzie i cierpieniu

Literatura i sztuka to także wiktymologia - mają rozbudowane terminologie i losy ofiar.

Wiktymologia to najstarsza nauka. Jej rodzaje:

• wiktymologia teologiczna - najstarsza nauka świata; ofiary Kaina i Abla; krew jest symbolem miłości, bólu i życia.

Rodzaje ofiar:

• za grzech(przebłagalna) - jej typy: za najwyższego kapłana, za wspólnotę, za księcia, za człowieka z ludu; grzesznik przyprowadzał ofiarę(koza, owca, byk). Kładł ręce na głowę zwierzęcia by przenieść grzech, zabijał zwierzę i jego krwią mazał rogi ołtarza, palił łój na ołtarzu, a resztę palił poza ołtarzem

• całopalna - wonna; tak jak w ofierze za grzech, ale ołtarz spryskiwano krwią, zwierzę cięto na części, myto, i spalano na ołtarzu; 2 razy dziennie

• spokojna(pojednania) - pokoju i dziękczynienia; zabijano kozę, owcę lub bydło; spalano tłuszcz, mięso spożywali ofiarodawcy i ich rodziny

• śniadna(pokarmowa) - bez przelewu krwi; mąka pszenna biała(symbol doskonałości), oliwa(duch), kadzidło(modlitwa i odkupienie), sól(trwałość); dawano ją kapłanom codziennie

• za występek(zadośćuczynienia)

• ofiary specjalne - przy święceniach, za przestępstwo nieumyślne, za wyleczenie z trądu.

Pierwszym ziemskim wiktymologiem wg Starego Testamentu był Mojżesz.

Dzisiejsze znaczenie ofiary rozszerzono: prawo ofiary, ofiara prawa, stać się ofiarą, ofiara wypadku.

• wiktymologia naturalna - relacja, układ drapieżca-ofiara; natura faworyzuje rasę drapieżców

• wiktymologia ekologiczna - ofiara to organizm tracący życie

• wiktymologia społeczna

• wiktymologia kryminalna

• wiktymologia penitencjarna

Wiktymologia indywidualna - zajmuje się osobą, która ze względu na cechy stała się lub stać się może przedmiotem pokrzywdzenia.

Potencjał wiktymogenny

2

---