Konkurencja niedoskonała

Popyt na wyroby firmy w warunkach Popyt na wyroby firmy w warunkach

konkurencji doskonałej konkurencji niedoskonałej

C C

D

D D

Q D Q

Na rynku doskonale konkurencyjnym firma może sprzedać całość swojej produkcji w ramach przy jednym poziomie ceny (popyt doskonale elastyczny, bez oddziaływania na poziom rynkowej ceny równowagi . Produkcja firmy wolnokonkurencyjnej jest bowiem tak mała w stosunku do rynkowej podaży tego towaru, że jakiekolwiek zmiany jej indywidualnej podaży są niezauważalne w skali rynkowej podaży wytwarzanego przez nią dobra, zaś wszelkie podwyżki lub obniżki ceny zamiast polepszać pogarszają jej sytuację . Firma na tym rynku jest zatem cenobiorcą

Jeżeli przedsiębiorstwo stwierdzi , że zwiększanie sprzedaży własnej produkcji wymaga albo obniżenia ceny zbytu albo innych pozacenowych zabiegów. Oznacza to że napotyka ono ujemnie nachyloną krzywą popytu. Przedsiębiorstwo, które ma ujemnie nachyloną krzywą popytu może kontrolować ceny , gdyż inne firmy do pewnego stopnia nie są w stanie lub nie chcą z nim konkurować. Możemy je zatem określić jako cenodawcę, działającego w warunkach konkurencji niedoskonałej. Możliwość kontrolowania rynkowej ceny swojego produktu oznacza , że w przeciwieństwie do cenobiorcy cenodawca posiada siłę monopolową.

Ogólnie zatem mówiąc, konkurencja niedoskonała występuje w takiej gałęzi lub grupie gałęzi, w których pojedynczy wytwórcy mają ujemnie nachyloną krzywą popytu a tym samum siłę rynkową, zaś konkurencja doskonała występuje w gałęzi, w której pojedynczy wytwórcy napotykają na doskonale elastyczną krzywą popytu czyli nie mają siły monopolowej Oczywiście siła monopolowa to podstawowa różnica. Wszystkiej jej źródła przeanalizujemy już w wkrótce. W tym miejscu zasygnalizujemy jedynie rozbieżność warunków, w jakich działają przedsiębiorstwa z tych dwóch typów struktur rynkowych. .

Konkurencja doskonała	Konkurencja niedoskonała
1. Istnieje wielu małych sprzedawców , którzy posiadają tak mały udział w rynku ( w rynkowej podaży ), że ich indywidualne decyzje produkcyjne nie są w stanie wpływać na rozmiary rynkowej podaży ani na poziom rynkowej ceny wytwarzanego dobra..	1. Istnieje niewielu, dużych sprzedawców, którzy posiadają na tyle duże udziały w rynku, że swoimi decyzjami produkcyjnymi są w stanie wpływać na poziom rynkowej ceny produkowanego dobra lub też na rozmiary rynkowej podaży
2. Wytwarzane produkty są homogeniczne ( identyczne )	2. Wytwarzane produkty są zróżnicowane lub nie posiadające bliskich substytutów )
3. Brak barier wejścia lub wyjścia z rynku	3. Występowanie , nieraz wręcz niemożliwych do przełamania w krótkim okresie, barier wejścia na rynek
4. Duża mobilność czynników produkcji	4. Mała mobilność czynników produkcji

Pomiar niedoskonałości konkurencji ( stopień zmonopolizowania gałęzi )

Stopień monopolizacji rynku wskazujący na siłę monopolową i niedoskonałość rynku mierzy się go zazwyczaj za pomocą trzech wskaźników.

Wskaźniki monopolizacji

Wskaźnik M. Kaleckiego i A. Lernera, mierzy stopień monopolizacji, czyli braku konkurencji w dziedzinie cen Obliczany jest jako stosunek ceny ( C ) do kosztów zmiennych (obejmujących płace oraz wartość zużytych surowców i półfabrykatów )

W=C/Kz

Statystyka Stanów Zjednoczonych wskazuje jednoznacznie ,że na przestrzenie ostatnich stu lat miał miejsce nieustanny wzrost stopnia monopolizacji amerykańskiego przemysłu przetwórczego Wzrost ten był szczególnie szybki w latach osiemdziesiątych XIX w , w okresie wielkiego kryzysu (1929-1935) oraz w ciągu kilku lat poprzedzających ostatnia poważną recesje z lat 1990—1991)

Lata	1879	1889	1899	1914	1929	1933	1937	1967	1972	1983	1988
W	1,23	1,32	1,33	1,32	1,39	1,43	1,36	1,44	1,48	1,49	1,58

Źródło: B. Oyrzanowski Mikroekonomia j.w.

W praktyce niedoskonała konkurencja pojawia się wówczas, gdy na rynku nie funkcjonuje zbyt dużo firm. A zatem jednym z jej najważniejszych odróżniających tę formę od konkurencji doskonałej wyznaczników jest liczba firm działających na rynku ,czyli stopień koncentracji produkcji dla określonych branż. Stopień koncentracji produkcja można zatem używać jako miarę stopnia monopolizacji , czyli niedoskonałości konkurencji

Wskaźnik koncentracji produkcji Herfindahla. Przedstawia w szczególny sposób sumą procentowych udziałów poszczególnych firm w ogólnej wartości towarów na rynku danego produktu ( S ) Obliczany jest on w trzech etapach.

Pierwszym krokiem jest podzielenie wartości produkcji każdej z firm ( X ) przez ogólną wartość produkcji znajdującej się na rynku ( R )

X₁ X₂ X₃ Xn

S₁ = ------; S₂ = ------; S3 = -------; ............; Sn = -------

R R R R

Kolejny etapem jest podniesienie każdej z tych wielkości do kwadratu, a następnie ich zsumowanie:

H = S₁² + S₂² + S₃² + ..... + Sn²

Oto jak przedstawiały się wartości wskaźnika H dla niektórych wybranych gałęzi gospodarki amerykańskiej w roku 1982

przemysł sukni damskich 24

przemysł płynnego mleka 151

przemysł męskiego obuwia 320

przemysł damskiego obuwia 492

przemysł produkcji opon 1591

przemysł produkcji miedzi 2673

przemysł zamrażarek i chłodziarek 2745

przemysł sztucznego włókna 2970

Źródło: B. Oyrzanowski :Mikroekonomia .j.w.

Im większe udziały pojedynczych firmy w wartości całości dostarczanych na rynek towarów, tym większą posiadają one możliwość wykorzystywania swej siły monopolistycznej w celu podnoszenia ceny ponad koszt krańcowy, tym wyższa jest wartość tak obliczanego wskaźnika .W przypadku pełnego monopolu udział firmy wyniesie 100% udział innych firm wyniesie zero a zatem wskaźnik przyjmie wartość H= 10 000. Gdyby rynek składała się ze stu firm, z których każda dostarczałaby dokładnie 1% całości wskaźnik przyjąłby wartość H=100 Natomiast dla rynku , na którym jedna firma dostarcza 50% zaś pozostałych dziesięć po 5% otrzymamy H= 2 750 . Rynek danego towaru dla którego H<1 000 traktuje się jako mało zmonopolizowany .

Często jako narzędzie pomiaru stopnia koncentracji produkcji stosuje się tzw. wskaźnik monopolizacji rynku Jest on obliczany jako procentowy udział czterech lub ośmiu największych firm w całości dostarczanej na dany rynek produkcji .

Źródła konkurencji niedoskonałej

Źródłem siły monopolistycznej są bariery konkurencji istniejące na rynku opanowanym przez niedoskonałą konkurencję. Bariery te powstają wówczas, gdy czynniki prawne lub psychologiczne powodują albo zmniejszenie liczby konkurentów, albo też obniżają intensywność rywali w porównaniu z tą, jaka by w przeciwnym razie w naturalny sposób wystąpiła. Oto najważniejsze bariery konkurencji:

1. Monopolizacja może być związana z korzyściami skali produkcji w sytuacji, gdy wytwarzając dany towar po niższych kosztach aniżeli koszty małych firm - potencjalnych konkurentów, zaspokaja swoją produkcją cały popyt rynkowy na dane dobro

Gałąź	Udział w produkcji USA konieczny, by pojedyncza firma mogła wykazać korzyści skali ( w % )	Rzeczywisty przeciętny udział w rynku trzech największych firm ( w % )	Główne przyczyny korzyści z działania na wielką skalę
Piwowarstwo	10 - 14	13	Potrzeba stworzenia wizji marki w skali krajowej oraz koordynowania inwestycji
Papierosy	6 - 12	23	Reklama i zróżnicowanie wizji produktu
Butelki szklane	4 - 6	22	Potrzeba posiadania centralnego personelu inżynieryjnego i projektantów
Cement	2	7	Potrzeba rozłożenia ryzyka i zgromadzeni kapitału
Lodówki	14-20	21	Wymagania marketingowe i dotyczące długości serii
Rafinacja ropy	4 - 6	8	Rozłożenie ryzyka przy poszukiwaniu złóż ropy naftowej oraz koordynacja inwestycji

ŹródłoP.Samuelson,W.Nordhaus: Ekonomia t 1. j..w. s

2. Produkcja na wielką skalę wymaga zgromadzenia dużych środków finansowych na inwestycje Środki tę będą zamrożone dopóki działalność nie zacznie przynosić odpowiednio wysokich dochodów. Czynnikiem sprzyjającym monopolizacji jest zatem czas niezbędny innym przedsiębiorstwom na wejście na rynek ( zgromadzenie kapitału początkowego, uruchomienie produkcji itd. ) i związane z tym ryzyko , że przedsięwzięcie może się nie powieźć .Konkurenci już istniejące na rynku mogą bowiem zastosować wszystkie możliwe środki np. obniżyć ceny swoich wyrobów do poziomu, które wyeliminują potencjalnych konkurentów.

3. Firma może być właścicielem patentu, prawa wynalazczego, praw autorskich itp., które uniemożliwiają podjęcie produkcji innym firmom. Patenty to specyficzna forma ograniczeń prawnych. Patent przyznawany jest wynalazcy i udziela jemu wyłącznego prawa używania opatentowanego produktu lub procesu. I tak np. firma Polaroid była przez wiele lat monopolistą na rynku „ błyskawicznych „ aparatów fotograficznych. Rząd udziela patentów, aby zachęcić wynalazców , szczególnie tych drobnych do aktywności. Bez perspektywy ochrony patentowej

drobny wynalazca byłby pozbawiony nadziei na osiągnięcie kiedykolwiek zysków w zamian za lata eksperymentowania, w nieustannym poszukiwaniu lepszych produktów i metod wytwórczych.

4. Firma może otrzymać różnego rodzaju licencje rządowe i koncesje na produkcję konkretnego wyrobu lub świadczenie usługi, co ogranicza dostęp do produkcji innym przedsiębiorstwom

5. Monopolizacja może wynikać z opanowania czynników produkcji niezbędnych do wytworzenia danego towaru bądź też kanałów dystrybucji, co utrudnia potencjalnym konkurentom wprowadzenie swojej produkcji na taki rynek

6. Monopolista może posiadać prawo do dobrze znanego i cenionego znaku firmowego z dużym kręgiem lojalnych klientów

7. Jedną z istotnych barier dla konkurencji jest zróżnicowanie produktu, w wyniku którego krzywa popytu na produkt każdej niemal firmy jest przynajmniej nieco nachylona, a tym samym każda firma jest przynajmniej po trosze niedoskonale konkurencyjna. Konkretny produkt danej firmy jest zróżnicowany względem innych produktów tej samej gałęzi, gdy przy równych cenach nabywca okazuje w odniesieniu do produktu tej firmy swe preferencje lub niechęć. Zróżnicowanie to może mieć silny lub słaby charakter. Rozważmy przykład samochodów osobowych. W Stanach Zjednoczonych jest około tuzina przedsiębiorstw dostarczających samochody, a koszty transportu są relatywnie niskie w porównaniu z kosztami sprzedaży. Można by było zatem oczekiwać silnej konkurencji na tym rynku. W rzeczywistości, z rozmaitych powodów, rynek ten - z uwagi na zróżnicowanie produktu - podzielony jest na segmenty. Niektóre źródła zróżnicowania mają naturalny charakter ( samochodom brytyjskim mającym kierownicę po prawej stronie trudno jest znaleźć odbiorców na innych rynkach ). Niektóre inne przyczyny zróżnicowania produktu sprawiają wrażenie sztucznych czy nienaturalnych. Np. w latach 50 - tych konsumenci uwielbiali samochody z olbrzymimi „ płetwami ogonowymi „; miłość tę podsycała reklama przekonywująca, że istnieje związek pomiędzy siła koni mechanicznych a siłą męską. Dziś faworyzowane są z kolei luksusowe samochody niemieckie. Całkowity popyt na zróżnicowane produkty zostaje podzielony pomiędzy małe rynki tych różnorodnych towarów. Popyt ten jest na tyle mały, iż nie wystarcza, by wielka liczba firm mogła funkcjonować na poziomie lokującym je w dolnej części ich mających kształt litery U krzywych kosztów. Stąd zróżnicowanie podobnie jak cła, prowadzi do większej koncentracji i bardziej niedoskonałej konkurencji.

Współczesne warunki gospodarowania nie są ani doskonale konkurencyjne, ani też doskonale zmonopolizowane. Jednak aby zrozumieć powszechnie występujące na rynkach struktury np. oligopole czy konkurencję monopolistyczną, musimy naszą analizę rozpocząć od skrajnego przypadku - monopolisty - jedynej firmy , która opanowała rynek danego towaru.

RYNEK W WARUNKACH MONOPOLU PEŁNEGO.

Jednym z podstawowych argumentów wysuwanych przeciw wolnemu (niekontrolowanemu) rynkowi jest niebezpieczeństwo wystąpienia zniekształceń jego mechanizmów konkurencyjnych przez powstające w gospodarce monopole. Niedoskonałość konkurencji polega na tak dużym udziale w rynku producentów ( producenta), że swoimi decyzjami mają oni możliwość kształtowania ceny rynkowej. Oczywiście im mniejsza liczb takich wytwórców, tym większa jest możliwość kształtowania przez przedsiębiorstwo warunków rynkowych. Skrajnym przypadkiem jest jedyny producent działający na rynku, zwany monopolistą. Monopol to sytuacja, w której rynek danego towaru opanowany jest przez jednego producenta( sprzedawcę) Przyjrzyjmy się dokładniej takiej sytuacji.

Cechy monopolu pełnego

Po pierwsze, na rynku działa jeden producent i wielu nabywców. Ma on zatem stu procentowy udział w rynku, co daje mu silę monopolową ( możliwość kształtowania ceny swojego towaru ). W praktyce, jak udowodnimy to wkrótce, monopolista nie ma absolutnej siły rynkowej, gdyż albo ustala cenę swojego wyrobu, pozostawiając nabywcom możliwość określenia wielkości popytu, albo też ustala wielkość produkcji, którą sprzedaje po cenie wynikającej z kształtowania się popytu ( a zatem będącej wynikiem decyzji nabywców ). Stąd w warunkach monopolu producent jest cenodawcą a nabywca - cenobiorcą.

Po drugie monopolista wytwarza produkt nie posiadający bliskich substytutów. Wynika stąd, że jest on jedynym dostawcą tego dobra na rynku ( pomijając ewentualną możliwość importu ). Określenie „bliskie substytuty ” nie jest ani precyzyjne ani jednoznaczne. Zwykle istnieją dobra, które można użyć zamiast danego, kwestią jest, na ile i jak dobrze zastępują one dobro dostarczane przez monopolistę .Fakt istnienia jakiś dalszych substytutów można uznać za pewien czynnik ograniczający swobodę i siłę monopolu. W praktyce gospodarczej jako monopol traktuje się przedsiębiorstwo, w przypadku którego elastyczność mieszana popytu na jego produkt względem ceny dobra, które można podejrzewać o substytucyjności wobec niego, jest bliska zeru ( np. wynosi 0,01 albo mniej

Po trzecie, monopolista ma wyłączność produkcji ( sprzedaży ), co wynika z występowania silnych barier wejścia na zmonopolizowany rynek. To właśnie bariery wejścia na rynek są źródłem siły monopolu.

Przyczyny monopolizacji gałęzi

Monopolizacja gałęzi może wynikać z przyczyn technicznych, może być również produktem przyjętych w państwie rozwiązań prawnych, administracyjnych, chroniących istniejące monopole czy umożliwiających istnienie monopoli państwowych. Do monopoli może również dojść wskutek działa prowadzonych przez samego producenta.

Bariery techniczne.

Analizując długookresowe koszty przeciętne i krańcowe firmy oraz długookresowe koszty gałęziowe, doszliśmy do wniosku, że w przypadku kosztów nieustannie opadających dojść musi do załamania doskonałej konkurencji. Jeżeli zatem w jakiejś gałęzi możliwe jest, że koszt krańcowy a siłą rzeczy i przeciętny przedsiębiorstwa nieustannie spada wraz ze wzrostem skali produkcji, to można przypuszczać, że przy danej krzywej popytu rynkowego wcześniej, czy później firma ta stanie się monopolistą. W takim przypadku efektywna będzie tylko produkcja na wielką skalę.

Jeżeli zatem minimum długookresowych kosztów przeciętnych przypada na produkcję tak wielką, że pozwoli ona zaspokoić cały lub prawie cały popyt rynkowy, w gałęzi utrzyma się tylko jedna firma - monopolista.

Gdyby w gałęzi były jedynie dwie firmy, i każda z nich wytwarzałaby rozmiary produkcji Q₁ przy cenie równowagi rynkowej Co, podaż gałęzi ( 2 * Q₁) równałaby się popytowi przy tej cenie popytowi. Ponieważ cena równa jest przeciętnym kosztom zmiennym obu firm, żadna z nich nie osiągnęłaby zysków ekonomicznych.

C

Kk Kpc D dKp

Co

C1

Q1 Q2=2*Q1 Q

Uc = Q₁ * C₀

KC = Q₁ *Kpc

Uc - Kc = Q₁ ( C₀ - Kpc ) C₀ = Kpc Z e= 0

Każda z analizowanych przez nas obydwu firm, chciałaby otrzymać zyska nadzwyczajny, co jest możliwe jedynie wskutek obniżki długookresowych kosztów przeciętnych, pod warunkiem, że w gałęzi występuje zjawisko korzyści skali. Obniżce kosztów towarzyszy wzrost podaży rynkowej powiększających się w efekcie postania nadwyżka podaży nad popytem a w konsekwencji konieczny będzie spadek ceny do poziomu równowagi rynkowej. Można sądzić, że z czasem jedna sprawniejsza lub posiadająca lepsze możliwości wykorzystania korzyści skali firma wyprze produkującego zbyt drogo konkurenta i zajmie na nim pozycję monopolisty. Pozycję tę będzie mogła przynajmniej przez jakiś czas utrzymać, jeśli koszt wejścia na rynek będzie dla konkurencji zbyt wysoki ,np. gdy potencjalni rywale napotykają przy próbie wejścia na barierę wysokich nakładów inwestycyjnych niezbędnych ,by zapewnić produkcje na dużą oraz ogromnych kosztów przejęcia części nabywców monopolisty. Spadek długookresowych kosztów przeciętnych może wiązać się ze zjawiskiem niepodzielności inwestycji.

Bariery finansowe

Podjęcie produkcji niektórych dóbr wymaga poniesienia ogromnych nakładów na stworzenie infrastruktury technicznej np. linii przesyłowych, torów kolejowych, rurociągów itp, na zakup urządzeń niezbędnych do wytwarzania danego dobra np. produkcji energii elektryczna, usług transportu kolejowego czy lotniczego. Dodatkowych utrudnieniem wejścia na rynek jest konieczność zorganizowania sprzedaży ogromnej( wynikającej z konieczności produkcji na dużą skalę) ilości dóbr na rynku opanowanym już przez istniejące firmy. Wymaga poniesienia ogromnych niekiedy nakładów na promocję i reklamę przy czym ryzyko ,że wydatki te nigdy nie zwrócą się jest bardzo duże. Jeżeli potencjalni producenci nie dysponują na wstępie potężnymi zasobami finansowymi ,nie mają co marzyć o rozpoczęciu produkcji. Oczywiście zmniejsza to liczbę potencjalnych konkurentów. Jeżeli zatem zasoby finansowe niezbędne do produkcji na wielką skalę oraz ryzyko związane z tym przedsięwzięciem stanowią barierę nie do pokonania dla konkurentów w gałęzi utrzyma się tylko jedna firma .Jeżeli z podanych wyżej powodów w gałęzi utrzymuje się monopol, to ze względu na wynikające ze zjawiska korzyści skali produkcji naturalne skłonności do jego powstawania jest on określany jako monopol naturalny. Możemy zatem stwierdzić, że gałąź , w której minimalna skala efektywna przypada na produkcję zbliżoną do wielkości rynkowego popytu , ma naturalne skłonności do monopolizacji.

O istnieniu technicznych barier wejścia na rynek można mówić również wtedy, gdy firma korzysta ze specyficznej know - how , pozwalających wytwarzać dany po niższym od konkurencji koszcie. Może też ona stosować np. nie znane innym firmom technologie, posiadać wyłączne prawo dysponowania niezbędnym do produkcji surowcem ( np. poprzez zdobycie koncesji, licencji itp. ) jak również zatrudniać unikalnych specjalistów.

Ograniczenia prawne

Jednym z najbardziej skutecznych sposobów utrzymywania przez firmy pozycji monopolistycznej jest wykorzystanie przymusu administracyjnego stosowanego przez państwo. Monopol może być spowodowany istnieniem prawno - administracyjnych ograniczeń wejścia do danej gałęzi. Monopolista przynajmniej na jakiś zaś jest producentem posiadającym ustawowo chronione prawo wyłączności wytwarzania nowego produktu lub stosowania nowej technologii. Wyraża się to najczęściej w posiadaniu patentu. Na straży praw do patentu stoi państwo, chroniąc w ten sposób wynalazców i korzystających z wynalazków producentów przed nieuczciwą konkurencją.

Wprawdzie patent pozbawia konsumentów możliwości nabywania produktów na rynku doskonale konkurencyjnym, a zatem jak wykażemy dalej, musi on w konsekwencji płacić odpowiednio wyższe, przynoszące monopoliście zysk nadzwyczajny ceny, ale z drugiej strony zysk ten jest ogromnym bodźcem dla potencjalnie nowych konkurentów. W efekcie stanowi zatem zachętę do inwestowania w postęp techniczny i technologiczny i rozwój gospodarczy. Monopole tego typu pojawiają się i po jakimś czasie znikają. Żądna zysku nadzwyczajnego konkurencja wcześniej czy później znajdzie sposoby, by ominąć patent i rozpocząć produkcję, jeśli nie identycznego, to wystarczająco podobnego substytutu

Gdy firma Reynolds International Pen Company wprowadziła w 1945 r na rynek chroniony prawami patentowymi długopisy, sprzedawała je po 12..5$ za sztukę. Po dwóch latach rynkowa cena długopisu wynosiła już tylko 1 $.)

Pamiętać należy również o fakcie, że prawa do patentu wygasają po upływie ustalonego z mocy prawa czasu ,a gusty konsumentów i technologia wytwarzania danego towaru mogą się znacznie zmienić.

Źródłem monopolu jest również przyznawane urzędom państwowym prawo do licencjonowania produkcji, czyli udzielania pozwoleń na prowadzenie określonej działalności gospodarczej. Im mniej wydanych licencji, tym większy stopień konkurencyjności na rynku i na odwrót. W skrajnych przypadkach, gdy stosowne urzędy wydadzą tylko jedno zezwolenie na rynku pozostanie tylko jedna , zajmująca monopolistyczną pozycję, firma. Takie postępowanie władz może wynikać z chęci zapobiegania powstaniu zakłóceń, jakie mogłyby zaistnieć w razie konfliktu między wieloma producentami ważnych dla istnienia zbiorowości produktów ( np. woda, energia elektryczna, usługi transportowe ). Ponadto pojedynczą firmę łatwo jest kontrolować. Z drugiej strony, gdy władze uznają, że ceny pobierane przez monopole są zbyt wysokie, mogą doprowadzić do ich obniżki, ale gdy regulowana przez państwo cena zostanie obniżona z bardzo a dostarczany przez monopol produkt jest społecznie potrzebny np. woda czy komunikacja , będzie on zmuszone dotować stworzony przez siebie monopol.

Władza często sama sobie przyznaje wyłączność na produkcje czy handel. Mówimy wtedy o monopolu państwowym tworzą go przedsiębiorstwa państwowe działające na zasadzie monopolu. .W celu otrzymania łatwych i wysokich dochodów monopole te tworzone są w dziedzinach szczególnie lukratywnych gdzie koszt jednostkowy koszt wytworzenie jest niski elastyczność cenowa popytu wysoką ,co pozwala sprzedawać dane dobro po cenie kilkukrotnie wyższej od kosztów produkcji.

W wielu przypadkach firmy same zabiegają, i to skutecznie, o stworzenie sobie pozycji monopolistycznej. W tym celu usiłują podporządkować sobie dostawy rzadkich produktów, czy opanować kanały dystrybucji. Mogą np. zdobyć prawo wyłączności na sprzedaż danego towaru na danym obszarze geograficznym.

Monopol może również powstać, gdy producentowi uda się wymusić na władzach ustalenie przepisów tworzących bariery niemożliwe do pokonania dla konkurentów. Ostre przepisy sanitarne określające warunki, w jakich ma przebiegać proces produkcyjny, czy też wymagania co do składu chemicznego produktu, stanowić mogą niekiedy barierę nie do pokonania dla rywali nie dysponujących równie skutecznymi grupami nacisku. Poparcie dla nowych regulacji przedstawiciele przedsiębiorców uzasadniają najczęściej ważnymi względami społecznymi np. troską o zdrowie i bezpieczeństwo społeczeństwa.

Nawet, jeśli producent całkowicie zmonopolizował sprzedaż jakiegoś dobra, konsumentom pozostaje możliwość wyboru substytutów. Przedsiębiorstwo stanie się prawdziwym monopolistom wtedy, gdy uda mu się przekonać grupę nabywców o niepowtarzalności swego wyrobu. Dla wielu konsumentów np. Coca - cola nie posiada substytutów a w takich warunkach nie ma wyboru. Ich popyt na ten produkt nie reaguje na rozsądne zmiany cen substytutów, czyli elastyczność mieszana jest bliska zeru. Ta sztywność popytu wynikać może z pewnych niepowtarzalnych cech jakościowych produktu, które symbolizuje znak firmowy. Ponieważ prawo zabrania innym firmom posługiwania cudzym znakiem firmowym, pełni on, podobną do patentu rolę prawnej bariery wejścia konkurencji na ten rynek.

Ograniczenia siły monopolowej

W przeciwieństwie do konkurencji doskonałej, monopolista może ograniczyć podaż rynkową i żądać ceny wyższej od tej, która ukształtowałaby się na rynku konkurencyjnym. Ale jego możliwość w tworzeniu i wykorzystywaniu pomyślnych dla siebie warunków nie są nieograniczone. W swoich decyzjach monopol jest limitowany paroma czynnikami

• Monopolista nie ma jednak absolutnej dowolności działania na rynku. W swoich decyzjach ograniczony jest przez warunki rynkowe, czyli koszty produkcji i krzywą popytu rynkowego na swoje towary bądź usługi. Co prawda nie bierze on pod uwagę zachowania innych firm ( brak konkurencji ), niemniej napotyka ujemnie nachyloną krzywą popytu rynkowego. Zgodnie z poznanym prawem popytu ,gdy cena rośnie kupowane ilości maleją i na odwrót ponieważ prawo popytu działa obiektywnie , gdy monopolista chce zwiększyć produkcję i sprzedaży musi obniżyć cenę

• Jak wiemy spadek kupowanych ilości jest skutkiem substytucyjnego i dochodowego efektu dochodowego efekty zmiany cen. Jeśli firma podnosi cenę towaru musi być przygotowana na zmniejszenie wielkości sprzedaży. Siła takiej redukcji sprzedaży uzależniona jest od dostępności i ilości substytutów sprzedawanego dobra.

• Ta się składa , że nawet gdyby jeden producent całkowicie zmonopolizował sprzedaż pewnego dobra, zawsze istnieją jego bliższe lub dalsze substytuty .Ponieważ nie ma przymusu zakupów, konsument może zrezygnować zakupów u monopolisty i wybrać inny, nawet odległy substytut. Dla przykładu nawet jeśli tylko jedna firma ma pozwolenie na świadczenie usług telekomunikacyjnych, to ludzie mogą komunikować się ze sobą w inny sposób np. wysyłając telegramy, listy, za pośrednictwem posłańców. itp. Poza tym, jeśli przepisy pozwalają na swobodny przywóz towarów z zagranicy, to produkty pochodzenia zagranicznego mogą się stać substytutami produktów wytwarzanych przez krajowego monopolistę .Ich obecność na rynku ogranicza pozycje monopolisty siłę monopolu do rynków lokalnych, gdzie wysokie koszty transportu lub rozbudowy infrastruktury zniechęcą potencjalnych konkurentów. W warunkach gospodarki otwartej, bliskimi nawet substytutami mogą stać się analogiczne produkty wytwarzane za granicą. Produkt czy usługa nie musi być sprzedawana na rynku krajowym. Przez wiele lat można było kupić polisę ubezpieczeniową na tańszym, bo nie zmonopolizowanym rynku zagranicznym. Podobnie wyglądała cena usługi telefonicznej typu call - back. czy usług typu VOIP . Ich obecność na rynku osłabia pozycję krajowych producentów, których siła będzie stopniowo ograniczana do rynków lokalnych, gdzie wysokie koszty transportu lub konieczność rozbudowy infrastruktury zniechęcają potencjalnych konkurentów.

• Zauważmy ,że nawet jeśli wytwarzany przez monopolistę nie ma żadnych substytutów, to krzywa popytu rynkowego ma również nachylenie ujemne, ponieważ zawsze mamy do czynienia z dochodowym efektem zmiany ceny. Wynika z tego, że monopolista nigdy nie może dowolnie manipulować jednocześnie rozmiarami produkcji i cenami . Jeśli ustali poziom produkcji i chce ją w całości sprzedać , to cenę po której będzie mógł tę ilość sprzedać wyznaczy mu rynek Odczyta ją z krzywej popytu rynkowego. Jeśli natomiast chciałby wyznaczyć poziom sprzedaży to ilość którą po tej cenie będzie mógł sprzedać jest równa ilości jaką konsumenci skłonni są przy tej cenie kupić wyznaczy rynek mu wielkość produkcji Inny związany z tym problem, to istnienie niezależnych od monopolu czynników przesuwających funkcji popytu rynkowego Każda tego rodzaju zmiana , oznacza zmianę rynkowych warunków w których podejmowane są decyzje , co wymuszać będzie podjęcia decyzji dostosowawczych ze strony monopolisty

• Monopolista musi też brać pod uwagę fakt , że zmianom produkcji towarzyszy niezależna od niego wynikająca z prawa nieproporcjonalnych przychodów zmian kosztów całkowitych, krańcowych i przeciętnych. Podobnie jak w przypadku konkurencji doskonałej istnieje wiele kombinacji kosztowo - cenowych, przy których monopolista może sprzedawać różne ilość dóbr. Musi zatem wybrać kombinację cena - ilość, która zapewni mu maksymalny w danych warunkach wynik finansowy. Wybór ten jest uzależniony od rynkowych warunków, czyli przebiegu krzywej popytu i kosztów. Inny związany z tym problem, to istnienie niezależnych od monopolu czynników przesuwających funkcję kosztów. Każda takie przesuniecie jest równoznaczne z niezależną od monopolisty zmianą rynkowych warunków, a zatem monopolista będzie zmuszony do podjęcia decyzji dostosowawczych

• Jednym z najskuteczniejszych sposobów utrzymania siły monopolowej przez firmę jest przymus stosowany przez władzę państwową.( np. poprzez patenty ,koncesje, zezwolenia, licencje). Ale nawet siła ochronna państwa może nie wystarczyć ,by osłonić na stałe daną branżę przed wpływem konkurencji. Na wolnym, otwartym rynku siła monopolowa jakiegoś przedsiębiorstwa w okresie długim stopniowo zanika.. W długim okresie nadmiernie wysokie ceny, ograniczona podaż wysokie zyski stwarzają potencjalnym konkurentom bodźce do szukania i wykorzystywania niedoskonałości siły przedsiębiorstwa monopolistycznego. Wraz z upływem czasu konkurenci znajdą słabo chronione punkty umożliwiające im wejście na zmonopolizowany rynek Przykładem mogą tu być liczne produkty np. kalkulatory, gry wideo, telefony samochodowe, które na początku były produkowane przez firmy posiadające krótkookresowy monopol. Dobrym przykładem jest złamanie przez stargardzką „Polfę” monopolu na wzmacniającą potencję „Viagrą”. Gusty konsumentów i technologia produkcji i dostaw mogą się w długim okresie znacznie zmienić. Np. prawo wyłączności dostaw energii elektrycznej posiadane przez zakłady energetyczne ulega stopniowemu osłabieniu przez popularyzację domowych instalacji do korzystania z energii słonecznej wody czy wiatru.

• W długim okresie monopol może zostać uznany za szkodliwy. W celu jego przełamania. państwo może zaprzestać ochrony danej firmy i jego opieka może być rozciągnięta także na inne firmy.

Podsumujmy

Monopole pełne są rzadkością. Główną przyczyną takiego stanu rzeczy jest fakt istnienie krajowych i zagranicznych substytutów alternatywnych w stosunku do wyrobu oferowanego przez monopolistę. W konsekwencji popyt na produkty monopolisty zależy nie tylko od jego ceny, lecz również jakości i cen innych dóbr i usług.. Ponadto w długim okresie, zwykle znajdzie się ktoś, kto zwabiony wysokim zyskiem, przełamie bariery i wejdzie na rynek, przemieniając go w rynek oligopolistyczny. Również państwo w ramach polityki ochrony konkurencji stara się nie dopuszczać do nadmiernej monopolizacji gospodarki. Bywa więc , że zbyt wysokie zyski monopolisty skłonią władze gospodarcze danego kraju do zastosowania instrumentów polityki antymonopolowej., mającej na celu ochronę konsumentów

Ponieważ bez oparci państwa monopole pozostawione same sobie ulegają wcześniej czy później erozji, państwo powinno umieć określić, jakie są pozytywne a jakie negatywne skutki istnienia w gospodarce monopoli. Gdy korzyści przewyższają koszty, monopol powinien być podtrzymany, gdy jest na odwrót należy pozwolić mu zniknąć.

Aby rozstrzygnąć, jakie są korzyści a jakie straty z monopolu, musimy zbudować sensowną teorię rynkowego zachowania monopolisty, określić krótkookresową i długookresową równowagę aby ocenić i porównać efektywności funkcjonowania rynku monopolistycznego z rynkiem doskonale konkurencyjnymi.

Budując model monopolu wychodzimy z ogólnej tezy o racjonalnych zachowaniu firm, które powinny maksymalizować efekty ekonomiczne liczone jako różnica między utargiem całkowitym a kosztami wynik finansowy. Przyjmujemy również założenie o homogeniczności produktu. Punktem wyjścia naszej analizy jest określenie warunków równowagi monopolu W tym celu musimy zestawić ze sobą i porównać funkcję utargów z funkcją kosztów. Podobnie ja w modelu doskonałej konkurencji porównywać będziemy ze sobą wielkości całkowite oraz krańcowe i przeciętne. Zakładamy ,że przebieg funkcji kosztów monopolu jest podobny do kosztów firmy doskonale konkurencyjnej .Czy można to samo powiedzieć o funkcjach utargów ? Okazuje się , że warunkach monopolu funkcje utargu całkowitego i krańcowego mają inny. niż w doskonalej konkurencji przebieg.

Utarg całkowity przeciętny i krańcowy monopolu

Krzywa popytu indywidualnego w warunkach monopolu.

O ile w warunkach konkurencji doskonałej, popyt na produkty przedsiębiorstwa przyjmuje postać doskonale elastycznej krzywej popytu, zaś popyt na produkty całej gałęzi przemysłu jest ujemnie nachyloną krzywą popytu, w przypadku monopolu pełnego krzywa popytu rynkowego jest jednocześnie krzywą popytu indywidualnego firmy.

Przedsiębiorstwo będące monopolistą na danym rynku nie ma konkurentów i wytwarza towar nie posiadający bliskich substytutów, co oznacza, że elastyczność mieszana popytu jest bliska zeru. Jeżeli zatem monopolista jest jedynym na rynku przedsiębiorstwem dostarczającym dany towar czy usługę, krzywa popytu rynkowego na dany towar jest jednocześnie krzywą popytu indywidualnego firmy monopolistycznej, a jej elastyczności zawarte są w przedziale między( 0 i - ∝.) W takiej sytuacji zwiększenie rozmiarów sprzedaży ( produkcji ) wymaga zmniejszenia ceny, natomiast mniejsza sprzedaż ( produkcja ) może być realizowana po większej cenie. W rezultacie przychód przeciętny równy cenie ( Up = C ) nie jest równy przychodowi krańcowemu ( Uk ). Linia przychodu krańcowego znajduje się poniżej linii przychodu marginalnego: C = Up > Uk

Przeanalizujmy podane zależności na przykładzie liczbowym.

Produkcja ( Q )	Cena ( C )	Utarg całkowity ( Uc )=Q*C	Utarg przeciętny Up=Uc/C	Utarg krańcowy ( Uk )
0	11	0*11= 0	-	-
1	10	1*10= 10	10	10-0= 10
2	9	2*9=18	9	18-10= 8
3	8	3*8=24	8	24-18= 6
4	7	4*7=28	7	28-24= 4
5	6	5*6=30	6	30-28= 2
6	5	6*5=30	5	30-30= 0
7	4	7*4=28	4	28-30= -2
8	3	8*3=24	3	28-24= -4
9	2	9*2= 18	2	18-24= - 6
10	1	10*1=10	1	10-18= - 8
11	0	11*0=0	0

Rys. Krzywe popytu rynkowego utargu całkowitego przeciętnego i krańcowego monopolisty

C, Uc ,U`

Uc=max=30

D=Up

C=6

D = Up

Q

Q=5 U`

Monopolista jako jedyny producent na rynku nie bierze pod uwagę zachowania innych firm, gdyż nie ma konkurentów. Musi się jednak liczyć z istniejącym popytem. Z ujemnie nachylonej funkcji rynkowego popytu wynika , że warunkiem zwiększenia rozmiarów sprzedaży jest obniżenie ceny. Aby zachęcić nabywców do zwiększania zakupów musi obniżyć cenę . W naszym przykładzie liczbowym cena spadkowi ceny z C= 10 do C = 0, towarzyszy rosnąca liczba sprzedanych sztuk od Q = 0 do Q = 10. J Aby sprzedać dodatkową jedną jednostkę swojego wyrobu musi zgodnie z poznanym już prawem popytu obniżyć cenę .

Z tabeli wynika ze spadkowi ceny towarzyszy spadek zarówno utargu przeciętnego jak i utarg krańcowego. Ponieważ utarg przeciętny pokrywa się z ceną, jego spadek jest identyczny ze spadkiem ceny .

Patrząc na przyrosty utargu całkowitego ( wyrażone utargiem krańcowym ) zauważamy , że przy produkcji równej zero utarg krańcowy wynosi 0, przy wzroście produkcji i sprzedaży do poziomu Q= 1 równego jest on równy cenie Jednak, przy każdym innym poziomie produkcji jest on niższy od ceny . Zauważmy jeszcze, że przyrosty te są coraz mniejsze , a po przekroczeniu ceny C= 5 i ilości sprzedaży Q=5 stają się ujemne. Zauważmy, że wraz ze spadkiem ceny utarg krańcowy spada również ,ale w tempie szybszym aniżeli utarg przeciętny i cena , dlatego przy pewnym poziomie produkcji i ceny (w naszym przykładzie Q= 5 , C=5) utarg krańcowy osiąga wartość równą zero. Dalsze obniżanie ceny przyniesie utarg krańcowy ujemny i w dodatku rosnący w wielkościach absolutnych

Utarg całkowity to nic innego tylko suma utargów krańcowych . Jak długo utarg krańcowy jest dodatni , utarg całkowity rośnie. Ponieważ utarg krańcowy jest malejący, utarg całkowity rośnie coraz wolniej .Dla ceny i produkcji , przy której utarg krańcowy wynosi zerowy , utarg całkowity osiąga poziom maksymalny .Gdy utarg krańcowy jest ujemny , utarg całkowity z rosnącego zmienia się na malejący

Tak więc krzywe utargu krańcowego monopolisty można wyprowadzić bezpośrednio z rynkowej krzywej popytu ( kolumny 1 i 2 w tabeli ) Ilustrując to graficznie, krzywa przychodów krańcowych ( U` ) która jest pochodną funkcji utargów całkowitych. Będzie przebiegać na całej swej długości poniżej krzywej popytu rynkowego a odległość między obiema krzywymi będzie rosła wraz ze spadkiem cen. Towarzyszący spadkowi ceny przyrost utargu całkowitego ( Δ Uc = ΔQ *C + Q * ΔC ) może być dodatni (ΔUc > 0 ). Wtedy spadkowi ceny towarzyszy wzrost utargu całkowitego. Kiedy jednak towarzyszący spadkowi ceny przyrost utargu całkowitego jest ujemny ( ΔUc < 0 ), utarg całkowity będzie spadał.

Znając krzywą utargów krańcowych możemy łatwo przejść z niej do krzywej utargów całkowitych , które są sumą utargów krańcowych Z zachowanie utargu krańcowego wynika ,ze utarg całkowity monopolisty zmienia się na całej długości krzywej popytu.

Utarg krańcowy i przeciętny a cena rynkowa.*

Dla naszej dalszej analizy szczególnie przydatna będzie kategoria utargu krańcowego,

U` =ΔUc/ΔQ

liczonego jako przyrost utargu całkowitego ΔUc spowodowanego przyrostem sprzedaży o ΔQ oraz jej związek z utargiem przeciętnym liczonym jako Up=Uc/C. Dlatego musimy dokładniej wyjaśnić od czego zależy przebieg obu tych funkcji.

Geometrycznie utarg krańcowy równy jest w każdym punkcie krzywej utargu całkowitego wartości tangensa kąta nachylenia stycznej do tej funkcji czyli tg α .Natomiast utarg przeciętny w dowolnym punkcie krzywej utargu całkowitego mierzy wartość tangensa linii łączącej ten punkt z początkiem układu współrzędnych , czyli siecznej jest to tg β

Uc

Uc

α

α

Q β Q

Jeżeli każdej wartości utargu całkowitego przyporządkujemy odpowiednią wartość tgα, czyli utargu krańcowego, otrzymamy funkcję utargu krańcowego - pochodną od funkcji utargu całkowitego. Zauważy ,że ponieważ wraz ze spadkiem ceny kąt nachylenia stycznej maleje do zera, również do zera maleje mierzony tangensem stycznej utarg krańcowy

Jeżeli teraz każdej wartości utargu całkowitego przyporządkujemy odpowiednią wartość tg β , to otrzymamy funkcję utargu przeciętnego. Zauważmy, że dla każdego poziomu utargu całkowitego tgβ > tgα a ponieważ utarg przeciętny równy jest cenie dla każdego poziomu utargu cena jest wyższa od utargu krańcowego .

Zależności te przedstawić można analitycznie .Punktem wyjścia jest funkcja utargu całkowitego Uc = C * Q.

C

ΔC

Ca tgα = -------- = C=const

A ΔQ

C₀

ΔC

ΔQ *ΔC

C₁ B

α

α

Q₀ ΔQ Q₁ Qa Q

Załóżmy ,ze wskutek spadku ceny o ΔC=C1- C0 przechodzimy z punktu A do punktu B co oznacza ,ze sprzedaż rośnie o ΔQ =Q1-Q0

Aby obliczyć przyrost utargu całkowitego ΔUc Uc₁ - Uc_0. ,obliczamy utarg całkowity przy poziomie ceny Co.

Uc₀ = Q₀ * C₀

oraz dla ceny C₁:

Uc₁ = Q₁ * C₁

A ponieważ Q₁ =Q₀ + ΔQ , zaś C₁ =C₀ +ΔC możemy przedstawić go jako:

Uc₁ = ( Q₀ +ΔQ ) * ( C₀ +Δ C)

Uc₁ = Q₀ * C₀ + Q₀ * ΔC + ΔQ * C₀ + ΔQ * ΔC

Przyrost utargu ΔUc = Uc₁ - Uc₀ możemy teraz przedstawić jako:

ΔUc = Q₀ *C₀ + Q₀ * ΔC + ΔQ * C + ΔQ * ΔC - Q₀ * C₀

Jeżeli ΔC i ΔQsą wielkościami nieskończenie małymi, wielkość ΔQ * ΔC= 0. Możemy zatem przyjąć , że przy niewielkich zmianach ceny wyrażenie ΔQ * ΔC jest bliskie zeru, zatem możemy je w dalszych analizach pominąć. W tej sytuacji przyrost utargu całkowitego przedstawia równanie :

ΔUc = ΔQ * C + ΔC * Q + ΔQ * ΔC

Wartość utargu krańcowego dla każdej zmiany ceny i ilości obliczamy według formuły :

ΔUc

Uk = ----------

ΔQ

Funkcję utargu krańcowego otrzymujemy dzieląc obie strony równania opisującego przyrost utargu całkowitego przez: ΔQ, w rezultacie przyjmuje ona postać jak poniżej :

ΔQ * C ΔC

Uk = ------------ + ---------- * Q

ΔQ ΔQ

Po uproszczeniu mamy :

ΔC

Uk = C + --------- * Q

ΔQ

Ponieważ wyrażenie ΔC / ΔQ przyjmuje zawsze wartości ujemne, zatem z tak zapisanej funkcji wynika ,ze utarg krańcowy musi być mniejszy od poziomu ceny rynkowej i utargu przeciętnego dokładnie o wartość wyrażenia ΔC / ΔQ * Q.

Ponieważ krzywa popytu przedstawia różne poziomy utargu przeciętnego i a co zatem i ceny ceny, dlatego też funkcja utargu krańcowego przebiega pod funkcją popytu. Funkcja utargu krańcowego opada szybciej niż funkcja popytu, ponieważ w miarę spadku ceny wzrostu sprzedaży rozpiętość pomiędzy ceną i utargiem krańcowym nieustannie rośnie

Z przedstawionych powyżej rozważań i wykresów wynika, że linia opisująca funkcję utargu przeciętnego i całkowitego przecinają oś rzędnych w punkcie, dla którego poziom ceny wynosi C = Ca. Określa się ją mianem ceny prohibicyjnej, gdyż przy takim poziomie ceny, wielkość popytu spada do zera. Z drugiej strony funkcja popytu przecina oś odciętych w punkcie, dla którego wielkość Qa odpowiada poziomowi podaży, przy której rynek jest nasycony. Nawet gdyby cena dobra spadła do zera, konsumenci nie chcieliby mieć go więcej.

Linia przedstawiająca utarg krańcowy przecina zatem oś odciętych w połowie odległości pomiędzy początkiem układu a punktem przecięcia linii opisującej funkcję popytu z osią odciętych. Wynika z tego, że linia utargu krańcowego jest dwa razy bardziej stroma aniżeli krzywa popytu.

Utarg całkowity i krańcowy a elastyczność popytu*

Z przedstawianych w tabeli danych wynika, że spadkowi ceny towarzyszy najpierw rosnący a następnie malejący przyrost utargu całkowitego. Utarg całkowity rośnie gdy utarg krańcowy jest dodatni natomiast malej gdy jest ujemny. W przypadku liniowej funkcji popytu spadkowi ceny towarzyszy nieustanny spadek utargu krańcowego Przy pewnym poziomie ceny i sprzedaży jest on równy zero, a następnie przyjmuje coraz większe w wyrażeniu bezwzględnym wartości ujemne Czym można uzasadnić taki przebieg krzywej utargu krańcowego i całkowitego? Jak udowodnić, że w miarę spadku ceny , utarg krańcowy spada, przy pewnym poziomie ceny osiąga wartość zero, a następnie przyjmuje coraz większe - w wartościach absolutnych - wartości ujemne?

Wyjdźmy ze znanego nam uproszczonego wyrażenia opisującego przyrost utargu całkowitego

ΔUc = | ΔQ * C | + | ΔC *Q )

Wynika z niego ,że na przyrost utargu całkowitego mają wpływ dwa czynniki ilościowy i cenowy. Wpływ czynnika ilościowego opisuje wyrażenie ΔQ * C . Efekt jego działania jest dodatni gdy cena maleje, zaś ujemnie gdy cena rośnie. Z kolei Wpływ czynnika cenowego opisuje wyrażenie ΔC * Q. .Efekt jego działania jest dodatni gdy cena rośnie , zaś ujemnie gdy cena maleje

Jak widać oba efekty działają w przeciwnych kierunkach a w dodatku muszą działać z różna siłą .Gdyby bowiem ich siła oddziaływania utarg całkowity była jednakowa ,czyli gdyby występowała równość

| ΔQ * C |= | ΔC *Q

wówczas przyrost utargu całkowitego wynosiłby:

ΔUc =| ΔQ * C | - | ΔC *Q |=0

W tej sytuacji zmiany ceny i sprzedawanych ilości nie wywierałyby żadnego wpływu na wielkość utargu całkowitego przyrost utargu całkowitego wyniesie zero ΔUc = 0. Na rysunku powyżej prostokąt górny musiałby być równy prostokątowi dolnemu. Gdy efekt ilościowy równy jest efektowi cenowemu, utarg całkowity pozostanie bez zmian.

Z przebiegu funkcji utargu całkowitego wiemy że jest to tylko jeden z wielu przypadków wiemy, że na pewnym odcinku krzywej popytu utarg całkowity rośnie .Dlaczego ta się dzieje ?

Aby spadek ceny powodował wzrost utargu całkowitego dodatni efekt ilościowy musi działać silniej niż ujemny cenowy ,a to oznacza ,że w tym musi mieć miejsce nierówność

| ΔQ * C | > | ΔC * Q |

Na rysunku powyżej prostokąt dolny musiałby być większy od prostokąta górnego dolnemu. Utarg całkowity będzie rósł wraz ze spadkiem ceny Gdy efekt ilościowy działa silniej niż cenowy

Utarg całkowity będzie natomiast wraz ze spadkiem ceny malał gdy efekt cenowy działa silniej niż ilościowy , czyli spadkowi ceny towarzyszy poniższa nierówność:

| ΔQ * C | < | ΔC * Q |

Poruszając w dół liniowej krzywej popytu o stałym ujemnym nachyleniu ( tgα = ΔC / ΔQ = const )zauważamy ,że wartość wyrażenie ΔQ * C > 0 nieustannie spada. Jest to spowodowane tym, cena nieustannie maleje natomiast ΔQ jest stałe . w tym samym czasie wyrażenie ΔC *Q <0 będzie nieustannie rosło w wartościach bezwzględnych Wynika to z tego, ze nieustannie rośnie wielkość Q. natomiast wielkość ΔC jest stała

Biorąc pod uwagę te zależności dochodzimy do wniosku ,że towarzyszący kolejnym spadkom ceny dodatni przyrost utargu całkowitego określony równaniem

ΔUc = ΔQ * C + ΔC * Q

staje się w miarę kolejnych spadków ceny coraz mniejszy

Przy pewnym poziomie ceny malejący efekt ilościowy zrówna się z rosnącym efektem cenowym, czyli dojdzie do równości

|ΔQ * C|--|ΔC * Q|

W tym punkcie na krzywej popytu spadek ceny i wzrost kupowanych ilości nie wywoła żadnego przyrostu utargu całkowitego

Zauważmy , ze gdy cena spada dalej efekty cenowe zaczynają przeważać nad ilościowymi a to oznacza, że występuje nierówność

| ΔQ * C | < |ΔC * Q | < 0

W tej sytuacji przyrost utarg całkowitego będzie ujemny

ΔUc=| ΔQ * C |--|ΔC * Q |<0

a zatem utarg całkowity z rosnącego zmienia się na malejący

Utarg krańcowy a elastyczność cenowa popytu*

Pozostaje odpowiedzieć na pytanie, do jakiego poziomu sprzedaży i ceny utarg całkowity rośnie wraz ze spadkiem ceny a od jakiego zaczyna spadać.

Z naszych dotychczasowych rozważań wiemy, że utarg całkowity rośnie, gdy :

ΔUc = | ΔQ * C | + |ΔC * Q | > 0

dzieląc te wyrażenie przez utarg całkowity i upraszczając otrzymane wyniki dochodzimy do nierówności:

| ΔQ * C| |ΔC * Q| Δ Q ΔC

-------------- > ---------- => ------ > -------

Q *C Q *C Q C

Jeśli obie strony nierówności podzielimy przez ΔC/C, to otrzymamy :

ΔQ ΔC

------ : ------ > 1

Q C

Z przedstawionej nierówności wynika, że utarg całkowity będzie rósł, gdy tempo wzrostu popytu będzie większe od tempa spadku cen. Wyrażając to w znanych na kategoriach elastyczności cenowej popytu, jest to równoznaczne ze stwierdzenie, że będzie on rósł , gdy wartość współczynnika elastyczności cenowej na funkcji popytu przyjmuje wartości większa od jedności, czyli gdy popyt jest elastyczny .

Z naszych dotychczasowych rozważań wiemy również , że utarg całkowity maleje , gdy

ΔUc = ( ΔQ * C ) + ( ΔC * Q ) < 0

dzieląc te wyrażenie przez utarg całkowity, możemy ten warunek zapisać jako nierówność :

ΔQ * C ΔC * Q Δ Q ΔC

-------------- < ---------- = > ------ < -------

Q *C Q *C Q C

Wynika z niej , że utarg całkowity maleje, gdy :

ΔQ ΔC

------ : ------ < 1

Q C

Wynika stąd, że utarg całkowity będzie spadał , gdy tempo wzrostu popytu będzie mniejsze od tempa spadku cen, co oznacza w praktyce, że wartość współczynnika elastyczności cenowej popytu musi być w tym miejscu na funkcji popytu mniejsza od jedności.

Utarg całkowity nie zmienia się w sytuacji, gdy:

ΔUc = ( ΔQ * C ) + ( ΔC * Q ) = 0

ΔQ *C ΔC * Q Δ Q ΔC

-------------- = ---------- => ------ = -------

Q * C Q * C Q C

ΔQ ΔC

------ : ------ = 1

Q C

Utarg całkowity będzie stały , gdy tempo wzrostu popytu będzie takie samo jak tempo spadku cen, co oznacza w praktyce, że wartość współczynnika elastyczności cenowej popytu będzie równa jeden

C

Uk D=Up

Up

Ec > 1 , Uk>o

C* Ec = 1 , Uk=0

Ec < 1 , Uk<0

D = Up

Q* Qa Q

Uc U`

Uc=max

Q

Q*

Jak wynika z powyższych rozważań, wzrost lub spadek utargu całkowitego uzależniony jest od wartości współczynnika elastyczności cenowej popytu ( Ec ) w dowolnym punkcie na krzywej popytu. Posługując się metodami analizy geometrycznej i trygonometrycznej dochodzimy do wniosku, że w przypadku prostoliniowej krzywej popytu wskaźnik cenowej elastyczności popytu przyjmuje wartość Ec = | - 1 | dokładnie w środku krzywej popytu

Przy cenach niższych od C* i wielkości sprzedaży większej od Q*, wskaźnik elastyczności cenowej popytu jest mniejszy od jednego Ec < | - 1 |. Oznacza to, że spadkowi ceny towarzyszyć będzie spadek utargu całkowitego. Spadkowi cen, osiągających poziom wyższy od C* towarzyszy wskaźnik elastyczność cenowej popytu Ec > | - 1 |, czyli wzrost utargu całkowitego.

Utarg krańcowy i przeciętny a elastyczność cenowa popytu ( podejście analityczne )*

Powróćmy na moment do równania opisującego przychód krańcowy

ΔC

U` = C + Q * -------

ΔQ

Jeżeli teraz obie strony wyciągniemy przed nawias cenę C to otrzymamy :

1 Q ΔC

U`= C { 1 + --------- * --------- }

C ΔQ

. Wrażenie opisujące utarg krańcowy można zatem zapisać w postaci :

Q ΔC

U`= C { 1 + --------- * --------- }

C ΔQ

Zwróćmy uwagę na fakt, że wyrażenie w postaci iloczynu nawiasie jest odwrotnością elastyczności cenowej popytu

Q ΔC 1

--------- * --------- =------

C ΔQ Ec

A ponieważ wyrażenie to nic innego tylko odwrotność wskaźnika elastyczności cenowej popytu zatem formułę utargu krańcowego możemy przekształcić do użytecznej w dalszych analizach po postaci :

1

U` = C ( 1 + ---- )

Ec

Z przedstawionego powyżej zapisu wynika ,że jeżeli elastyczność cenowa popytu wynosi Ec =|- 1 |, to przychód krańcowy wynosi 0 i nie zmienia się, kiedy zmienia się poziom ceny i wielkość sprzedaży. Jeśli popyt jest nieelastyczny Ec < | - 1 |,to wyrażenie 1/Ec jest większe od jedności zatem ,a ponieważ ma ono wartość ujemną zatem wyrażenie ( 1-1/Ec ) będzie miało również wartość ujemna a zatem przychód krańcowy jest również ujemny . Jeśli natomiast elastyczność cenowa popytu jest większa od jedności Ec >| - 1 | , to przeprowadzając podobne rozumowania dochodzimy do wniosku ,że utarg krańcowy jest w tej sytuacji dodatni .

W tym miejscu wyraźnie widać różnicę między utargami w przedsiębiorstwem doskonale konkurencyjnym a monopolem. To pierwsze napotyka na rynku na płaską ( doskonale elastyczną ) krzywą popytu. Elastyczność cenowa popytu na towary takiej firmy jest nieskończenie duża , czyli jej wartość bezwzględna dąży do nieskończoności. Ec= - ∝. Ponieważ iloraz dowolnej liczby podzielonej przez nieskończoność wynosi zero , zatem wyrażenie 1/Ec =0, zaś wyrażenie ( 1 + 1 / Ec ) równe jest jedności Oznacza to ,że w przypadku popytu doskonale elastycznego przychód krańcowy równy jest cenie czyli utargowi przeciętnemu.

U` = C ( 1 + 1 / ∝ ) = C + 0 = C

Monopolista konfrontowany jest z opadającą krzywą popytu, a więc elastyczność cenowa na jego towary jest skończoną wielkością ujemną. Abstrahujemy tu od teoretycznie możliwych ale nierealistycznych przypadków ceny zaporowej, przy której elastyczność cenowa popytu jest nieskończenie duża nieskończenie oraz ceny zerowej , dla której elastyczność cenowa jest równa zero. Zatem w realnym świecie wyrażenie: U` = C ( 1 + 1/Ec ) jest zawsze mniejsze od ceny.

Ponieważ elastyczność cenowa popytu spada w wielkościach absolutnych , rośnie zatem w wielkościach absolutnych wartość wyrażenie 1/Ec . Rośnie zatem również w wielkościach absolutnych wartość wyrażenia C*1/ Ec , które po odjęciu od ceny daje wartość utargu krańcowego

U`= C- C/ Ec

To właśnie nieustanny wzrost tego wyrażenia powoduje że przychód krańcowy monopolisty musi być - poza przychodem z pierwszej sprzedanej jednostki - zawsze niższy od rynkowej ceny dobra oraz że rozpiętości pomiędzy ceną a utargiem krańcowym nieustanne powiększa się

Analizując zatem funkcję utargu krańcowego w warunkach monopolu dochodzimy do pewnych ogólnych wniosków:

• utarg krańcowy spada na całej długości krzywej popytu, wraz ze spadkiem elastyczności cenowej na krzywej popytu. Jest dodatni, gdy elastyczność popytu jest większa od jednościEc>|-1| a ujemny, gdy współczynnik Ec <|-1|jest mniejszy od jedności

• utarg krańcowy jest równy cenie dla pierwszej sprzedanej jednostki towaru. Dalsze zwiększanie produkcji ( sprzedaży ) powoduje, że utarg krańcowy spada szybciej niż spada cena. Oznacza to, że krzywa U` znajduje się poniżej krzywej popytu rynkowego, która jest również krzywą utargu przeciętnego i ceny

• rozpiętość między utargiem przeciętnym ( ceną ) a utargiem krańcowym zwiększa się w miarę tego, jak spada cena i wzrasta fizyczna ilość sprzedawanych dóbr

- przekroczenie poziomu sprzedaży, przy którym Ec = | -1 | powoduje powstanie ujemnych, coraz większych w wielkościach absolutnych utargów krańcowych.

KRÓTKOOKRESOWA RÓWNOWAGA MONOPOLU

Monopol znajduje się w korzystniejszej sytuacji niż firma na rynku doskonale konkurencyjnym. Może osiągać zysk nadzwyczajny nie tylko w krótkim ale również i w długim okresie . Możliwość osiągania zysku monopolowego, zarówno w krótkim, jak i długim okresie jest konsekwencją monopolistycznej pozycji na rynku. Bariery wejścia na rynek nie dopuszczają do pojawienia się nowych firm, a zatem nie ma mechanizmu spychającego cenę do poziomu długookresowych kosztów przeciętnych

Zysk nadzwyczajny monopolisty Cm> Kpc

Przyjrzyjmy się najpierw typowej sytuacji, gdy monopolista realizuje zysk nadzwyczajny

Poniższy przykład liczbowy i ilustrujący go rysunek pozwoli lepiej zrozumieć ten problem.

Q	Cm	Uc	U`	Kk	Kz	Ks	Kc	Kpc	Kpz
0	11	0	-	-		10	10	-	-	-
1	10	10	10	4	4	10	14	14	4,0	-4
2	9	18	9	3	7	10	17	8,5	3,5	+1
3	8	24	8	2	9	10	19	6,3	3,0	+5
4	7	28	7	1	10	10	20	5,0	2,5	+8
5	6	30	6	2	12	10	22	4,4	2,4	+8
6	5	30	5	3	15	10	25	4,16	2,5	+5
7	4	28	4	4	19	10	29	4,14	2,71	-1
8	3	24	3	5	24	10	34	4,25	3,0	-10
9	2	18	2	6	30	10	40	4,44	3,3	-22
10	1	10	1	7	37	10	47	4,7	3,7	-37
11	0	0	0	8	45	10	55	5,0	4,09	-55

KC,UC

KC

UC tg α=Uk

tg β=Kk

α Z

β Q tg α=Uk= tg β=Kk

Qopt

C,Kk C

Uk, Kpc

Kk Kpc Kk

Cm A Cm C

Kpc B

E E

Q

0 Qopt U` 0 Qopt U`

Na górnym rysunku zaznaczono wielkości całkowite. Z geometrii wynika ,że zysk nadzwyczajny powstaje tylko wówczas ,gdy dla jakiejś wielkości produkcji funkcja utargu całkowitego przebiega ponad funkcja kosztów całkowitych. Maksymalny zysk, liczony jako odległość w pionie pomiędzy utargami i kosztami całkowitymi, występuje przy tej wielkości produkcji i sprzedaży, dla której nachylona pod kątem α styczna do funkcji utargów całkowitych jest równoległa do nachylonej pod kątem β stycznej do funkcji kosztów całkowitych ponieważ obie styczne są równoległe mają to samo nachylenie a zatem mierzący w tym punkcie utarg krańcowy tg α=Uk równy jest mierzącemu w tym punkcie koszt krańcowy tg β=Kk. Z zasad geometrii wynik a zatem ,że racjonalnie postępujący monopolista wyznaczy tę wielkość produkcji dla której utarg krańcowy równy jest kosztowi krańcowemu .

Jak pamiętamy monopolista jest cenodawcą musi zatem oprócz wielkości produkcji wyznaczyć również cenę, po której będzie mógł ją w całości sprzedać Nie da się tego zrobić na rysunku górnym, dlatego wprowadziliśmy dodatkowo dwa rysunki dolne. Na dolnym prawym rysunku pokazane jest w jaki sposób monopolista wyznacza cenę sprzedaży swojego wyrobu Najpierw znajdujemy punkt równowagi E, w którym koszty krańcowe równają się utargom krańcowym. Potem punkt E rzutujemy pionowo na oś odciętych wyznaczamy punkt ,który reprezentuje optymalną w danych warunkach wielkość produkcji Qopt . Z punktu tego posuwamy się pionowo do góry ,dopóki nie natrafimy na krzywą rynkowego popytu .Zaznaczamy to miejsce na krzywej popytu literą C i w ten sposób wyznaczymy punkt Cournot`a zwany tak od nazwiska francuskiego matematyka i ekonomisty, który jako pierwszy zastosował to pojecie w teorii monopolu Jak pamiętamy każdy punkt na krzywej popytu reprezentuje sobą dwie odczytywane na obu osiach współrzędnych wielkości ilość i cenę. Z punktu C nas krzywej popytu przenosimy się jak to pokazuje strzałka na oś rzędnych gdzie odczytujemy jaką cenę Cm monopolista powinien wyznaczyć by mógł sprzedać całą określoną produkcję Qopt .

Na dolnym lewym rysunku pokazujemy ,że monopolista znajduje się w punkcie równowagi E to znaczy wytwarza i sprzedaje ilości, przy których utarg krańcowy równy jest kosztowi krańcowemu W punkcie tym funkcja utargów krańcowych przecina się z funkcją kosztów krańcowych. Z rysunku wynika ponadto, że będący w równowadze monopolista osiąga zysk nadzwyczajny czyli dodatnią różnicę pomiędzy utargami kosztami całkowitymi .Jest to możliwe dlatego ,że w danych warunkach rynkowych wyznaczona z krzywej popytu cena monopolowa Cm jest wyższa od przeciętnych kosztów całkowitych Kpc

Utarg całkowity = Cm * Q

Uc = 0,Cm.,A,Qopt

Koszty całkowite = Kpc * Qopt

Kc = O, Kpc, B, Qopt

Zysk całkowity = Uc - Kc =Q*Cm—Q*Kpc = Q(Cm—Kpc)

Ze = g Kpc, Cm., A, B

Ze >0 gdy Cm>Kpc

Przy takim układzie ceny i ilości, monopolista otrzymuje zysk nadzwyczajne, które wynikają z różnicy Cm > Kpc. W warunkach doskonałej konkurencji podaż firmy byłaby przy tej cenie większa, gdyż byłaby wyznaczona w punkcie przecięcia się krzywej kosztów krańcowych z ceną, czyli krzywą utargu przeciętnego ( krzywą popytu ). Zysk nadzwyczajny powstaje, gdy cena rynkowa wyznaczona przez punkt Curnota kształtując się powyżej przeciętnych kosztów całkowitych.

Czy oznacza to ,że monopolista otrzymuje niejako z urzędu zawsze zysk nadzwyczajny ? Otóż nie. Jego wynik finansowy jest zależy od przebiegu funkcji utargów i kosztów ,a te uzależnione są od sytuacji na rynku dostarczanego przez monopolistę towaru oraz od cen na rynkach czynników wytwórczych.

Przedsiębiorstwo wolnokonkurencyjne może osiągać czysty zysk ekonomiczny tylko dzięki indywidualnym staraniom o obniżkę kosztów. Konkurencja innych wytwórców, także obniżających koszty, nie pozwala długo utrzymać tej premii. Monopolista może jednak osiągnąć zysk ekonomiczny niezależnie od poziomu swych kosztów, ograniczając produkcję do rozmiarów, przy których cena będzie wyższa od kosztu przeciętnego. Inaczej mówiąc monopolista otrzymuje premię za wyłączność a nie za obniżkę kosztów. Możliwość osiągania zysku monopolowego, zarówno w krótkim, jak i długim okresie jest konsekwencją siły monopolowej - monopolistycznej pozycji na rynku.

W krótkim okresie maksymalizujący zysk monopolista ustali taką wielkość produkcji, dla której rosnący koszt krańcowy zrówna się z utargiem krańcowym Kk = U`. Aby zysk był zmaksymalizowany firma musi osiągnąć punkt równowagi, w którym różnica między przychodami całkowitymi ze sprzedaży ( Uc ) a całkowitym kosztami była największa.

Popyt a podaż i cena sprzedaży w warunkach monopolu.

Na poniższym wykresie pokazaliśmy krzywą popytu i utargu krańcowego analizowanego przez nas monopolisty. Załóżmy przy tym, że z tych czy innych względów ma miejsce spadek popytu. Jego efektem jest przesunięcie krzywej popytu w lewo w dół z pozycji D0 D1. Wytrąca to monopolistę z równowagi . Jak zmiana warunków wpłynie na jego sytuację ekonomiczną Jak zareaguje on na zmianę warunków ? Przedstawi to poniższy rysunek

C C

D0 Kk

Cm₀

D1

Kpc

Cm₁

E0

E1

U`1 U`0 Q₁ Q₀

Zysk normalny Cm = Kpc

Przesunięcie krzywej popytu pociąga za sobą zmianę położenia krzywej utargów krańcowych. Niezmieniona krzywa kosztów krańcowych Kk0 przetnie się w nowych warunkach z nową krzywą utargu krańcowego U`₁ w nowym punkcie równowagi E1 ,w którym monopolista będzie zmuszony wyznaczyć niższy poziom produkcji ( Q₁ < Q₀ ), jednocześnie wskutek zmiany warunków rynkowych będzie musiał obniżyć cenę do poziomu Cm₁ < Cm₀ ). Ponieważ zakładamy że krzywe kosztów pozostają niezmienione , i ponieważ w punkcie tym nowa cena równa jest przeciętnym kosztom zmiennym Cm1=Kpc zatem utarg całkowity równy jest kosztom całkowity w rezultacie zmiany warunków rynkowych zysk ekonomiczny monopolisty spadnie do zera a monopolista będzie musiał zadowolić się tylko zyskiem normalnym.

KC

Kk Kpc

UC

Cm=Kpc KC=UC

α

E

Qopt Uk

Monopolista osiąga zysk normalny, gdy koszt krańcowy = utarg krańcowy i cena równa jest przeciętnych kosztów całkowitych

Utarg całkowity = Cm * Qopt

Uc = 0,Cm.,A,Qopt

Koszty całkowite = Kpc * Qopt

Kc = O, Kpc= Cm,A, Qopt

Zysk całkowity = Uc - Kc = Q*Cm-Q*Kpc= Q(Cm-Kpc)

A ponieważ przy produkcji i sprzedaży Qopt Cm = Kpc zysk ekonomiczny wynosi Ze=0 Monopolista dostaje tylko zysk normalny.

Jeżeli z kolei popyt wzrośnie , co może ilustrować powrót krzywej popytu z pozycji D0 do pozycji D0 ,monopol zostanie wytrącony z równowagi. Osiągnie ją gdy powróci do punktu E0 w efekcie reakcji dostosowawczych na wzrost popytu odpowie zwiększeniem produkcji, ale warunkiem osiągnięcia maksymalnego zysku jest podniesienie ceny sprzedawanych przez siebie wyrobów do poziomu Cm0.

Z powyższego wynika ,że monopolista nie ma monopolu na zysk ekonomiczny .W mniej sprzyjających warunkach rynkowych może otrzymywać tylko zyski normalne. Ma to miejsce wówczas, gdy przy danych kosztach produkcji popyt rynkowy jest zbyt niski ,lub gdy przy danym popycie rynkowym wysokie są koszty produkcji .

Podaż i cena w warunkach przesunięć krzywych kosztów

Do tej pory przyjmowaliśmy umownie ,ze analizowany monopol funkcjonuje w warunkach stałej mapy kasztów. Odrzućmy to założenie i przyjmijmy, że ceny czynników wytwórczych używanych przez monopol wzrosły .. Graficznym przedstawieniem tej sytuacji jest przesunięcie do góry krzywych kosztów krańcowych i przeciętnych .

Cena Cena Kk₁ Kpc₁

Kk₁

Cm₁ Kk₀

Kk₀ Cm₁

Cm₀ Cm₀

E1 E1 Kpc₀

E0 E0

Q₁ Q₀ Produkcja Q1 Q0 Produkcja

Wyżej położona krzywa kosztów krańcowych Kk₁ musi przecinać z niezmienioną krzywą utargu krańcowego Uk w punkcie, przy którym produkcja będzie mniejsza ( Q₁ < Q₀ ). Jednocześnie monopolista zażąda wyższej ceny ( Cm₁ > Cm₀ ).

Nowa wyższa cena musi gwarantować monopoliście pokrycie wyższych przeciętnych kosztów całkowitych Kpc, a w krótkim okresie przynajmniej przeciętnych kosztów zmiennych Kpz. Skutkiem wzrostu kosztów musi być spadek produkcji. Ponieważ krzywa popytu opada, spadkowi produkcji i sprzedaży towarzyszyć będzie wzrost cen.

Strata monopolisty pozwalająca kontynuować produkcję Kpc >Cm> Kpz

Sytuacja rynkowa (popyt ,ceny czynników ) może się tak ułożyć ,że monopol nie tylko nie osiąga zysków normalnych, lecz nawet wykazuje straty. Nie każda strata prowadzić musi do natychmiastowego zaprzestania produkcji. Podobnie jak w analizie konkurencji doskonałej, firma może kontynuować produkcję w krótkim okresie nawet wówczas, gdy cena jest mniejsza od przeciętnych kosztów stałych Cm < Kpc ..Jednak aby firma mogła kontynuować działalność utarg całkowity powinien starczyć firmie na pokrywanie kosztów bieżącej działalności nie może być zatem mniejszy od kosztów zmiennych. Będzie tak, gdy wyznaczona przez monopol cena sprzedaży jest większa a co najwyżej równa przeciętnym kosztom zmiennym ,czyli gdy spełniony jest ciąg nierówności Kpz < Cm. < Kpc.

KC

Kpc KC KZ

KZ

Kpc Kpz UC S UC

Cm

Kpz N

E

Q Q

0 Qopt Uk Qopt

Utarg całkowity = Cm x Q

Uc = 0,Cm.,A,Q

Koszty całkowite = Kpc x Q

Kc = O, Kpc, B, Q

Zysk całkowity = Uc - Kc

Strata = P., Kpc, B, A Ze < 0 strata

Firma może kontynuować produkcję przy poziomie Q_opt. minimalizując w krótkim okresie straty. W tej sytuacji utarg całkowity pozwala na pokrycie całych kosztów zmiennych i część przynajmniej kosztów stałych Pomimo ponoszonych straty, monopolista będzie kontynuował produkcję ( minimalizując straty ), gdy cena wyznaczona dla produkcję ,przy której Kk=U` jest niższa od kosztów przeciętnych całkowitych, ale wyższa od kosztów W przypadku tym cena pokrywa część kosztów stałych, a więc zaprzestanie produkcji oznaczałoby konieczność pokrywania całości kosztów stałych. Granicą jest sytuacja, gdy wyznaczana przez monopol cena jest równa przeciętnym kosztom zmiennym zmiennych. Produkcja ze stratą jest jednak nie do przyjęcia na dłuższą metę

Strata monopolisty powodująca konieczność likwidacji firmy Cm < Kpz

Rozpatrzmy teraz przypadek, gdy wyznaczona w punkcie Cournota cena jest niższa od przeciętnych kosztów zmiennych

Kpc A Kk Kpc KC

Kpz B Kpz KZ

Strata KS

Cm C S UC

E

Q Q

Qopt Uk Qopt

W tej sytuacji utarg całkowity jest mniejszy od kosztów zmiennych UC<KZ , a zatem ponoszona przez monopol strata przewyższa koszty stale produkcji S>KS.

Utarg całkowity = Cm * Q

Uc = 0,Cm.,A,Qopt

Koszty zmienne = Kpz * Qopt

Kc = O, Kpc, B, Qopt

Zysk całkowity = Uc - Kc

Strata = Cm., Kpc, ,A.,C

(Ze < 0 ) - strata

Przy tak niskiej cenie monopol nie może funkcjonować, bowiem najniższa wyznaczająca dopuszczalne w krótkim okresie straty, równe co najwyżej kosztom stałym, to cena która przyniesie firmie utarg pozwalający pokrywać w całości bieżące koszty funkcjonowania firmy czyli koszty zmienne Jest to zatem cena równa przeciętnym kosztom zmiennym. Jeżeli z tych czy innych względów wyznaczana przez monopolistę cena jest niższa od niej , kierownictwo firmy powinno podjąć decyzję o likwidacji przedsiębiorstwa .

Monopolista zaprzestanie produkcji, nawet wtedy gdy koszt krańcowy = utarg krańcowy ale gdy wyznaczona w punkcie Cournt`a cena jest niższa od kosztów przeciętnych zmiennych. Ponieważ cena monopolowa nie pokrywa kosztów zmiennych ,a tym bardziej kosztów stałych dalsze kontynuowanie produkcji jest nieuzasadniona.

Jeżeli monopol ponosi w krótkim okresie straty, to musi w długim okresie poszukać sposobu korzystniejszego wykorzystania stojących do jego dyspozycji zasobów np. obniżyć przeciętne koszty wytwarzania, zwiększając skalę produkcji. Powiększenie skali produkcji może przynieść ponadto dodatkowe zyski nadzwyczajne w stosunku do zysków w krótkim okresie.

MONOPOL W DŁUGIM OKRESIE

Jeśli w krótkim okresie monopolista zadowala się niekiedy zyskiem normalnym, a nawet czasem toleruje przejściową stratę, to na długą metę dąży do osiągnięcia zysku nadzwyczajnego.

Jeżeli monopol ponosi w krótkim okresie straty, to aby utrzymać się na rynku. musi poszukać sposobu korzystniejszego wykorzystania stojących do jego dyspozycji zasobów. Może np. podjąć działania mające na celu obniżkę przeciętne koszty wytwarzania np. zwiększając gdy jest to korzystne skalę produkcji .W dłuższym okresie monopolista może również oddziaływać na swoja krzywą popytu. Może np. podjąć działania prowadzące do przesunięcie krzywej popytu na swój wyrób w prawo. Może też starać się znieczulić nabywców na zmiany ceny swoich wyrobów, usztywnić krzywą popytu na swoje wyroby, tak popyt stał się mniej elastyczny. W rezultacie tych działań staje się ona bardziej niż dotychczas stroma. Działania te wymagają czasu i pieniędzy. Ale ich efektem może być pojawienie się zysku ekonomicznego, jeśli go przed rozpoczęciem tych działań nie było lub powiększenie zysku już istniejącego .

Monopol a korzyści skali korzyści skali

Jednym ze sposobów zapewnienia sobie zysków nadzwyczajnych lub powiększenia już istniejących jest wykorzystanie zjawiska korzyści skali produkcji Powiększenie skali produkcji może prowadzić do obniżanie przeciętnych kosztów całkowitych ,co może przynieść dodatkowe zyski nadzwyczajne w stosunku do zysków w krótkim okresie

Kk

C

Kpc dKp

Cm₁ dKk

Cm₂

E₁

dKpc=min

E₂

Q₁ Q₂ Uk Q

Podejmujący decyzje o powiększaniu skali działania monopol będzie musiał rozstrzygnąć, jaka skala będzie dla niego optymalna. Warunkiem długookresowej równowagi jest zrównanie długookresowego i krótkookresowego kosztu krańcowego z utargiem krańcowym

Pierwotnie równowaga zachodzi w punkcie E₁, gdzie Kk = Uk prze cenie Cm₁ oraz wielkości produkcji Q₁. Decyzje rozbudowy zakładu wiążą się z opracowaniem różniących się od siebie wielkością nakładów i kosztem produkcji wariantów projektów rozbudowy. W efekcie można ustalić przebieg długookresowej krzywej kosztów przeciętnych dKp i krańcowych dKk. Jeżeli krzywe utargów przeciętnych i krańcowych pozostają niezmienione, firma osiągnie maksimum zysku w nowym punkcie równowagi E₂, wyznaczonym przez zrównanie się długookresowych kosztów krańcowych z utargiem krańcowym dKk = Uk. W punkcie tym firma wytwarzać będzie więcej Q₂ > Q₁, i jednocześnie sprzedawać po niższej niż dotychczas cenie Cm₂ < Cm₁ Zwróćmy uwagę ,że optymalna produkcja wytwarzana jest w długim okresie po koszcie przeciętnym wyższym od minimalnego ,a zatem długookresowe optimum ekonomiczne w warunkach monopolu nie musi pokrywać się z optimum technologicznym. Wynika z tego że w przeciwieństwie do konkurencji doskonałej monopol może otrzymywać zysk nadzwyczajny również w okresie Jest to spowodowane brakiem konkurencji na rynku, wynikającym z występujących na tym rynku barier wejścia. Konkurencja nie zmusza go do produkowania po najniższych przeciętnych kosztach całkowitych ( monopol może produkować bowiem przy dowolnym poziomie długookresowych kosztów całkowitych, zależnie jedynie do popytu na swoje towary ) Monopolista jest zatem w stanie w osiągać w długim okresie zyski nadzwyczajne również w długim okresie , dopóki istnieją bariery wejścia na rynek dla potencjalnych konkurentów.

W odróżnieniu do konkurencji doskonałej, długookresowa równowaga monopolu nie charakteryzuje się brakiem zysku ekonomicznego ( nadzwyczajnego ) czy strat. Jeżeli monopol osiąga zysk ekonomiczny w krótkim okresie, to nie utraci go także w okresie długim wskutek migracji kapitału, chyba, że przestanie być monopolistą. Gałąź jest zmonopolizowana , gdy jedyny dostawca nie musi brać pod uwagę możliwości pojawienia się konkurencji.

INNE SPOSOBY POWIEKSZANIA ZYSKU

Z różnorodnych metod stosowanych przez monopole wybieramy trzy do bardziej szczegółowego omówienia.; przesuwanie krzywej popytu, usztywnianie popytu i podnoszenie cen oraz różnicowanie cen

Przesuwanie krzywej popytu rynkowego *

Na poniższym wykresie pokazaliśmy krzywą popytu i utargu krańcowego analizowanego przez nas monopolisty. Załóżmy przy tym, że następuje przesunięcie w górę i na prawo krzywej popytu, co pociąga za sobą także zmianę położenia krzywej utargów krańcowych.

Cena

Kk

Cm₁

Cm₀

E1

E0

Produkcja

Q₀ Q₁

Krzywa kosztów krańcowych przecinać będzie nową krzywą utargu krańcowego Uk₁ w punkcie wyznaczającym wyższy poziom produkcji ( Q₁ > Q₀ ), ale przy wyższej cenie równowagi Cm₁ > Cm₀ ). Wzrost popytu skłaniać będzie monopolistę do wzrostu produkcji i podaży, ale jednocześnie przy pozostałych wielkościach niezmienionych wywoła to wzrost ceny rynkowej.

Cena

Kk0

Cm₁

Kpc0

Kpc

Cm₀

E1

E0 D0 D1

Q₀ Q₁ Uk0 Uk1

W długim okresie monopolista może również oddziaływać na krzywą popytu rynkowego na dostarczane przez siebie wyroby .Z przedstawionego na powyższym wykresie przebiegu funkcji popytu i kosztów wynika ,że w punkcie równowagi monopolu E0 wyznaczona przez monopolistę dla optymalnej produkcji Q₀ cena Cm₀ jest niższa od przeciętnych kosztów całkowitych monopolista produkuje zatem ze stratą. Zbadajmy co może się wydarzyć, gdy monopoliście w ten czy inny sposób uda się, jak to przedstawiono na poniższym rysunku, przesunąć krzywą popytu rynkowego z pozycji D0 na prawo do zaznaczonej linia przerywaną pozycji D1 .Załóżmy ,że krzywe kosztów pozostają niezmienione

Przesunięciu krzywej popytu rynkowego towarzyszy rzecz oczywista przesunięcie na prawo krzywej utargu krańcowego z pozycji Uk do zaznaczonej linią przerywaną pozycji Uk1 W nowych warunkach niezmieniona krzywa kosztów krańcowych przecinać będzie nową krzywą utargu krańcowego Uk₁ w punkcie E1 wyznaczającym nowy wyższy poziom produkcji ( Q₁ > Q₀ ), ale przy wyższej cenie równowagi Cm₁ > Cm₀ ,która jest jednocześnie wyższa od przeciwnych kosztów całkowitych. Stymulowany przez monopolistę wzrost popytu dał w efekcie wzrostu produkcji i podaży, ale jednocześnie wzrost rynkowej ceny w efekcie czego dążący do równowagi monopolista podniesie cenę sprzedaży, strata monopolu została przekształcona w zysk nadzwyczajny

Możliwość osiągania zysku monopolowego, zarówno w krótkim, jak i długim okresie jest konsekwencją siły monopolowej - monopolistycznej pozycji na rynku Gałąź jest zmonopolizowana , gdy jedyny dostawca nie musi brać pod uwagę możliwości pojawienia się konkurencji. Zwróćmy uwagę na fakt ,że zyski te monopolista utrzyma te zyski w długim okresie dopóki istnieją bariery wejścia na rynek dla potencjalnych konkurentów.

W długim okresie monopolista , w przeciwieństwie do konkurencji doskonałej , może również otrzymywać zyski nadzwyczajne. Jest to spowodowane brakiem konkurencji na rynku, wynikającym z występujących na tym rynku barier wejścia . Monopolista nie musi produkować po najniższych przeciętnych kosztach całkowitych ( monopol może produkować bowiem przy dowolnym poziomie długookresowych kosztów całkowitych, zależnie jedynie do popytu na swoje towary ) Monopolista jest w stanie osiągać w długim okresie zyski nadzwyczajne, dopóki istnieją bariery wejścia na rynek dla potencjalnych konkurentów.

Elastyczność popytu a równowaga monopolu.

Maksymalizujący zysk monopolista wybiera taką wielkość produkcji, dla której koszt krańcowy zrównuje się z utargiem krańcowym ( Kk = U` ). Dlatego wybrana wielkość produkcji, musi zapewniać firmie dodatni przychód krańcowy.

Ec| > 1

|

Ec| = 1

|Ec| < 1

|

Q₁ U`

Q

Utarg krańcowy jest dodatni, gdy elastyczność cenowa popytu na produkt monopolisty jest większa od jednego | Ec |> 1, tzn. gdy popyt jest elastyczny. Stąd wniosek, że monopolista maksymalizujący zysk nigdy nie wybierze wielkości produkcji odpowiadającej nieelastycznej części krzywej popytu. Gdyby ją wybrał, strata utargu wskutek spadku ceny byłaby większa aniżeli jego wzrost spowodowany wzrostem produkcji ( sprzedaży )

Z analizy krzywych popytu i utargu krańcowego monopolisty wynika, że gdy elastyczność cenowa popytu jest większa od jednego | Ec| > 1, utarg krańcowy jest dodatni. W punkcie, na krzywej popytu, gdzie |Ec| = 1, utarg krańcowy jest równy zero. Tam zaś, gdzie |Ec| < 1, utarg krańcowy jest ujemny. Wiemy również, że dla funkcji w postaci linii prostej elastyczności w wartościach bezwzględnych | Ec| spadają od nieskończoności do zera wraz ze spadkiem ceny i wzrostem sprzedaży. Wartość |Ec| = 1 osiągają w połowie funkcji popytu.

Ponieważ koszty krańcowe monopolisty są dodatnie, zatem muszą być one pokryte przez dodatni utarg krańcowy. Zatem wybrana wielkość produkcji wyznaczająca poziom ceny monopolowej maksymalizującej zysk, musi leżeć na tej części krzywej popytu, na której elastyczność cenowa jest większa od jedności |Ec| > 1

Usztywnianie krzywej popytu *

Usztywnianie popytu. Chodzi tu o wiele znanych sposobów oddziaływania na preferencje konsumentów. Wszystkie one są kosztowne, wymagają zatrudnienia wyspecjalizowanych czynników wytwórczych, które często me mają żadnego związku z procesem wytwarzania dóbr, o które chodzi. Paradoksalnie, te koszty, np. reklamy i podobnych jej działań, często mają związek z ograniczaniem, a me z rozszerzaniem skali produkcji. Jeś1i działanie to jest skuteczne, to powoduje, że cenowa elastyczność popytu na dobra firmy maleje. Można to przedstawić w ten sposób, że krzywa popytu staje się bardziej pionowa. Odpowiednio przesuwa się też krzywa utargu krańcowego. Pokazują to poniższy rysunek .

Cm1

Kpc1

Cm0 Kpc1

Kpc0

E0 E1

Uk 0 Uk1

Na obu rysunkach pozostawiliśmy tę samą krzywą kosztów krańcowych, co jest do przejęcia jeśli koszty kampanii reklamowej potraktujemy jako niezależne od wielkości produkcji (a więc stałe). Natomiast krzywa przeciętnych kosztów całkowitych (stałych plus zmiennych) przesunęła się w górę do pozycji Kpc1 . Nowy punkt równowagi przesuwa się na lewo, co oznacza skurczenie podaży w stosunku do sytuacji poprzedniej. R6wnocześnie odpowiada mu znacznie wyższa cena. W rezultacie, mimo wzrostu kosztów i zmniejszenia wielkości produkcji, zysk jest teraz większy co widać porównując oba rysunki gołym okiem; chodzi mianowicie o powierzchnię zakreskowaną). I taki był cel całej operacji. Daliśmy tu przykład udanego przedsięwzięcia , w którym dodatkowe koszty dały tak duże usztywnienie popytu, że nastąpił wzrost zysku.

Różnicowanie ceny

Monopol ma jeszcze inne sposoby by powiększyć swój najczęściej nadzwyczajny zysk Może to osiągnąć różnicując ceny sprzedawanych przez siebie wyrobów

Na rynku doskonale konkurencyjnym pozioma krzywa popytu indywidualnego wskazywała, że producent może sprzedać całość swojej produkcji po stałej cenie a zatem każdy dodatkowy nabywca kupuje dodatkową jednostkę danego towaru po takiej samej cenie.

W przypadku monopolu sytuacja może wyglądać inaczej. Opadająca krzywa popytu sugeruje, że jeżeli monopolista chce zwiększyć sprzedaż, musi obniżyć ceny dla wszystkich kupujących. Niekiedy jednak monopole są tak silne, że mogą różnicować ceny, czyli sprzedawać różnym nabywcom ( w tym samym miejscu i czasie ) ten sam produkt po różnych cenach. Mówimy wówczas o dyskryminacji cenowej lub różnicowaniu cen.

Dyskryminacja cenowa jest szeroko stosowaną praktyką w dzisiejszej gospodarce. Oto niektóre jej przykłady :

• upusty cenowe dla studentów i osób starszych

• produkt sprzedawany w większych ilościach ma niższą cenę

• sprzedaż produktów w handlu detalicznym jest droższa niż w handlu hurtowym

• linie lotnicze sprzedają bilety na ten sam lot w różnych cenach

• prenumerata jest tańsza aniżeli zakupy pojedynczych egzemplarzy

Stosujące różnicowanie cen przedsiębiorstwo pobiera różną cenę za swój towar na wydzielonych przez producenta segmentach rynku, mimo iż koszty produkcji i obsługi każdej grupy klientów są jednakowe.

Możliwość stosowania dyskryminacji cenowej wymaga jednak spełnienia dwóch warunków:

• przedsiębiorstwo musi mieć możliwość podzielenia rynku lub oferowania takiego produktu, by nabywcy, którzy kupują go taniej nie mieli możliwości odsprzedaży go z zyskiem tym, którzy nabywają to dobro drożej

• popyt na towar monopolisty musi charakteryzować się na poszczególnych rynkach różnymi elastycznościami cenowymi, wywołanymi odmiennymi preferencjami, różnym poziomem dochodów, różnym dostępem do substytutów.

Dyskryminacja cenowa pierwszego stopnia.

Różnicowanie cen pierwszego stopnia polega na takim zróżnicowaniu ceny, że kupujący płacą różne ceny za kolejne sprzedawane jednostki towaru. Pamiętajmy, że ujemne nachylenie krzywej popytu na wyroby monopolisty, spowodowane jest tym, że niektórzy nabywcy danego dobra skłonni są je kupić przy wyższej cenie a inni przy niższej. Są również i tacy nabywcy, którzy będą skłonni kupować większe ilości danego towaru, pod warunkiem, że za kolejne jednostki płacić będą coraz niższą cenę. Jeżeli na przykład, zamontowanie pierwszego gniazdka telewizji kablowej płacimy 100 zł, zaś za kolejne podłączenie np. 90 zł i za trzecie 80 zł, to mamy do czynienia z doskonałym różnicowaniem cen.

Doskonałe różnicowanie cen polegać będzie na sprzedawaniu kolejnej jednostki dobra czy usługi po możliwej do osiągnięcia maksymalnej cenie rynkowej. Monopolista zdolny do różnicowania cen wychodzi z założenia, że każdy nabywca powinien płacić najwyższą akceptowaną przez siebie cenę, a zatem nie powinien otrzymywać żadnej nadwyżki ekonomicznej. Jeżeli monopolista chce rozszerzyć produkcję i sprzedaż, kolejnemu zaoferować nabywcy dodatkową jednostkę produkcji ( ΔQ ) po niższej cenie, która będzie jednocześnie największą ceną, jaką on zaakceptuje. Dla uproszczenia analizy przyjęliśmy, że każdą dodatkowo sprzedaną sztukę wyrobu kupują kolejno coraz to nowi nabywcy.

Poniższy przykład liczbowy i ilustrujący go rysunek pozwoli lepiej zrozumieć ten problem.

Q	Cm	Uc	U`	Kk	Kz	Ks	Kc	Kpc	Kpz
0	11	0	-	-		10	10	-	-	-10
1	10	10	10	4	4	10	14	14	4,0	-4
2	9	19	9	3	7	10	17	8,5	3,5	+2
3	8	27	8	2	9	10	19	6,3	3,0	+8
4	7	34	7	1	10	10	20	5,0	2,5	+14
5	6	40	6	2	12	10	22	4,4	2,4	+18
6	5	45	5	3	15	10	25	4,16	2,5	+20
7	4	49	4	4	19	10	29	4,14	2,71	+20
8	3	52	3	5	24	10	34	4,25	3,0	+18
9	2	54	2	6	30	10	40	4,44	3,3	+14
10	1	55	1	7	37	10	47	4,7	3,7	+8
11	0	55	0	8	45	10	55	5,0	4,09	0

Normalny nie różnicujący cen monopolista maksymalizujący efekty ekonomiczne ( rysunek A ) ustali dla wielkości produkcji Q₁ jednakową dla wszystkich nabywców cenę monopolową Cm. Zdolny do doskonałego różnicowania cen monopolista ( rysunek B ) za pierwszą sprzedaną jednostkę zażąda ceny C₁. Jego przychód krańcowy z tej pojedynczej transakcji jest równy cenie sprzedaży C₁. Drugą jednostkę można sprzedać po niższej cenie C₂, utrzymując jednocześnie na niezmienionym poziomie cenę pierwszej jednostki. Dodatkowy przychód z tej sprzedaży ( ΔUc ) równy jest przychodowi krańcowemu ( Uk = ΔUC/ ΔQ czyli Uk = ΔUC/1, a zatem Uk = ΔUC ). Jednocześnie jest on równy cenie C₂. Analogiczna sytuacja wystąpi, gdy monopolista sprzeda dalszą ( np. trzecią ) jednostkę swojego towaru po dalszej ( np. trzeciej ) niższej cenie, przy stałych cenach C₁ i C₂. Utarg krańcowy ze sprzedaży kolejnej jednostki będzie równy cenie sprzedaży.

Rysunek A Rysunek B

Cena Cena

Kk Kk

Kpc Kpc

A C₁

Cm=6 C₂

E1

Kpc Cm=4

E0 Kpc

Q_opt =5 Produkcja Q₁ Q₂ Qopt = 7 Produkcja

Uogólniając dochodzimy do wniosku, że w przypadku doskonałego różnicowania cen przez monopolistę, krzywa utargu krańcowego pokrywa się z krzywą rynkowego popytu . ( podobnie jak w konkurencji doskonałej ). Racjonalnie postępujący monopolista maksymalizuje efekty ekonomiczne ( zysk lub nadwyżkę utargów nad kosztami zmiennymi ) w punkcie E, gdzie spadający utarg krańcowy zrównuje się z rosnącym kosztem krańcowym. Dalsze zwiększanie produkcji i sprzedaży przyniesie mniejsze od krańcowych kosztów utargi krańcowe, czyli będzie nieopłacalne.

Zwróćmy uwagę, że w przypadku monopolisty doskonale różnicującego ceny, gdy krzywa popytu firmy pokrywa się z jej krzywą utargu krańcowego, monopol w punkcie równowagi produkuje tyle samo, co wytworzyłby przemysł doskonale konkurencyjny, czyli zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami będzie ona większa od produkcji monopolu nie stosującego dyskryminacji cenowej. W tym sensie tego typu producent jest efektywniejszy .

W punkcie E wyznaczona została najwyższa cena dla ostatniego krańcowego produktu Qb, jest ona przy tym niższa od ceny monopolowej Cm, którą wyznaczyłby monopol nie stosujący dyskryminacji cenowej. W punkcie E monopolista określa produkcję na poziomie Q = 6, jest ona z kolei wyższa od produkcji Q = 4, którą wyznaczyłby monopolista pobierający jedną stała cenę od wszystkich nabywców. W efekcie zyski monopolisty różnicującego ceny czyli pole 0, C₀, E, Q opt=6 jest większe od pola zysku monopolisty nie różnicującego cen ), Cm, A, Q opt = 4. Dzięki różnicowaniu cen monopolista przejmuje bowiem więcej nadwyżki konsumenta.

Doskonałe różnicowanie cen jest przypadkiem skrajnym, bardzo rzadko spotykanym w praktyce. Aby było ono możliwe, monopolista musi bardzo dobrze znać rynkową krzywą popytu i na jej podstawie oszacować ile i po jakiej cenie będą skłoni kupować nabywcy. Musi też umieć odizolować od siebie nabywców w celu uniemożliwienia im odsprzedawania towarów zakupionych po niższych cenach tym, którzy według przekonania monopolisty powinni być skłonni płacić wyższe ceny. Ponieważ taki stan występuje w rzeczywistości rzadko, dyskryminacja cenowa pierwszego stopnia traktowana jest jako przypadek teoretyczny, podobnie jak model konkurencji doskonałej.

Dyskryminacja cenowa drugiego stopnia (ilościowe różnicowania cen)*

Z przedstawionej powyżej analizy wynika, że różnicowanie cen może przynosić bardzo duże korzyści ekonomiczne. Jednak doskonałe różnicowanie cen jest w zasadzie niemożliwe, gdyż monopolista nie dysponuje wystarczającą informacją o zachowaniu się poszczególnych nabywców. Nie dysponuje też z reguły wystarczającymi środkami zapobiegającym arbitrażowi. Jeżeli monopolista uważa, że korzyści z dyskryminacji będą przeważające nad kosztami tej operacji może stosować politykę niedoskonałego różnicowania cen. Polega ona bądź na nakładaniu różnych poziomów cen dla różnych zakupywanych ilości, bądź na sprzedawaniu tego samego towaru po różnych cenach, jeśli uda się podzielić trwale rynek danego dobra na segmenty i zapobiec arbitrażowi. Traktując poszczególne segmenty rynku tak, jakby miały one odrębne krzywe popytu, monopolista jest w stanie stosować różne ceny na każdym z nich.

C

A

C₁

Kk

Cm G

B C

C₂

C₃ D E

Q

0 Q₁ Qm Q₂ Q₃

Te dwa rodzaje dyskryminacji są powszechnie znane. Firmy telefoniczne lub dostarczające energię elektryczną stosują niedoskonałe różnicowanie ceny, gdy proponują różne ceny w zależności od poziomu konsumpcji, mierzonej w kilowatogodzinach lub mierzonych długością przeprowadzanej rozmowy. Natomiast zniżki cen dla emerytów, studentów czy innych wyodrębnionych grup odbiorców jest przykładem segmentacji rynku w zależności od wielu lub przynależności do wybranej grupy społecznej.

Posłużmy się przykładem firmy telekomunikacyjnej, która pobiera cenę C₁ za pierwsze Q₁ minut rozmowy telefonicznej. C₂ za następny czas połączenia, nie dłuższy jednak niż Q₂, oraz cenę P₃ za rozmowę dłuższą aniżeli Q₂.

Jeżeli przedsiębiorstwo nie różnicowałoby cen, za Q₃ minut połączenia telefonicznego otrzymało by utarg całkowity równy polu 0,C₃,E,Q₃. Jeżeli jednak firma stosuje różnicowanie cen to jej przychody odzwierciedla pole 0, C₁, A,B,C,D, Q₃. Ogólnie więc uzyskuje w ten sposób dodatkowy przychód zilustrowany polem C₃,C₁,A,B,C,D.

Dyskryminacja cenowa trzeciego stopnia ( segmentacja rynku )*

Różnicowanie cen trzeciego stopnia polega na wyodrębnieniu pewnych grup nabywców np. dorośli, dzieci, młodzież ucząca się itp. Dla każdej z tych grup jest ustalana odrębna cena; każda z tych grup ma przy tym swoją własną krzywą popytu o różnej elastyczności. Przykładem dyskryminacji cenowej trzeciego stopnia może być sprzedaż tych samych dóbr na rynkach krajowych i zagranicznych. Dobrym przykładem są tzw. ulgowych na przejazdy środkami transportu komunikacji miejskiej, zniżki na bilety do kina czy teatru itp.

Aby zilustrować problem dyskryminacji cenowej trzeciego stopnia posłużymy się przykładem linii lotniczych, które oferują różne bilety na tę sama trasę w zależności od tego, czy z jej usług korzystamy w celach służbowych, czy też turystycznych.

Monopolista będący w stanie wyodrębnić powyższe, dwie grupy nabywców, traktuje je jak dwa oddzielne rynki, na których napotyka dwie odmienne krzywe popytu, charakteryzujące się rożną elastycznością .Pierwszy segment rynku to biznesmeni, a drugi zwyczajni turyści. W przypadku biznesmenów, których podróże są z reguły finansowane przez ich macierzyste firmy a szybkość środka transportu jest najważniejsza ,zmiana poziomu ceny biletu ma dużo mniejszy wpływ na zmianę popytu na tego rodzaju usług niż w klasie turystycznej, gdzie czas gra dużo mniejsza rolę w związku z czym istnieje dużo więcej substytutów. Oznacza to, że cenowa elastyczność biznesmenów popytu na bilety lotnicze jest w tym przypadku mniejsza od cenowej elastyczności turystów. Na rynku biznesmenów danej zmianie cen odpowiada więc niewielki spadek (lub wzrost) popytu, na rynku turystycznym z kolei reakcja popytu jest znacznie silniejsza.

Rysunek a Rysunek b Rysunek c

Biznesmeni Turyści Łączny rynek monopolisty

Kk

C₁

Cw

C₂ ΣD

E₁ E₀

E₂ ΣU`

Q1 U`<sub>1</sub> D<sub>1</sub> Q2 U`₂ D₂

Rys. Różnicowanie cen trzeciego stopnia

Powyższy wykres przedstawia dwa segmenty rynku. Na rysunku „a” przedstawiono popyt i krzywą utargu krańcowego pierwszego segmentu, jakim są biznesmeni. Rysunek „b” przedstawia z kolei drugi segment rynku - krzywą popytu i utargu krańcowego na bilety lotnicze turystów. Rysunek c jest ilustracją ogólnego utargu krańcowego monopolisty ( złożonego z utargów krańcowych obu segmentów rynku ) oraz ogólnego popytu na towary ( usługi ) monopolisty.

Zgodnie z zasadami optymalizacji przedsiębiorca powinien zrównać swoje koszty krańcowe (Kk) z utargami krańcowymi na łącznym rynku. Pokazuje to trzecia część oznaczona jako rysunek c, gdzie wykreśliliśmy zsumowaną funkcję popytu i utargu krań­cowego z obu rynków ,na którą nałożyliśmy krzywą kosztów krańcowych naszego przedsiębiorstwa.

Optymalna ilość cena i koszty krańcowy na obu rynkach łącznie zostaje wyznaczona na rynku” c” w punkcie E0, w którym zachodzi równość zsumowanych utargów krańcowego z krańcowym kosztem koszt produkcji

Σ Uk = Kk

W celu wyznaczenia cen ilości na poszczególnych rynkach musimy ustalić dla każdego z nich punkty równowagi E₁ E, czyli punkty zrównania na tych rynkach kosztu krańcowych z utargami krańcowym Kk1=U`1 oraz Kk2=U`2.. Osiągamy to rzutując poziomo wyznaczony w przez punkt E koszt krańcowy na dwa przedstawiające sytuację rynkową w dwóch segmentach wykresy a i b Znając je możemy określić optymalną wielkości sprzedaży na obu rynkach Q₁ Q₂ a także C₁ oraz C_{2 ,} po których można te ilości w każdy z segmentów sprzedać .Oczywiste, że w segmencie , w którym popyt jest bardziej sztywny cena jest wyższa, a w segmencie gdzie popyt jest bardziej elastyczny jest niższa .

Jest to stan optymalny dla przedsiębiorstwa. Gdybyśmy przerzucili kolejno jednostkę dobra z jednego rynku na drugi, mielibyśmy niezgodność utargu krańcowego z kosztem krańcowym na obu rynkach, co oznaczałoby zmniejszenie łącznego zysku. Podobnie odejściem od zasady optymalizacji byłoby zysk byłoby wyznaczenie jednej ceny wspólnej ceny (C) dla obu rynków rynku. W tej sytuacji cena ta byłaby nieco wyższa niż C2 ale dużo niższa niż C1. W efekcie dawałoby to mniejszy zysk niż w przypadku cen zróżnicowanych

Różnicowanie cen jest często stosowane w wymianie międzynarodowej na rynku krajowym gdzie popyt jest stosunkowo sztywny cena jest wyższa od ceny na rynku zagraniczny , gdzie z reguły jest on bardziej elastyczny. Obniżając cenę, możemy tam dużo więcej sprzedać (stajemy się bardziej kon­kurencyjni), a podnosząc cenę możemy ten rynek nawet całkiem utracić Rzecz jasna. sztywny popyt na rynku krajowym wyraża fakt, ze przedsiębiorstwo ma tam silną pozycja monopolistyczną

Tłumaczy to znane , także z naszego kraju, przypadki eksportowania cukru czy węgla po cenie znacznie niższej od krajowej ceny zbytu . Oczywiście w handlu zagranicznym występuje jeszcze wiele elementów komplikujących sprawę: na przykład problem kosztów transportu, wyznaczanego pod wpływem równowagi w bilansie handlowym i płatniczym poziomu kursu wymiany walut , stosowania ceł itp. Dlatego powyższa uproszczona analiza nie wystarczy do wytłumaczenia w pełni motywów, korzyści i strat związanych z konkretnym przypadkiem eksportu, w latach dziewięćdziesiątych, polskiego węgla po cenach dużo niższych niż krajowe

Stosownie do tego, co powiedzieliśmy o celowości zróżnicowanych cen, monopole starają się podzielić jednolite rynki tak, aby sprzedawać drożej nabyw­com a sztywnym popycie, a taniej tym, których popyt jest bardziej elastyczny. Służą temu różne metody: na przykład stosowanie biletów tak zwanych normal­nych i ulgowych dla różnych kategorii paserów, różne ceny w zależności od wielkości zakupu, odwoływanie się do różnych preferencji przez pozorne różnicowanie jakości (na przykład podział rynku na ,,dorosły” i młodzieżowy).

Podsumowując, należy stwierdzić, że dyskryminacja cenowa jest korzystna jedynie wtedy, gdy popyt poszczególnych segmentów rynku ma różne elastyczności. Dla rynków o mniejszej elastyczności popytu ustala się z reguły wyższe ceny, gdyż konsumenci na tych rynkach słabiej reagują na zmiany cen, a zatem przy ich wzroście, stosunkowo mało redukują popyt.

Krzywa podaży monopolu

Krzywa podaży jest hipotecznym przedstawieniem tego, co producent oferuje na sprzedaż przy różnych poziomach cen. Przywykliśmy analizować rynek w kategoriach popytu i podaży, jednak w przypadku monopolu nie jest to właściwe.

Krzywą podaży firmy doskonale konkurencyjnej wyprowadziliśmy dodając do siebie krzywe kosztów krańcowych poszczególnych firm. W ten sposób otrzymaliśmy krzywą podaży całej gałęzi. Podaż firmy definiowaliśmy jako zależność funkcyjną pomiędzy poziomem ceny rynkowej a wielkością zaoferowanej do sprzedaży produkcji.

W przypadku monopolu nie ma wyraźnego związku pomiędzy poziomem ceny rynkowej a ilością zaoferowaną przez producenta. Krótkookresowa krzywa podaży nie istnieje, co wyjaśnia poniższy rysunek.

C

Cmo Kk

E1

E0

D₁

Uk₁

Qo Uk₀ D₀ Qa Q

Monopolista wyznacza swoją najkorzystniejszą kombinację cena - produkt i nie będzie sprzedawać po innej cenie. Kombinacja ta jest przedstawiona przez jeden punkt na krzywej popytu. Przy monopolu występuje zatem punktowa podaż i nie można wykreślić krzywej podaży.

Na rysunku mamy przedstawione dwie różne krzywe popytu Do oraz D1, z których wyprowadzamy odpowiednio krzywe utargów krańcowych Uko oraz Uk1. Firma maksymalizująca zysk wybierze zatem taką wielkość produkcji, dla której Kk = Uk. Zwróćmy uwagę, że monopolista może maksymalizować zysk lub minimalizować straty przy tej samej cenie Co, ale różnych poziomach produkcji:. Qo oraz gdy krzywa popytu przesunie się z D0 do D1 przy poziomie produkcji Qa. Cena Cmo odpowiada dwóm różnym poziomom podaży, przy których monopolista maksymalizuje zysk.

W ramach danej krzywej kosztów krańcowych może zatem istnieć nieskończenie wiele optymalnych wielkości produkcji oferowanych przez monopolistę po tej samej cenie. Równocześnie każdy poziom ceny monopolowej może wynikać z nieskończenie wielu optymalnych rozmiarów produkcji. Zależy to od położenia krzywej popytu oraz od elastyczności popytu..

Z przeprowadzonej analizy rynku monopolistycznego wynika ,że w analizie efektywności monopolu pozbawieni jesteśmy bardzo pożytecznego narzędzia zwanego krzywą podaży rynkowej W analizie rynku pełnego monopolu oraz wszystkich rynków niedoskonałej konkurencji musimy pominąć analizę funkcji podaży. Zasadnicze znaczenie ma kształtowanie się krzywej popytu oraz kosztów krańcowych. Stanowi to dość duże utrudnienia , ale nie jest barierą nie do pokonania .

WADY I ZALETY MONOPOLU

Monopole są obiektem ostrych sporów. Zarzuca się im wyzysk słabszych uczestników rynku, utrudnianie konkurencji będącej siłą regulującą i stymu1ującą dzia­la1ność gospodarczą, wykorzystywanie swego wpływu gospodarczego w sferze polityki itd. I każdy z tych zarzutów można udokumentować licznymi faktami. Równocześnie zwraca się uwagę ,że bez przywilejów pozycji monopolistycznej zapewne nie powstałyby w swoim czasie liczne wielkie przedsięwzięcia, takie jak kolejowe linie transkontynentalne, poczta i telegraf, systemy nawadniające itp. Łatwo też stwierdzić, że w życiu politycznym zawsze występują liczni zarówno gorący zwolennicy, jak i przeciwnicy monopoli.

Temat jest bardzo obszerny i wielopłaszczyznowy. Spróbujmy wyliczyć ważniejsze dodatnie i ujemne strony monopoli rozpatrywane z ekonomicznego punktu widzenia, to znaczy z punktu widzenia interesów głównych uczestników życia gospodarczego i, w miarę możliwości, biorąc pod uwagę interes publiczny, czy może raczej działanie gospodarki jako całości . Na tej podstawie można sformułować opinię a niektórych sposobach polityki monopolistycznej prowadzo­nej przez przedsiębiorstwa i o polityce rządów w tej dziedzinie

Argumenty przeciw monopolowi

Porównanie monopolu z doskonała konkurencją

Struktura rynkowa determinuje sposób ustalania wielkości produkcji kosztów produkcji oraz poziom żądanej przez producenta ceny. Miedzy konkurencja doskonała a monopolem występują bardzo widoczne różnice

Dla przeprowadzenia takiej analizy posłużmy się poniższym wykresem.

dKk dKp

Kpc

Kk

Q

Przedsiębiorstwo konkurencyjne osiąga równowagę w punkcie zrównania się kosztu krańcowego z utargiem krańcowym. Ponieważ krzywa popytu na produkty takiej firmy jest doskonale elastyczna, przychód krańcowy jest równoznaczny z ceną ( pokrywa się z krzywą popytu)

Wolnokonkurencyjna firma znajduje się w równowadze w punkcie E, gdzie krzywa Kk przecina krzywą popytu. Po cenie Ck sprzedaje całość swojej produkcji w wysokości Qk. Ponieważ w długim okresie równa utargowi krańcowemu cena jest jednocześnie równa kosztowi przeciętnemu zysk ekonomiczny firmy i gałęzi wynosi zero Jednocześnie pamiętamy że w długim okresie firma produkuję po najniższych przeciętnych kosztach gałęziowych

Każde z przedsiębiorstw w gałęzi doskonale konkurencyjnej utrzymuje swoją produkcję na poziomie optimum technologicznym, wytwarzając po najniższych kosztach przeciętnych i nie osiąga strat ani zysków ekonomicznych ( nadzwyczajnych Ze = 0 ).

Przyjmując opisaną wyżej sytuację za punkt wyjścia załóżmy, że wolnokonkurencyjna gałąź staje się zmonopolizowana. Monopolista przejmuje wszystkie zakłady pod kontrolę a decyzje dotyczące rozmiarów produkcji zostają scentralizowane. W takiej sytuacji przedsiębiorstwo i gałąź oznaczają to samo. Sytuacja taka nie jest abstrakcyjna. Wydarzyła się np. w 1967 roku w Wielkiej Brytanii, gdzie zmonopolizowany został w całości przemysł stalowy. British Steel wykupiło wszystkich producentów stali stając się legalnym monopolem w tym przemyśle monopolistą .Aby pokazać skutki optymalnego wyboru w warunkach monopolu potraktujemy taką gałąź jako zbiór samodzielnych doskonale konkurencyjnych firm , których liczba równa jest liczbie zakładów tworzących monopol wielozakładowy. Krzywe dKk i dKpc są zagregowanymi krzywymi kosztów wszystkich firm Sytuacje tę ilustruje zamieszczony poniżej rysunek.

C

dKk dKpc

Cm C

Kpc

Ck B E

Kk A

Uk D

Qm Qk Q

Z powyższego rysunku wynika ,że monopolista optymalną produkcję Qm jest wyznaczona w punkcie B, w którym koszt krańcowy równy jest utargowi krańcowemu.

Aby stwierdzić, jakie są skutki takiego postępowania, przeanalizujemy i porównamy sytuację konsumenta, produ­centa i gospodarki jako całości w warunkach doskonałej konkurencji i mono­polu. W tym celu posłużymy się rysunkiem oraz ideą efektywności Pareto . Zakładamy, że w gałęziach doskonale konkurencyjnej i zmonopolizowanej wykorzystuje się tę samą technikę produkcji

W gałęzi doskonale konkurencyjnej optymalna produkcja Qk wyznaczona jest w punkcie E, gdzie spełniony jest warunek C=U=dKk. Ponadto w punkcie tym cena równa jest minimalnym przeciętnym kosztom całkowity Ck=dKpc=min, a zatem optimum ekonomiczne firmy i gałęzi pokrywa się z technologicznym. Oznacza to, że w warunkach doskonalej konkurencji produkcja wytwarzana jest po najniższym z możliwych koszcie . Ponieważ cena równa jest przeciętnym kosztom całkowitym zysk ekonomiczny wynosi zero, a gałąź osiąga wyłącznie zysk normalny . Inaczej jest, gdy gospodarka jest zmonopolizowana.

Kierujący się maksymalizacją zysku monopolista ustala optymalną wielkość produkcji w punkcie w B, w którym spadający utarg krańcowy zrównuje się z rosnącym kosem krańcowych

Wielkość ta jest mniejsza od optymalnej produkcji gałęzi doskonale konkurencyjnej Qm < Qk

Ponieważ krzywa rynkowego popytu jest na obu rynkach jednakowa. Cena po której monopolista sprzedaje swoja produkcje też muszą być rożna od ceny pobieranej na rynku konkurencyjnym . Wyznaczona dla mniejszej wielkości produkcji w punkcie Cournot`a ( punkt C) cena monopolowa Cm musi być wyższa od ceny Ck , która obowiązuje na rynku konkurencji doskonałej. Ponadto jest ona wyższa od kosztu krańcowego

. W punkcie równowagi monopol sprzedaje wielkość produkcji Qm, po ustalonej cenie monopolowej Cm. Zysk jednostkowy wynosi zatem AB, zaś zysk całkowity przedstawia pole Kpc Cm, C, B.

Z porównania punktów E i C wynika ,że znajdujący się w optimum ekonomicznym monopolista produkuje mniej ( Qm < Qk ) i drożej Kpcm>Kpck oraz sprzedaje wytwarzane towary po wyższych cenach ( Cm > Ck ) w porównaniu z gałęzią doskonale konkurencyjną.

Zwróćmy uwagę, że w warunkach monopolu minimalizująca przeciętny koszt całkowity optymalna z technicznego punktu widzenia produkcja jest wy­znaczona w punkcie E , gdzie krzywa kosztów krańcowych przecina się z krzywą prze­ciętnych kosztów całkowitych Optymalna z technicznego punktu widzenia wynosi Qk i osiągana jest przy większych rozmiarach produkcji niż przynosząc maksymalny zysk wyznaczone w punkcie A produkcja Qm.. Dlaczego optimum ekonomiczne monopolu leży na lewo od technologicznego i monopol produkuje i sprzedaj drożej?.

W krótkim okresie jest to spowodowane względami czysto ekonomicznymi. Z rysunku wynika ,że gdyby monopolista chciał produkować najtaniej, musiałby zwiększyć produkcję do poziomu Qk. Aby ją sprzedać musiałby obniżyć cenę. do poziomu Ck . W tej sytuacji wprawdzie sprzedałby Qk czyli więcej niż Qm , ale jego utarg krańcowy by spadł, zaś koszt krańcowy wzrósł, w rezultacie osiągnąłby mniejszą sumę zysku niż w przypadku wyznaczenia ceny na pozio­mie Cm i rozmiarach produkcji na poziome Qm. Z prostego rachunku wynika ,że zwiększenie produkcji i obniżenie ceny do poziomy wyznaczonego przez optimum techniczne , byłoby postępowaniem sprzecznym z jego interesem.

Jeśli monopol osiąga zysk ekonomiczny w krótkim okresie może go również utrzymać w okresie długim ,co jak wiemy jest niemożliwe na rynku doskonale konkurencyjnym

W długim okresie rynku konkurencyjnym istnieje niczym nieograniczona swo­body wejścia nowych firm. Efe­ktem tego jest poznana w poprzednim wykładzie tendencja do eliminowania (zmniejszania do zera) zysków (nadzwyczajnych). Mogą one występować jedynie przej­ściowo, zaś na dłuższą metę gałąź zadawala tylko ( wliczanym w koszty ekonomiczne ) zyskiem normalne,.

Dla monopolu sytuacja rozwinie się inaczej. Monopol oznacza, że istnieją silne barie­ry uniemożliwiające nowym firmom wejście na rynek. Monopolista nie musi pro­dukować przy najniższym poziomie długookresowego kosztu przeciętnego. Nie zagrożony konkurencją, może również na długą metę pomimo braku nacisku na obniżanie kosztów produkcji, liczyć na zyski nadzwyczaj­ne, jeżeli z układu popytu i kosztów wynika, że istnieje możność osiągnięcia zysku nadzwyczajnego monopol ustali produkcje na poziomie optimum ekonomicznego mniejszym od technologicznego czyli będzie produkował po koszcie wyższym od minimalnego

Na rysunku przedstawiliśmy krzywą przeciętnego kosztu całkowitego i krzywą kosztu krańcowego monopolisty. Zgodnie z tym, co mówiliśmy wcześniej, jest to analiza długookresowa. Okres krótki pomijamy świadomie, jego badanie nie przynosi bowiem interesujących wniosków. W przypadku monopolisty rozróżnienie między oboma okresami nie ma wielkiego sensu, gdyż monopolista nie ma konkurentów. Nawet w długim okresie wejście do gałęzi jest przecież zablokowane (inaczej nie byłby monopolistą). Jego sytuacja nie zmienia się zatem jak to ma miejsce w przypadku doskonałej konkurencji pod wpływem wejścia do gałęzi nowych firm (lub odejścia z niej dotychczasowych producentów). Wystarczy zatem generalne sformułowanie warunku: U` = Kk Oczywiście, w krótkim okresie także monopolista mógłby produkować ze stratą (gdyby przeciętny koszt zmienny był co najmniej równy cenie, a cena była niższa niż przeciętny koszt całkowity). Brak konkurentów wchodzących do gałęzi powoduje, że mono­polista może także w długim okresie osiągać dodatnie zyski.

Zasadnicze rozbieżności pomiędzy firmą doskonale konkurencyjną a pełnym monopolem w długim okresie można ująć z parę punktów:

1. firma wolnokonkurencyjna wytwarza w punkcie równowagi więcej towarów i usług niż monopol ( Qk > Qm )

2. cena sprzedaży firmy wolnokonkurencyjnej jest niższa aniżeli cena monopolowa ( Ck < Cm )

3. Zysk monopolowy może występować nie tylko w krótkim ale również w długim okresie

Podsumujmy

Zarówno w krótki jak i długim okresie monopolista produkuje mniej po wyższym koszcie i sprzedaje drożej, niż, minimali­zujące koszty przeciętne firmy doskonale konkurencyjne. Dowodzi się w ten sposób, iż z tytułu istnienia monopoli społeczeństwo musi płacić wyższe ceny za mniejsze rozmiary produkcji. Na tej podstawie formułuje się pogląd, że monopol w porównaniu z wolną konkurencją prowa­dzi do niewłaściwej alokacji zasobów.

Ponieważ monopol nie wykorzystuje w pełni zdolności produkcyjnych, możliwych do osiągnięcia w długim okresie czasu Oznacza to gorsze wykorzystanie czynników wytwórczych jest mniej efektywny

Efektywność monopolu w sensie Pareto

Skutki postępowania monopolisty możemy pokazać, posługując się poję­ciem efektywności Pareto. Według Pareto, efektywny jest stan, w którym nie da się poprawić niczyjej sytuacji, nie pogarszając jednocześnie sytuacji kogoś innego.

Z przedstawionego powyżej rysunku widać, że stopniowe obniżanie ceny z Cm pozwoliłoby sprzedać kolejne jednostki dobra. Gdyby monopolista pierwszą jednostkę produkcję po cenie monopolowej Cm, a każdą następna sprzedawał po wyznaczonej z krzywej popytu coraz niższej cenie cenie, skorzystałby na rozszerzeniu produkcji. Do punktu E ( Qk , Ck ) cena jest bowiem wyższa od kosztu krańcowego. Gdyby monopolista rozszerzył produ­kcję do poziomu ,przy który koszt krańcowy zrównuje się z ceną , jego dodatkowy zysk stanowiłby obszar CBE. Wynika z tego że produkcja optymalna dla monopolu nie jest optymalna w sensie Pareto Powiększenie bowiem produkcji do poziom Qk zwiększyłby z jednej strony zysk. monopolisty z drugiej strony konsumenci kupiliby dodatkowe jednostki produktu czyli powiększyliby użyteczność całkowitą osiąganą z wydawanych dochodów , czyli obie strony rynku poprawiłyby swoją sytuację .

Dlaczego monopolista tak nie robi? Mówiliśmy, że monopol zyska na rozszerzeniu produkcji z Qm do Qk tylko wtedy, jeśli każda dodatkowa jednostka produktu zostanie sprzedana po cenie wynikającej z wyceny konsumentów, czyli z wynikającej z kształ­tu linii popytu. Ponieważ krzywa popytu ma nachylenie ujemne, cena ta musiałby być dla kolejnych jednostek dobra coraz mniejsza . Tym­czasem monopolista najczęściej nie jest w stanie oddzielić od siebie kupujących a zatem nie może różnicować cen. W tej sytuacji każde niższa cena dotyczyłoby nie tylko dodatkowo sprzedawanych produktów , lecz wszystkich sprzedawanych jednostek.

Gdy monopolista, który nie może różnicować ceny ,zdecydował się na produkcję na poziomie Qk , musiałby każdą sztukę sprzedawać po tej samej cenie Ck równej kosztowi krańcowemu i przeciętnemu .Firma produkowałaby w warunkach optimum technicznego, co oznacza ze jej dodatni zysk ekonomiczny spadłby do zera, a to oznaczałoby pogorszenie jego sytuacji. Ponieważ w sytuacji monopolu nie ma samoczynnego mechanizmu naprowadzającego doprowadzającego firmę do równowagi w punkcie E, optimum ekonomiczne monopolu najczęściej nie pokrywa się z optimum w sensie Pareto ,a zatem monopol jest w porównaniu z doskonałą konkurencją mniej efektywny

Możliwość powstawania kartelu

Wyobraźmy sobie, że na jakimś konkurencyjnym rynku działa wielu drobnych wytwórców takiego samego dobra. Żaden z nich swoim in­dywidualnym zachowaniem nie wywiera wpływu na rynek. Musi się dostosować do ceny rynkowej zgodnie z zasadami jakie przedstawi1ismy w poprzednim rozdziale. Jeśli teraz wielu wytwórców zmówi się lub gdy poddadzą się oni woli jednego organizatora i zaczną prowadzić wspólną politykę wobec licznych I niezor­ganizowanych odbiorców, to będziemy mieli do czynienia z monopolem w naj­prostszej postaci tzw. kartelu. Jego polityka polega najczęściej na ograniczaniu łącznej podaży, co pozwala na podniesienie ceny do poziomu cent monopolowej .Dlaczego tak jest? Dlatego, że jak mówiliśmy wcześniej , przy wolnej konkurencji krańcowy koszt krańcowego przedsiębiorcy zrównuje się z ceną , co określa wielkość podaży. Obecnie kartel dąży do zrównania kosztu krańcowego z utargiem krańcowym, który to punkt osiągany jest przy mniejszej łącznej podaży ale przy wyższej cenie Do osiągnięcia tego nie są konieczne żadne zmiany w procesie produkcji. Technika, organizacja i koszty mogą pozostać takie same jak poprzednio a zatem nie zmienione Przy dostatecznie mało elastycznym popycie daje to zysk monopolowy przewyższający wszystko to, co mogli uzyskać nasi wytwórcy poprzednio. Teraz mają wprawdzie ograniczone, regulowane przez kartel kwoty produkcji, ale mają też zyski, których nie mieli w warunkach konkurencyjnych. W tym przypadku monopol daje jego uczestnikom niewątpliwe korzyści, uzyskiwane w ten sposób, że wyzyskują swoich klientów. Jest to zatem jedynie czysta redystrybucja dochodów, przelewanie pieniędzy z jednych kieszeni do drugich, bez jakichkolwiek korzyści dla pozostałych uczestników życia gospodarczego czy dla gospodarki jako całości . Podobne działanie może być podjęte w celu wyzyskiwania ­ dostawców surowców i półproduktów, jeśli są oni słabi i rozproszeni odbiorcy zorganizowali się w kartel .Znamy liczne przykłady takich działań, choć ich oko1iczności najczęściej nie były tak proste. Elementy opisanego działania łatwo znajdujemy na przykład w Polsce zarówno przedwojennej , jak i obecnie). Innym przykładem może być OPEC, czyli kartel naftowy zorganizowany w latach siedemdziesiątych przez grupę krajów arabskich, który potrafił nie tylko wpłynąć na sytuację na rynku ropy naftowej, ale tez wstrząsnął całym systemem kapitalistycznym (tzw. ,,szoki naftowe”).

Inne wady monopolu

Wady monopolu widoczne są nie tylko w zakresie wielkości produkcji i wysokości cen. Inne negatywne efekty monopolizacji to np. prawdopodobieństwo produkcji przy relatywnie wysokich kosztach (z powodu braku konkurencji) oraz nierówny, dyskryminujący drobne firmy, podział globalnego dochodu.

Całkowity koszt społeczny monopolu

Całkowite koszty społeczne istnienia monopoli są w rzeczywistości znacz­nie większe niż wskazane wyższe ceny i niższa produkcja. Monopole bowiem wydatkują znaczne sumy pieniędzy na niedopuszczenie innych konkurencyj­nych firm na rynek, a środki te mogłyby być wykorzystane z większym pożyt­kiem społecznym.

* Wiele firm próbuje osiągnąć korzyści typu monopolistycznego przez stwarzanie barier wejścia na, rynki, opanowane przez nie. Zasoby zużyte do budowy barier są wycofywane z innych zastosowań, gdzie mogłyby dostarczyć korzyści konsumentowi.

* Wielkie monopole są również w stanie wpłynąć na przesunięcia w strukturze popytu ludności i tym samym na mniej efektywną alokację środków.

* W celu niedo­puszczenia do obniżenia ceny monopole często świadomie ograniczają podaż produkcji i w ten sposób utrzymują równowagę rynku przy wyższym poziomie cen. Koszty takiej egoistycznej polityki obciążają nabywców.

W sumie można stwierdzić, że monopole same kontrolują popyt i nie mu­szą się do niego dostosowywać. Wywołują korzystne dla siebie działania rządu zamiast ograniczeń. Wykorzystują swą znaczną władzę przeciw interesom spo­łeczeństwa.

Monopol a redystrybucja dochodów

Monopolistyczna polityka cen kształtuje także społecznie niepożą­dane proporcje podziału dochodów ludności na korzyść jej zamożniejszych grup, co pogłębia dysproporcje warunków bytowych społeczeństwa. Monopolizacja oznacza wyższe ceny dające monopoliście zyski nadzwyczajne Z powodu monopolizacji konsumenci płacą wyższe ceny, niżeli musieliby płacić na rynku wolnokonkurencyjnym tj. Cm zamiast Ck a kupują mniej Mniejsza jest zatem w porównaniu z wolną konkurencja siła nabywcza czyli realny dochód Realna siła nabywcza konsumentów ulega więc zmniejszeniu, natomiast zyski właścicieli monopoli rosną. W takim stopniu w jakim monopol podnosi ceny dóbr konsumpcyjnych i zyski właścicieli, w takim też zakresie dokonuje on redystrybucji dochodów od konkurentów o niskich dochodach, na rzecz przedsiębiorców o wysokich dochodach. Ekonomiści nie są skłonni oceniać tego stanu , gdyż oznaczałoby to ocenę wartościującą stwierdzenie , ze dobrobyt jednej grupy jest bardziej pożądany niż innej . Wielu ludzi uważa taki efekt redystrybucyjny za niepożądany ze społecznego punktu widzenia.

Z istoty monopolu, a także z własności państwowej, wynika szereg negatywnych działań w funkcjonowaniu przedsiębiorstw, prowadzących do wzrostu kosztów ich funkcjonowania, a w konsekwencji do wzrostu cen. Jako najważniejsze można wskazać:

* Istnienie monopolu może powodować zanika motywacji do wprowadzania postępu

technicznego, organizacyjnego i technologicznego,

* Powstawanie monopoli powoduje zmniejszenie produkcji i zatrudnienia zanika motywacja do tendencje do wzrostu zatrudnienia,

* Monopol sprzyja rozbudowie struktur organizacyjnych a co za tym i biurokracji

* Monopole szczególnie państwowe wykazują skłonności do przeinwestowywania.

Opisane powyżej zjawiska towarzyszące monopolizacji prowadziły do niskiej efektywności monopolistów, zwłaszcza przedsiębiorstw państwowych, których kadra zarządzająca wykazuje bardzo często skłonności do realizowania własnych celów, bez względu na koszty jakie firma z tego powodu ponosi .W monopolach państwowych prowadzi to często do deficytowości produkcji i konieczności ich dotowania , subsydiowania itp

W praktyce stosowane są różnorodne formy subsydiowania: jawne, ukryte. bezpośrednie i pośrednie. Przykładem może być dotowanie sektora elektroenergetycznego w Polsce. Począwszy od prowadzenia inwestycji np.. budowy nowych elektrowni tzw.. inwestycje centralne, do stosowanie niższych cen dla odbiorców indywidualnych i wyższych dla przedsiębiorstw przemysłowych. Powodowało to dotowanie jednej grupy odbiorców przez drugi Subsydiowanie przedsiębiorstw słabszych /mających wyższe koszty produkcji/ przez przedsiębiorstwa posiadające wyższą rentowność. Na koniec stosowanie sztucznych, nie odpowiadających kosztom produkcji, najczęściej zaniżony cen węgla - podstawowego paliwa do produkcji energii elektrycznej w Polsce. Takie postępowanie powodowało całkowite oderwanie cen energii od kosztów jej wytwarzania, a w skutkach niską efektywność ekonomi całego sektora.

Właśnie ta opisana powyżej nieefektywność monopoli i towarzyszące ich działa1nościich społeczne, te powszechnie dostrzegane negatywne konsekwencje funkcjonowania zmonopolizowanych sektorów i równocześnie pozytywne przykłady płynące z gospodarek innych państw, gdzie obowiązywała konkurencja. powodowały, że rządy coraz liczniejszych krajów korygowały politykę- gospodarczą stopniowo wycofując gwarancje prawne dla monopoli oraz ustanawiają przepisy antymonopolowe. Przepisy te obowiązują w większości cywilizowanych krajów kapi­talistycznych, także w Polsce. Inna rzecz, że skuteczność tego ustawodawstwa bywa skromna

Na marginesie możemy dodać , że w koszt społeczny monopolu należy również wliczyć ogromne niekiedy sumy, które są wydatkowane na funkcjonowania instytucji związanych z walką przeciwko bezprawnym praktykom monopoli­stycznym. Całkowity koszt społeczny monopolizacji musi ponadto brać także pod uwagę czas i wysiłki Urzędów i różnych osób prywatnych których zadaniem jest udaremnianie prób zdobycia pozycji monopolistycznej i łamaniu tej siły gdyby się pojawiła.

Nie należy wyciągać stąd wniosku o celowości likwidacji monopoli. Nie jest to ani możliwe, ani potrzebne. Monopole są nieuchronnym skutkiem po­stępującej koncentracji produkcji i kapitału w najważniejszych dziedzinach produkcji. Dzięki wielkiej koncentracji kapitału rozwijają one produkcję na wielką skalę, co sprzyja wzrostowi wydajności pracy i obniżeniu przeciętnych kosztów, wytwarzania. Monopole dysponujące własnymi laboratoriami pro­wadzą na szeroką skalę badania służące postępowi technicznemu i doskonale­niu jakości produkcji. Podwyższenie jakości produkcji i jej odpowiednia re­klama w publikatorach jest we współczesnym świecie główną formą walki konkurencyjnej o klienta między monopolami. Krytyczna ocena pewnych stron działalności monopoli nie musi więc oznaczać ich totalnej negacji. Skła­nia ona natomiast do formułowania postulatów o potrzebie poddania większej kontroli negatywnej strony działalności monopoli przez państwowe urzędy an­tymonopolowe na podstawie obowiązującego prawa, wyrażającego interes pu­bliczny.

Argumenty na rzecz monopolu

W poprzednim paragrafie dokonaliśmy porównania monopolu z konkurencją doskonała, wskazując na jego nieefektywność. W praktyce można jednak spotkać się z argumentami na rzecz monopolu. Przeanalizujmy je zatem dokładniej .

Zysk monopolowy bodziec do poszukiwań nowych produktów i technologii

Wyobraźmy sobie , że przedsiębiorca podejmuje całkowicie nową dziala1ność : wprowadza na rynek nowy, nie znany poprzednio towar, zaczyna stosować nowe metody wytwarzania, podejmuje dziala1ność , która nie mogła być uruchomiona przez dotychczasowych uczestników rynku. Może to być całkiem niewielkie przedsiębiorstwo, które jednak odróżnia się od pozostałych. Tworzy ono swój rynek zaspokajając nowe potrzeby lub te same potrzeby, ale na wyższym poziomie. Instytucjonalnie znajduje to wyraz w patencie na nowy wyrób i w marce fabrycznej. Taki monopolista najczęściej osiąga wysoki zysk, który jest wynagrodzeniem za nowatorstwo. Odbiorcy i gospodarka jako całość mają z tego korzyści w postaci nowych produktów i metod produkcji, w postaci ożywienia życia gospodarczego. Podział tych korzyści może być różny. Jedni dostają więcej, inni mniej, ale nie ma tu tylko prostej redystrybucji dochodów. Warto też zauważyć, że te korzyści monopolu najczęściej kończą się po pewnym czasie, gdyż za naszym innowatorem z reguły pojawiają się konkurenci.

Firmy kapitalistyczne inwestują olbrzymie fortuny w prace nad tworzeniem produktu, który mógłby zapewnić im monopol na rynku, jednak korzyści wynikające z tego są tylko tymczasowe.

Koszty związane z istnieniem konkurencji przekraczają zyski.

Przypuśćmy, że pięć firm zajmujących się budową dróg zamierza wybudować autostradę z Berlina do Warszawy i każda z nich przystępuje do realizacji tego projektu. Należałoby wykorzystać pięć razy więcej ziemi, co jest oczywistym marnotrawstwem.

Nie można jednak zaakceptować takiego argumentu bez zastrzeżeń. Trudno przecież zgodzić się z argumentem, że istnienie konkurencyjnych sieci banków i sklepów jest marnotrawieniem terenów budowlanych. Tylko niewielu ludzi, którzy kiedyś sami doświadczyli tego, jak traktowała swoich klientów firma Społem, mogłoby opowiedzieć się za „oszczędnym", monopolistycznym handlem detalicznym.

Strategiczne gałęzie przemysłu

Niektóre kraje utrzymują monopol w pew­nych gałęziach przemysłu nie tyle ze względu na spodziewane .korzyści, co dla zachowania bezpieczeństwa kraju. Klasycznym tego przykładem jest przemysł zbrojeniowy, co zresztą wiąże się także z pewnymi korzyściami ekonomicznymi.

Układ Warszawski miał możliwość korzystania z wyjątkowo silnej ekonomii skali w dziedzinie produkcji broni, ponieważ każdy z krajów kontrolowanych przez Związek Radziecki musiał wyspecjalizować się w określonej technologii wojskowej, osiągając tym samym bardzo wysoki poziom produkcji.

Amerykańska kontrola nad NATO nigdy nie była wystarczająco silna, aby osiągnąć taki stan. Na przykład zarówno Anglia, jak i Francja, Włochy, Niemcy czy też Stany Zjednoczone produkowały swoje własne modele śmigłowców wojskowych; każdy z nich był bardzo kosztowny i nie istniała możliwość pełnego wykorzystania linii produkcyjnych.

Innym przypadkiem jest monopol, często wsparty instytucjonalnie, którego działanie jest warunkiem podjęcia przedsięwzięcia na wielką skalę. Przykładem mogą być płatne autostrady. Najczęściej dopiero zawarcie porozumienia kar­telowego między rządem, prywatną spółką i instytucjami kredytowymi umożliwia zdobycie niezbędnych środków na budowę autostrad..

Istnieje jeszcze jeden przypadek uzasadnianego monopolu jest to tzw. monopol naturalny Wymaga on osobnego bardziej szczegółowego omówienia

Monopol naturalny

Nie wszystkie monopole są wielozakładowe. Zdarza się, że produkcja pewnego dobra jest skoncentrowana w jednym miejscu, mamy wówczas do czynienia z monopolem jednozakładowym Powstaje on w gałęziach, gdzie techniczno-ekonomiczne warunki produkcji (korzyści skali) sprzyjają tworzeniu wielkich przedsiębiorstw. Przyczyną tego jest zwykle możliwość osiągnięcia korzyści skali. Jeżeli rosnące korzyści skali przy ograniczonych rozmiarach rynku uzasadniają skupienie całej produkcji określonego towaru w jednym przedsiębiorstwie , to w danej branży powstają naturalne przesłanki zaistnienia monopolu. Mamy wówczas do czynienia ze szczególnym przypadkiem monopolu czyli z tzw. monopolem naturalnym..

Taki monopol nie obawia się konkurencji ze strony ewentualnych drobnych outsiderów, gdyż produkcja na małą skalę jest droga i nierentowna. Zagrażać mu może jedynie duży rywal, który przejąłby jego przedsiębiorstwo lub wyeliminował je tworząc nowe ,wielkie przedsiębiorst­wo. produkujące taniej.

Podsumujmy : monopol naturalny to sytuacja. w której korzyści skali lub zakresu są tak silne, iż najefektywniejszym sposobem organizacji produkcji w danej gałęzi jest istnienie w niej pojedynczego , zintegrowanego przedsiębiorstwa

Rys. Monopol naturalny

C D

Cm A dKk dKp

dKp H C

B

E D

Qopt

Ilustracją tego stanu rzeczy jest powyższy rysunek , pokazujący długookresową równowagę monopolu naturalnego. W gałęzi tej krzywa długookresowego kosztu przeciętnego opada w całym przedziale wielkości produkcji mającym praktyczne znaczenie przy dane₁ pojemności rynku zbytu. W takich warunkach ekonomicznie uzasadnione jest istnienie jednego wielkiego przedsiębiorstwa - małe firmy miałyby bardzo wysokie koszty przeciętne i ich produkcja byłaby za droga. Jednozakładowy monopol wybierze wielkość produkcji Qopt dla której koszt krańcowy równa się utargowi krańcowemu (Uk=dKk ) i będzie osiągał zyski nadzwyczajne bez zagrożenia ze strony konkurencji .W takiej gałęzi może istnieć tylko jedno duże przedsiębiorstwo Małe nie maja szans

Zauważmy, że monopolista nie dochodzi do punktu, w którym cena zrównuje się z kosztem krańcowym (punkt B) , ani do punktu C , w którym jednostkowy koszt produkcji jest najniższy. Gdyby monopol naturalny próbował zachowywać się jak gałąź wolnokonkurencyjna, ustalając wielkość produkcji na poziomie, przy którym C = Kk (punkt B), to ponosiłby straty gdyż cena byłaby niższa od kosztu przeciętnego

Efektywność monopolu naturalnego

Nie ma sensu porównywanie zachowań monopolu naturalnego z gałęzią wolnokonkurencyjną. Tu nie może być wolnej konkurencji. Gałąź z rosnącymi korzyściami skali jest z natury rzeczy skazana na istnienie monopolu naturalnego

Po pierwsze ponieważ z powodów czysto technicznych podział tego typu przedsiębiorstwa na mniejsze zdolne do samodzielnego funkcjonowania jest niemożliwy. Jak np. podzielić sieć energetyczną , wodociągową ,kanalizacyjną czy tory kolejowe.

Po drugie , nawet gdyby udało się monopol podzielić i dany produkt zaczęło wytwarzać wiele firm .To każda z nich zaspakajałaby tylko niewielką część popytu rynkowego, a zatem produkowała by grubo poniżej minimalnej skali efektywnej. W tej sytuacji każde powiększenie skali produkcji byłoby opłacalne, gdyż pozwalałby obniżyć przeciętne koszty wytwarzania Zachęcałoby to przedsiębiorstwa do zwiększania podaży i obniżki cen w celu powiększenia swojego udziału w rynku a co za tym i zysku .W związku z tym wybuchałyby co jakiś czas wojny cenowe. W końcu ,któryś najbardziej efektywny z konkurentów opanowałby cały rynek i w gałęzi zapanowałby monopol. Aby tego uniknąć państwo często wspiera istnienie monopolu i nie dopuszcza do gałęzi więcej firm .

Gdzie pojawiają się monopole naturalne

Monopole naturalne pojawiają się najczęściej tam, gdzie koszt uruchomienia produkcji jest bardzo duży, np. w gałęziach, w których dostawa produktu wymaga ciągłego fizycznego kontaktu z odbiorcą, czyli kosztownej sieci (wodociągowej, energetycznej, gazowniczej, telewizji kablowej itp.). Rozkładanie się kosztu uruchomienia produkcji na kolejne porcje wytwarzanego dobra jest wtedy przyczyną ogromnych korzyści skali. Na przykład, budowa ogólnokrajowej sieci telefonicznej kosztuje bardzo wiele. Kiedy jednak sieć jest już gotowa, koszt podłączenia kolejnych abonentów, a także koszt rozmów jest stosunkowo niski. Nic więc dziwnego, że „telekomy" w różnych krajach bywają uważane za monopole naturalne .

Monopol naturalny występuje również często w sektorach infrastruktury gospodarczej, określanych także mianem technicznych. Sektory te charakteryzują się m.in. tym ,że obejmują swoją siecią obszaru całego kraju.. Przykładami są dostawcy: wody, gazu i elektryczności, to jest dóbr , których podaż realizowana jest przy pomocy rur lub kabli tworzących sieci. Od strony ekonomicznej oznacza to sytuację, w której monopolista dysponujący siecią jest w stanie zaspokoić potrzeby wszystkich istniejących odbiorców i równocześnie, korzystając ze zjawiska korzyści skali produkcji , dostawy swoje realizuje po cenie uniemożliwiającej podejmowania opłacalnej działalności przez konkurencję.

Rys. Stopień naturalnego monopolu w różnych gałęziach gospodarki USA

Konkurencja doskonała Monopol naturalny

Rolnictwo Górnictwa, Tekstylia , Przewozy , Linie , Banki, Stal, Samochody, Produkcja ,Koleje, Elektryczność ,Telefony

ciężarowe lotnicze osobowe samolotów lokalne

Rysunek porządkuje kilka regulowanych i nie regulowanych gałęzi według właściwego im stopnia zbliżenia do naturalnego monopolu lud doskonalej konkuren­cji. Gałęzie doskonale konkurencyjne to te, w których minimalna efektywna skala produkcji jest malutka w porównaniu z rozmiarami rynku, podczas gdy całkowity monopol naturalny występuje wówczas, gdy dKp dla produkcji o wielkości równej wielkości produkcji całej gałęzi wciąż opada. Rolnictwo i górnictwo są z natury rzeczy wysoce konkurencyjne, podczas gdy lokalne usługi telefoniczne czy usługi użyteczności publicznej, takie jak dostawy elektryczności. są bliskie biegunowi monopolu naturalnego.

Źródło P Samuelson Ekonomi cyt. wyd. s

Jakie są w przemyśle amerykańskim stopnie monopolu naturalnego? W tabeli powyżej pokazano niektóre reprezentatywne przykłady gałęzi regulowanych i nie regulowanych. Zauważ, że wiele gałęzi, które wciąż są regulowane lub niedawno przestały być regulowane (jak linie lotnicze, przewozy ciężarowe, banki) charakteryzuje niski stopień naturalnego monopolu. Ten niski sto­pień monopolu naturalnego w regulowanych gałęziach to jeszcze jeden argument na rzecz teorii wyboru publicznego w sferze regulacji ekonomicz­nej, mówiącej, że często znacznie dłuższy jest żywot regulacji niż jej faktycz­na użyteczność dla konsumentów, oraz utrzymuje się ona dzięki przelewom na rzecz kampanii wyborczych dokonywanych przez chronione firmy w regu­lowanych gałęziach.

W Polsce w sytuacji zbliżonej do monopolu naturalnego działają takie przedsiębiorstwa jak PKP i PLL ,,LOT” (w przewozach krajowych) oraz Poczta Polska (przynajmniej w zakresie przesyłek listowych). Natomiast monopolis­tyczne struktury w takich dziedzinach jak telekomunikacja, energetyka i dystrybucja paliw nie znajdują uzasadnienia ekonomicznego i powinny być stop­niowo likwidowane.

W wielu państwach, firmy funkcjonujące w sektorach infrastrukturalnych chroniono także poprzez zapisy ustawowe, tworząc monopol prawny. Wprowadzanie takiego monopolu uzasadniano wyższymi celami np.. ważnymi interesami państwa np.. wynikającymi z wymogów obronności kraju lub potrzebami społecznym. Takie uprzywilejowanie wyklucza możliwość podejmowania działalności przez inne podmioty gospodarcze. W efekcie przyznania praw określonemu przedsiębiorstwu do budowy i eksploatacji np.. sieci energetycznych powstaje przypadek równoczesnego funkcjonowania w tej dziedzinie monopolu naturalnego i prawnego.

W sektorach infrastrukturalnych użyteczności publicznej monopol naturalny usprawiedliwiał jego nacjonalizację, jako działanie mające na celu zapobieżenie nadużywania pozycji przez prywatnego monopolistę. Władze państwowe chroniły powołane przez siebie lub znacjonalizowane przedsiębiorstwa infrastrukturalne, poprzez zapewnienie ochrony prawnej, mimo, iż w miarę postępu technicznego tworzyły się warunki do ograniczania monopolu naturalnego.

Demonopolizacja i prywatyzacja sektorów infrastrukturalnych o charakterze użyteczności publicznej wzbudzała /i nadal wzbudza/ obawy czy po sprywatyzowaniu tych podmiotów nowi właściciele zechcą realizować wszystkie cele. dla których te przedsiębiorstw-a pierwotnie powołano .

Przeciwnicy wprowadzania konkurencji, głównie wywodzący się spośród dotychczasowych monopolistów używali argumentu, że deregulacja systemu spowoduje zagrożenie dla funkcji użyteczności publicznej realizowanej przez ten sektor. W efekcie w wielu krajach argument ten powodował opóźnienia w liberalizacji rynku. Obawiano się także, że ceny dotychczas dotowane, w wyniku ich urealnienia, staną się powszechnie ekonomicznie niedostępne.

Podsumujmy

Jeśli zjawisko ekonomii skali oznacza, że tylko przy produ­kcji na wielką skalę można osiągnąć niskie koszty jednostkowe, a rynek nie jest wystarczająco duży, aby zapewnić zbyt kilku firmom osiągającym tak wysoki poziom produkcji - mogłoby to przemawiać na korzyść monopolu. Często podawanym przykładem jest produkcja samolotów pasażerskich.

Jeżeli argument ten jest słuszny, oznacza to po prostu, że chodzi monopol wywołany czynnikami ekonomicznymi. Jeśli ustalane przez rząd prawa antymono­polowe zabraniają tworzenia takiego monopolu, może to być argument przeciw takiej polityce rządu.

Monopol a postęp techniczny

Porównanie monopolu z doskonal a konkurencja pozwoliło nam na wyciągniecie następujących wniosków

* Monopol dąży do ograniczenia produkcji i podniesienia ceny

* W krótkim okresie monopol osiąga najczęściej zysk ekonomiczny , a w długim nie musi obawiać się uszczuplenia zysków przez konkurencję

Wielki austriacki ekonomista J. Schumpeter (1883-1950) twierdził, że porównanie takie może wprowadzić w błąd, ponieważ pomija wpływ postępu technicznego, który zmniejsza koszty, pozwalające na obniżkę cen i rozszerzenie produkcji. Dużym firmom monopolis­tycznym łatwiej jest finansować prace badawczo-rozwojowe, niezbędne do po­wstawania przełomowych wynalazków, niż firmom małym. Jednocześnie mono­polista może mieć silniejszą motywację do podejmowania tych prac. W gałęzi wolnokonkurencyjnej przedsiębiorstwo mające przewagę technologiczną może osiągać wysokie zyski jedynie przejściowo. Możliwość wejścia i naśladownictwo innych firm stop­niowo likwiduje wszelkie zyski nadzwyczajne, natomiast monopol, obniżając swe krzywe kosztów, może trwale osiągać zyski nadzwyczajne.

Schumpeter uzasadnia, że dwa czynniki:, powodują, że monopole są bardziej innowacyjne niż gałęzie wolnokonkurencyjne. Są to większe zasoby, które można prze­znaczyć na badania i rozwój, oraz większy potencjalny zysk z każdego udanego przedsięwzięcia. Stosując długookresowe podejście, monopole mają niższe koszty, co skłania je do ustalenia niższych cen, a to z kolei przyczynia się do zwiększenia popytu.

Należy jednak zwrócić uwagę, że argumenty Schumpetera nie zawsze się spraw­dzają w praktyce, ponieważ:

- większość zachodnich gospodarek stosuje s y s t e m p a t e n t o w y. Monopol (wynalazca) dzięki czasowemu wykluczeniu naśladownictwa może w czasie obowiązywania patentu ustalać wyższe ceny i osiągać wyższe zyski. Gdy patent wygasa, inne firmy zwiększą produkcję i obniżają ceny (np., gdy wygasły oryginalne patenty firm Rank Xerox i IBM -ceny realne kopiarek spadły);

- prawa patentowe mogą stwarzać bodźce do podejmowania prac badawczo­-rozwojowych, nawet w tych gałęziach, gdzie nie ma trwałego monopolu.

Badania empiryczne nie potwierdzają jednak szczególnie dużych wydatków na badania i rozwój w gałęziach zmonopolizowanych. Potwierdzają natomiast, że małe firmy prowadzą badania w niewielkim zakresie. Ponadto stwierdzono, że powyżej określonych rozmiarów przedsiębiorstwa nie występuje korelacja między jego wielkością a wydatkami na cele badawcze.

Reasumując należy stwierdzić, że monopole mają większe zasoby własne, które mogą przeznaczyć na badania obniżające koszty. Ich motywacja do prowadzenia takich badań może być silniejsza, bo zyskom z innowacji nie grozi konkurencja. Małe przedsiębiorstwa nie prowadzą kosztownych badań, ale prawo patentowe stwarza wystarczająco silne bodźce dla średnich i większych firm . nie ma dowodów na to ,ze gałąź musi być zmonopolizowana , aby podjęła badania mające na celu obniżenie kosztów monopole mogą być siłą napędową

Wynalazczości i postępu w gospodarce rynkowej

Joseph Schumpeter, uważał, że powstawanie i zanikanie monopoli jest integralną częścią procesów zachodzących w gospodarce kapitalistycznej. Każdy monopolista osiągający olbrzymie zyski w sposób nie­unikniony przyczynia się do powstania konkurencji ze strony firm, które chcą podzielić jego sukces. Firmy kapitalistyczne inwestują olbrzymie fortuny w prace nad wytworzeniem produktu, który mógłby zapewnić im monopol na rynku, jednak korzyści wynikające z tego są tylko tymczasowe. Nie można nawet bezspornie stwierdzić, że olbrzymie fortuny, jakich dorobiły się firmy farmaceutyczne, mogą być rzeczywistą zachętą do inwestycji w badania nad nowymi lekami, które w przy­szłości wpłyną na jakość życia ludzi.

Podsumujmy

Z naszych ustaleń wynika że realnym świecie mogą wstępować różnego rodzaju korzystne i niekorzystne skutki działania monopoli. Przy tym w życiu ta sama organizacja monopolistyczna może w pierwszym okresie swego rozwoju być bardzo pożyteczna (jak np. IBM czy Microsoft), później zaś stracić nowatorski rozpęd, żyć z ,,obcinania kuponów ” i być przeszkodą dla następnych nowatorów. Wynika z tego że monopolu nie da się jednoznacznie oceniać ani pozytywnie ani negatywnie . zależy to dziedziny w której usytuowany jest monopol rodzaju wytwarzanego przez niego produktu i wielu innych. Dlatego prowadzona przez państwo polityka gospodarcza, nie zawsze musi być polityką antymonopolową , w niektórych przypadkach celowe jest prowadzenia polityki promonopolowej. Natomiast wszelka polityka prowadzona przez państwo polityka antymonopolowa powinna być dobrze przemyślana i mieć odpowiednie uzasadnienie , musi być rozważna i selektywna Nie każdy monopol jest wrogiem , a ponadto niekiedy koszt walki z monopolem jest większy od rzeczywistych lub tylko domniemanych strat jaki może on powodować

Polityka antymonopolowa państwa.

Polityka antymonopolowa państwa to ogół działań władz państwowych zmierzających do przeciwdziałania praktykom monopolistycznym lub ich skutkom i ochronie wolnej konkurencji ( efektywności gospodarowania ). Konieczność prowadzenia takiej polityki motywowana jest społecznymi kosztami istnienia monopolu. Przejawiają się one przede wszystkim w ograniczeniu przez monopole produkcji i podaży, co prowadzi do wzrostu cen i generowania przez monopol zysków większych aniżeli w przypadku konkurencji doskonałej. Koszty monopolu to również niepełne wykorzystanie mocy wytwórczych i w wyższych kosztach produkcji, co oznacza marnotrawstwo w gospodarce. Pozostałe koszty monopolizacji to hamowanie postępu technicznego i narzucanie innym podmiotom gospodarczym warunków transakcji, niezgodnych z zasadą uczciwej konkurencji. Polityka antymonopolowa może przyjmować dwie formy.

Pierwsza z nich, realizowana w USA, polega na całkowitym zakazie podejmowania działań zmierzających do ograniczenia produkcji i handlu i konkurencji między firmami. Niedozwolone są m.in. : tajne lub jawne umowy dotyczące wielkości produkcji lub różnicowania cen, umowy wiązane, fuzje przedsiębiorstw lub wykupywanie akcji konkurentów, tworzenie połączonych dyrekcji. Sąd antymonopolowy może nawet nakazać rozbicie monopolu, jeśli taki wcześniej zaistniał.

Drugi rodzaj polityki antymonopolowej, stosowany np. w Wielkiej Brytanii, dopuszcza istnienie monopoli ( uważa się, że w niektórych przypadkach ich istnienie jest korzystne dla gospodarki np. gdy wielka skala produkcji umożliwia znaczną redukcję przeciętnych kosztów wytwarzania ) i poddaniu ich działania kontroli państwa, głównie poprzez nadzór nad cenami i zyskami z możliwością nakazania obniżenia cen i opodatkowania nadmiernych zysków.

Polityka antymonopolowa państwa może obejmować też pomoc dla przedsiębiorstw wchodzących na zmonopolizowane rynki, w celu stworzenia konkurencji dla istniejących monopoli.

W Polsce organem realizującym politykę antymonopolową jest - będący agendą rządową - Urząd Antymonopolowy, utworzony na początku 1990 roku, opierający swoją działalność na ustawie o przeciwdziałaniu praktykom monopolowym z dnia 24 II 1990 r.

Nie jest to pierwszy akty prawny regulujący omawiany tu aspekt działalności gospodarczej.

Historia prawa antymonopolowego w Polsce sięga 1933 roku, kiedy to 28 marca uchwalono ustawę o kartelach, nakładającą obowiązek rejestracji umów kartelowych, która umożliwiała rządowi ( Ministrowi Przemysłu i Handlu ) wystąpienie do sądu kartelowego o rozwiązanie umów szkodliwych dla interesów Państwa. W późniejszym okresie, po nowelizacji z 1935 r, Minister Przemysłu i Handlu miał prawo rozwiązywania umów kartelowych bez potrzeby odwoływania się do sądu. Jak wynika z historii ustawa ta była potrzebna gdyż z latach 1933 - 1934 są kartelowy rozpatrzył trzy sprawy. W dniu 13 lipca 1939 r uchwalono nową ustawę o porozumieniach kartelowych. Miała ona podporządkować działalność karteli polityce gospodarczej państwa. Niestety, z powodu wybuchu II wojny światowej nie weszła ona w życie.

Po wojnie inny model gospodarki kraju ochraniał monopolistyczną pozycję sektora państwowego. Dopiero reforma gospodarcza w latach 80 - tych spowodowała powstanie w 1985 roku pierwszego projektu ustawy o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym w gospodarce narodowej. Ustawa ta została uchwalona w roku 1989. Przewidywała ona m.in. przeciwdziałania powstawaniu struktur monopolistycznych przy jednoczesnym istnieniu monopoli państwowych, których nie obejmowała swoimi postanowieniami. Dopiero przejście do gospodarki rynkowej wymusiło zastosowanie nowych rozwiązań prawnych w walce z monopolami. Doprowadziło to do powstania obecnie obowiązującej ustawy o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym. Ustawa ta reguluje dwa rodzaje stanów, jakie mogą zaistnieć w gospodarce: działania antykonkurencyjne indywidualne i zbiorowe ) oraz zmiany antykonkurencyjne w strukturze podmiotów gospodarczych. Jednocześnie ustawa nie definiuje pojęcia „ praktyki monopolistyczne „ Rozdział drugi zawiera jednak regulacje, pozwalające zdefiniować listę takich praktyk. Można tu wymienić :

• przeciwdziałanie powstaniu i zwalczanie istniejących struktur monopolistycznych

• zwalczanie niektórych działań podejmowanych z pozycji monopolisty

• walka z podmiotami gospodarczymi zajmującymi dominującą pozycję na rynku zwalczanie praktyk monopolistycznych polegających na nadużyciu pozycji dominującej na rynku

• zwalczanie grupowych praktyk monopolistycznych

• zwalczanie indywidualnych praktyk monopolistycznych

Uważa się zwykle, że polityka antymonopolowa jest użyteczna w przeciwdziałaniu nadużyciom w gałęziach, w których występuje koncentracja, lecz które nie są całkowicie zmonopolizowane ( tam gdzie działają dominujące oligopole ). W pewnym sensie ustawodawstwo antytrustowe to raczej pasywna niż aktywna polityka rządu. Ustala ono ograniczenia dotyczące zachowań firm, zakazując pewnych praktyk wymierzonych przeciwko konkurencji ( zmowy dotyczące cen, podział rynku itp. )

Narzędzia polityki antymonopolowej

Jakie są w rzeczywistości możliwe sposoby, za pomocą których państwo mogłoby interweniować w celu zmniejszenia kosztów monopolu. Próbując kontrolować działalność gospodarczą państwo może stosować narzędzia lub dyrektywy. Bodźce rynkowe, takie jak podatki lub programy wydatków rządowych pobudzają ludzi i przedsiębiorstwa do określonego, zgodnego z zamierzeniami państwa działania. Z drugiej strony władza ma też możliwość wprowadzania nakazów i zakazów. Na regulacje składają się zatem zasady i przepisy ustalane przez państwo po to, aby zmienić działalność przedsiębiorstw bądź też aby nimi kierować. Poniżej przedstawimy najważniejsze z nich.

1. Podatki - wysokie opodatkowanie monopolu zmniejsza jego zyski, a tym samym łagodzi pewne nieakceptowane społecznie jego skutki. Opodatkowanie pozwala usunąć niezadowolenie z monopolu wynikające z poczucia sprawiedliwości, niewiele jednak pomaga na zakłócenia produkcji. Przypomnijmy, że monopole dążą do zbyt wysokich cen i zbyt niskiej produkcji. Podatek ryczałtowy zmniejsza zyski, ale nie ma żadnego wpływu na produkcję. Jeżeli zaś podatek nie jest stuprocentowym ryczałtem, prawdopodobnie skłoni monopolistę do jeszcze większego odejścia od efektywnego poziomu produkcji, do jeszcze silniejszego podwyższania ceny i obniżenia produkcji.

2. Regulacja cen - praktyka często stosowana w okresach wojny, częściowo jako sposób zahamowania inflacji, częściowo zaś w celu utrzymania niskich cen w gałęziach o wysokim stopniu koncentracji. Badania pokazują, że regulacja cen to narzędzie bardzo tępe i nieprecyzyjne. W latach 70 - tych, w okresie regulacji cen w USA, marże zysku wielkich korporacji faktycznie się zmniejszyły. Większość ekonomistów jednak sądzi, że liczne wypaczenia podważają ogólny sens tej regulacji; w okresie kontroli cen w latach 70 - tych wystąpiły niedobory benzyny, gazu naturalnego, a nawet takich nieodzownych dóbr jak papier toaletowy. Stosowanie kontroli cen w całej gospodarce po to, by ograniczyć paru monopolistów, to tak jakby zniszczyć cały ogród dla zabicia paru szkodników

3. Państwowa własność monopoli - jest to podejście stosowanie w wielu gałęziach np. produkcja gazu, usługi telefoniczne, elektryczność, koleje itp. Sądzi się, że efektywna produkcja możliwa jest tylko w warunkach monopolu lub w warunkach bliskich monopolu. W tych [przypadkach realnym dylematem jest to, czy narzucić własność państwową, czy też tylko państwową regulację firm. Badania nad tymi gałęziami wskazują, że oba podejścia są skuteczne - jakość znacjonalizowanych usług telefonicznych w Szwecji czy Japonii jest bliska tej w Stanach Zjednoczonych przed załamaniem monopolu Bell System, a będące własnością państwową koleje w Zachodniej Europie mogą być wzorem dla prywatnych kolei w USA. Wybór pomiędzy regulacją a własnością państwową w większym stopniu może zależeć od tradycji historycznych kraju i jego instytucji, aniżeli do wyraźnej przewagi gospodarczej

4. W ostatnich stu latach rządy amerykańskie wypracowały nowe narzędzie państwowej kontroli nad przemysłem w postaci regulacji. Umożliwia ona wyspecjalizowanym agencjom kontrolować ceny, wielkość produkcji, wejście przedsiębiorstwa do regulowanej gałęzi, czy też wyjście z niej. Regulacja ta występuje w sferze usług użyteczności publicznej, w transporcie i na rynkach finansowych. Jest to, praktycznie rzecz biorąc, państwowa kontrola bez własności. To bardzo ważne narzędzie z punktu widzenia ograniczenia monopoli.

Monopol a regulacja państwa

W rzeczywistości gospodarczej monopol czysty występuje najczęściej w postaci przedsiębiorstw użyteczności publicznej takich jak : gazownie, elektrownie, przedsiębiorstwa transportu publicznego, wodociągi i kanalizacja, oczyszczanie miasta itp. Instytucje rządowe często, mając na względzie dobrobyt całej społeczności, ingerują w działalność monopolu. Ingerencja ta dotyczy najczęściej taryf i opłat za usługi przedsiębiorstw publicznych.

Cena Cena

Kk Kk

Kpc Kpc

Cm

Kpc Cmax A

Qo Q Qe Qe' Q

Wielkość maksymalizującą zysk ( Qo ) wyznacza punkt przecięcia krzywej utargu krańcowego z krzywą kosztu krańcowego ( U` = Kk ) Wyznaczona przy tych rozmiarach produkcji cena monopolowa biletów komunikacji miejskiej wynosi Cm.

Analizę ingerencji rządu rozpatrzymy na przykładzie miejskiego przedsiębiorstwa komunikacji, które jest monopolistą pełnym na danym terenie. W danym punkcie czasowym istnieje określony popyt ( krzywa ) na usługi monopolisty, czyli dana jest funkcja DD. Krzywej tej odpowiada krzywa przychodów krańcowych U`. Optymalna wielkość usług, maksymalizująca zysk tego przedsiębiorstwa to wielkość Q₀.Wyznaczona cena Cm zostaje uznana za zbyt wysoką, część społeczeństwa musiałoby ograniczyć przejazdy a część musiałaby nawet z nich nawet zrezygnować w zupełności. W warunkach funkcjonowania społeczności miejskiej można by było spodziewać się dużych zakłóceń wynikających z powodów komunikacyjnych. W tej sytuacji Rada Miejska i Urząd Miasta mogą narzucić monopoliście cenę maksymalną Cmax niższą od tej, którą wprowadziłby monopolista( Cm)

W nowej sytuacji monopol poszukuje nowego punktów równowagi, czyli wielkości świadczonych usług przy danej cenie Cmax. Ponieważ każda jednostka usług musi być sprzedawana po tej samej cenie, mamy zatem do czynienia z sytuacją podobną do kształtowania się ceny i przychodu marginalnego na rynku doskonałej konkurencji.

Dla ilości usług od 0 do Qe' krzywa utargów krańcowych przybiera postać linii poziomek krzywej od punktu Cmax do punktu A. Po przekroczeniu wielkości produkcji Qe' monopol napotyka ponownie poprzednią ( pierwotną ) krzywą popytu i odpowiadający jej odcinek poprzedniej krzywej utargu krańcowego ( U` ).

W przypadku kontroli cen, krzywa utargu krańcowego jest nieciągła dla wielkości Qe'. Jeżeli krzywa kosztów krańcowych przecina linię przerywaną pomiędzy A i B tak, by koszt krańcowy Kk zrównał się z utargiem krańcowym U`, wówczas rozmiary sprzedaży monopolu po cenie Cmax wynosić będą Qe'.

Kontrola cen na rynku monopolistycznym prowadzi do zwiększenia rozmiarów produkcji i sprzedaży. Równowaga monopolu osiągnięta jest w punkcie Qe' > Qe. Nie oznacza to, że przy cenie Cmax monopol zawsze osiąga zysk ekonomiczny. Jeżeli krzywa przeciętnego kosztu całkowitego Kpc znajduje się powyżej ustalonej ceny ( Kpc > Cmax ), wtedy w długim okresie monopol zaprzestanie działalności.

Jeżeli produkcja dóbr i usług świadczonych przez monopol uważana jest przez władze za niezbędną dla danego społeczeństwa, wówczas jedynym rozwiązaniem będzie subwencjonowanie monopolu. Są to dodatkowe problemy polityczne i społeczne, związane z koniecznością przeznaczania części środków budżetowych na subwencje. W praktyce zatem ceny monopolu wyznacza się często w oparciu o koszt przeciętny.

Powszechnie stosowaną miarą struktury rynku jest wskaźnik koncentracji , czyli odsetek sprzedaży obliczony dla kilku największych np. 4 lub 8 firm . O istnieniu monopolu mówi się wtedy gdy wspomniany wskaźnik przekracza 90%. Natomiast za konkurencyjny uznawany jest rynek, gdzie jest on mniejszy od 40%.

Dodajmy, że kłopotów przy pomiarze struktury rynku przysparza zwykle jego identyfikacja. Decydująca jest tu definicja produktu i granic geograficznych rynku. Na przykład, podając dane statystyczne o sytuacji na rynku, często nie uwzględnia się importu. Tymczasem stopień skoncentrowania sprzedaży jest zwykle o wiele mniejszy niż stopień koncentracji produkcji. Powoduje to, że w wielu gałęziach konkurencja jest bardziej intensywna, niż można by sądzić na pierwszy rzut oka.

Podsumowanie

1. Można uznać, że większość sytuacji występujących na rynku w rze­czywistym świecie mieści się na linii pomiędzy skrajnymi biegunami dosko­nałej konkurencji i całkowitego monopolu. Niedoskonała konkurencja ozna­cza, że przedsiębiorstwa mają pewną kontrolę nad wysokością ceny po jakiej sprzedają: jest tak, gdyż nie ma wielu konkurentów sprzedających dokładnie taki sam produkt, jaki sprzedaje dana firma Ważne przypadki to: (a) oligopol - niewielu sprzedawców podob­nego lub zróżnicowanego produktu oraz (b)konkurencja monopolistyczna wielu sprzedawców zróżnicowa­nego produktu.

2. Są cztery formy rynku: konkurencja doskonała (wolna), konkurencja mono­polistyczna, oligopol i monopol. Przedsiębiorstwa zachowują się różnie na różnych rynkach

3. Przyczynami zróżnicowania form rynku są korzyści skali, bariery wejścia oraz działania samych przedsiębiorstw.

4. Tendencje do malejących kosztów niszczą doskonałą konkurencję, gdyż przy ich występowaniu jedna lub parę korporacji powoduje wyparcie owych licznych sprzedawców niezbędnych do funkcjonowania modelu kon­kurencyjnego. Gdy minimalna efektywna wielkość zakładu jest stosunkowo duża w porównaniu z wielkością ogólnokrajowego czy regionalnego rynku, wówczas warunki kosztowe pchają struktury rynkowe w kierunku niedo­skonałej konkurencji.

5. Poza przeszkodą stworzoną przez malejące koszty istnieją także barie­ry konkurencji w formie ograniczeń prawnych (takich jak patenty czy regula­cja dokonywana przez państwo) oraz tworzenie naturalnego lub sztucznego zróżnicowanie produktu (takie jak kierownica z prawej lub lewej strony, czy też kreowane reklamą różnice w podobnych produktach).




6. Powszechnie stosowanymi miernikami struktury rynku są wskaźnik monopolizacji Kaleckego-Lernera wskaźniki koncentracji produkcji obliczone dla kilku największych firm oraz indeks Herfindahla- Hirschmana

7. Monopol jest to rynek, na którym działa nie zagrożony inwazją przybyszów jedyny dostawca produktu w gałęzi. Linia popytu na jego produkty opada. Może on zmieniać podaż i w ten sposób ustalać taki poziom ceny, przy którym jego zyski nadzwyczajne są największe.

8. Monopol pełny występuje wówczas, kiedy w danej działalności gospodar­czej (w danej gałęzi przemysłu) istnieje tylko jedno przedsiębiorstwo wytwa­rzające produkt nie posiadający bliskich substytutów

9. Krzywa popytu monopolu pełnego jest równoznaczna z krzywą popytu ryn­kowego. Posiada ona nachylenie negatywne a jej elastyczności cenowe zawarte są między 0 i nieskończonością

10. Na podstawie krzywej popytu na produkt przedsiębiorstwa łatwo wyprowadzić jego krzywą utargu całkowitego. Mając tabelę lub krzywą utargu całkowitego, łatwo wyprowadzić utarg krańcowy - dodatkowy utarg wynikający z dodatkowej jednostki produkcji. Utarg krańcowy będzie zwykle niższy od ceny ze względu na straty, jakie ponosimy na wszystkich poprzed­nich jednostkach produkcji, gdy zmuszeni jesteśmy obniżyć cenę, aby sprzedać dodatkową jednostkę produkcji.

11. Przychód marginalny monopolu spada wraz ze wzrostem wielkości produ­kcji (sprzedaży). U spada szybciej, aniżeli równa utargowi przeciętnemu cena . W momencie, kiedy U` zaczyna przyjmować wartości ujemne przychód całkowity monopol zaczyna spadać.

12. Monopol kupuje czynniki produkcji po cenach ukształtowanych na rynku. Koszty produkcji monopolu kształtują się tak samo, jak w przypadku przed­siębiorstwa działającego w ramach konkurencji doskonałej.

13. Monopol osiąga równowagę w punkcie optymalnej kombinacji ceny i wiel­kości produkcji. W punkcie tym zysk monopolu w krótkim okresie czasu jest maksymalny.

14. Warunkiem maksymalizacji zysku monopolu jest wytwarzanie takiej wielko­ści produkcji, dla której różnica między przychodem całkowitym i kosztem całkowitym jest największa. Zysk ekonomiczny monopolu pełnego może być dodatki lub ujemny. Mono­pol osiąga zysk dodatni jeżeli cena monopolowa jest większa od kosztu całkowitego przeciętnego. Jeżeli cena monopolowa jest mniejsza kosztu całkowitego przeciętnego, produkcja przynosi zysk ujemny (stratę).

15. Przedsiębiorstwo maksymalizuje wynik finansowy gdy ostatnia sprzedawana przez niego jednostka przynosi dodatkowy utarg, równy dokładnie jej dodatkowemu kosztowi. Ten sam wynik mówiący, że U`=Kk , można przedstawić graficznie: albo jako punkt przecięcia krzywych U` i Kk, albo też jako równość nachylenia krzywych utargu całkowitego i całkowitych kosztów. W każdym wypadku w punkcie równo­wagi zapewniającym maksymalny wynik finansowy zawsze musi zachodzić: krańcowy utarg = krańcowy koszt.

16. Cena monopolowa wyznaczona jest w punkcie przecięcia się krzywej po­pytu z wielkością produkcji maksymalizującą zysk monopolu.

17. W przypadku monopolu pełnego nie istnieje jedyna zależność między ceną a oferowaną ilością produkcji - nie istnieje więc krzywa podaży monopolu w krótkim okresie czasu.

18. Dyskryminacja cenowa monopolu polega na sprzedawaniu tego samego produktu na różnych rynkach, po różnych cenach. Monopol stosujący dys­kryminację cenową zmierza do tego, aby U` = Kk na wszystkich rynkach, na których sprzedaje swój produkt. Na rynku o popycie mniej elastycznym cena monopolowa jest wyższa, natomiast na rynku o popycie bardziej ela­stycznym cena jest niższa.

19. Z porównania konkurencji doskonałej i monopolu wynika, że przedsiębior­stwo doskonale konkurencyjne oferuje w punkcie równowagi większą pro­dukcję po niższej cenie, aniżeli monopol.

20. Są monopoliści jednozakładowi (naturalni) i wielozakładowi. Gałąź natural­nie zmonopolizowana nie może stać się gałęzią wolnokonkurencyjną. Porów­nanie monopolu wielozakładowego z konkurencją doskonałą wskazuje, że monopolista produkuje mniej i sprzedaje drożej

21. Wśród różnych gałęzi występuje całe spektrum stopnia mono­poli naturalnych czy doskonałej konkurencji. Monopol naturalny występu­je wówczas, gdy koszty przeciętne w punkcie wyznaczającym wielkość pro­dukcji przedsiębiorstwa w danej gałęzi nadal gwałtownie maleją. Niewiele jest współcześnie gałęzi bliskich takim warunkom - być może dotyczy to tylko lokalnych usług użyteczności publicznej, takich jak woda czy elektryczność.

22. Ingerencja rządu na rynku monopolistycznym dotyczy najczęściej monopo­listycznych przedsiębiorstw użyteczności publicznej. Ustalanie przez insty­tucje administracyjne cen maksymalnych na produkty i usługi tego rodzaju monopoli prowadzić może do zwiększenia podaży rynkowej. Jeżeli wyzna­czona cena maksymalna jest mniejsza od kosztu całkowitego przeciętnego, wtedy monopol przynosi straty. Wyrównywanie strat monopolu wymaga subwencjonowania jego działalności.

23. W warunkach monopolu naturalnego państwo dysponuje kilkoma strategiami. Trzy rzadko dziś stosowane to opodatkowanie, kontrola cen, nacjonalizacja. Głównymi narzędziami stosowanymi w Stanach Zjednoczo­nych są regulacja i ustawodawstwo antytrustowe




24. Na regulację składa się ustawodawstwo państwowe pozwalające rządo­wi nakazywać przedsiębiorstwom zmianę sposobu, w jaki prowadzą działalność gospodarczą. Cele, jakie się najczęściej stawia regulacji ekonomicznej, to kontrola nad monopolem naturalnym czy zapewnienie powszechnej dostępno­ści usług, sceptycy jednak sądzą, że zachowania zmierzające do uzyskania głosów wyborców mogą niekiedy mieć większe znaczenie. Doświadczenia deregulacja w ciągu ostatnich dziesięciu lat wydają się faktycznie potwierdzać ten pogląd oparty na teorii wyboru publicznego.

ENCYKLOPEDIA INTERNETOW A

Alokacja (allocation) (przydział) - rozmieszczenie, przydział zasobów czynników produkcji lub (i) pieniądza do innych niż uprzednio zastosowań. Alokacja jako proces rozwinęła się w gospodarce wolnokonkurencyjnej dzięki konkurencji międzygałęziowej polegającej na przepływie wolnych kapitałów pieniężnych, a w pewnym stopniu i czynników produkcji z gałęzi o niższej do gałęzi o wyższej stopie zysku. Zgodnie z koncepcją J. Schumpetera alokacja polegająca na "przesuwaniu czynników istniejących ze starych do nowych zastosowań" oznacza wprowadzanie innowacji.

Administracyjne ceny (administrative prices) - ceny, które w warunkach braku mechanizmów konkurencyjnych (przynajmniej w dużym stopniu) są ustalane przez oferenta. Najważniejszym oferentem mogącym stosować ceny administracyjne jest państwo. Ceny administracyjne mogą być czynnikiem wywołującym inflację.

Ceny administracyjne należy odróżniać od tzw. cen administrowanych (administered prices) kreowanych przez wielkie korporacje, które realizując politykę planowej długofalowej stopy zysku podnoszą ceny:

• dla sfinansowania inwestycji,

• w okresie osłabienia koniunktury i związanego z nią spadku sprzedaży, aby osiągnąć założony poziom stopy zysku,

• kiedy tylko rosną jakiekolwiek ważne elementy kosztów produkcji.

Ceny "administrowane" są więc ustalane przez korporacje w sposób "administrowany'` na poziomie najlepiej służącym osiąganiu przez nie założonego poziomu zysku i zapewnieniu wzrostu firmy.

Cena, ilość pieniędzy, jaką należy zapłacić za nabycie jednostki określonego towaru, dobra lub usługi. W gospodarce rynkowej ceny najczęściej kształtują się na rynku w wyniku ukształtowanej relacji pomiędzy popytem i podażą (cena wolna), w pewnym zakresie kształtowane są pod wpływem producentów lub konsumentów, w nielicznych przypadkach kształtowane są przez państwo (ceny sterowane administrowane).

Ceny są podstawowym instrumentem mechanizmu rynkowego kształtującego równowagę rynkową. Spełniają dwie podstawowe funkcje: informacyjną i motywacyjną (bodźcową).

Cena maksymalna, pułap ceny, w gospodarce rynkowej - ustalona przez rząd pod naciskiem konsumentów cena, powyżej której nie wolno sprzedawać danego towaru. Jest ona niższa od ceny równowagi rynkowej.

Może to spowodować konieczność wprowadzenia subwencji dla producentów w celu przeciwdziałania zmniejszeniu produkcji i podaży. Stosowana często jako instrument polityki antymonopolowej.

CENA MONOPOLOWA, cena ustalana dla wyrobów, których produkcja jest opanowana przez monopol; zawiera zwykle zysk wyższy od przeciętnego; może być stosowana w warunkach czystego monopolu, jak i oligopolu.

CENA MONOPOLOWA cena towarów, których produkcja i zbyt opanowane są przez jedno lub kilka współdziałających ze sobą przedsiębiorstw; zazwyczaj c. m. zawierają wyższą od przyjętej stopę zysku producenta (dystrybutora).

Cena monopolowa, cena kształtowana przez jednego (monopol) lub kilku (oligopol) wspólnie działających sprzedawców poprzez takie dopasowanie rozmiarów produkcji (podaży) do popytu, aby zapewnić sobie maksymalny zysk.

Cena monopolowa jest z reguły wyższa od ceny, jaka ukształtowałaby się w warunkach konkurencji doskonałej, a podaż jest mniejsza.

Cena sterowana, cena administrowana, cena, która w większym lub mniejszym stopniu kształtuje się pod wpływem sprzedawców (cena monopolowa) lub państwa (cena maksymalna, cena minimalna, cena urzędowa).

Podmioty gospodarcze mające wpływ na kształtowanie cen nazywane są cenodawcami (cenotwórcami).

Cena (price) Wstępnie ustalona zapłata za określone świadczenia; koszt, który musi być poniesiony w przypadku zakupu; wyrzeczenie ponoszone przez korzystającego w celu otrzymania wartości, którą wyrób lub usługa reprezentują; cokolwiek, z czego dana osoba musi zrezygnować w zamian za jednostkę nabywanego dobra lub usługi zakupionej, otrzymanej lub spożytej. W ekonomii cena traktowana jest najczęściej jako pieniężny wyraz wartości, choć równa się wartości tylko wyjątkowo i przypadkowo, a zazwyczaj się od niej odchyla i to niekiedy zasadniczo. Cenę można więc określić najkrócej jako kwotę pieniężną, której żąda producent za produkt lub usługę, względnie którą płaci odbiorca.

Cena monopolowa, cena kształtowana przez jednego (monopol) lub kilku (oligopol) wspólnie działających sprzedawców poprzez takie dopasowanie rozmiarów produkcji (podaży) do popytu, aby zapewnić sobie maksymalny zysk.

Cena monopolowa jest z reguły wyższa od ceny, jaka ukształtowałaby się w warunkach konkurencji doskonałej, a podaż jest mniejsza.

Cena równowagi (equilibrium price) Poziom cen, przy którym wielkość popytu zgłaszanego przez konsumentów odpowiada dokładnie wielkości podaży oferowanej przez producentów. Jest to cena, w kierunku której zmierza rynek konkurencyjny i na poziomie której on pozostaje, przy założeniu, że nic w otoczeniu nie ulega zmianie, a więc cena, przy której rynek jest w równowadze.

COURNOT Antoine Augustin (1801-77) ekonomista, filozof, matematyk franc., prof. uniw. w Grenoble i Dijon; prekursor stosowania metod matematycznych do badań ekonomicznych; sformułował teorię monopolu, wyprzedzając znacznie w tej mierze współczesnych mu ekonomistów, oraz teorię duopolu i oligopolu, która - chociaż potem krytykowana - dała podstawy nowoczesnej teorii niedoskonałej konkurencji; prace z zakresu analizy krzywej popytu oraz teorii cen monopolowych.

COURNOT ANTOINE AUGUSTIN, 1801-77, fr. ekonomista, filozof i matematyk; prof. uniw. w Grenoble i Dijon, prekursor lozańskiej szkoły w ekonomii; zastosował metody mat. do badań ekon.; Recherches sur les principes mathématiques de la théorie des richesses.

Decyzje cenowe (price decisions) Zasady, decyzje dotyczące ustalania cen powinny być podejmowane w kontekście ogólnych celów i strategii marketingowej oraz zintegrowanego z pozostałymi instrumentami marketingu. Cena nie powinna być nadużywana jako czynnik konkurencyjny, kreowanie cen nie powinno należeć do wyłącznych kompetencji księgowości i nie powinno opierać się w zasadniczym stopniu na elementach kosztów.

Dominująca pozycja, w prawie antymonopolowym oznacza zazwyczaj stan w którym udział firmy w danym segmencie rynku wynosi ponad 40%.

Oznaczenie pozycji dominującej przedsiębiorstwa jest przesłanką w zastosowaniu sankcji antymonopolowych, ponieważ z pozycją dominującą łączy się domniemanie negatywnego wpływu na kształtowanie konkurencji.

Ekonomiczna polityka, ogół działań państwa (rządu) mających na celu stymulowanie procesów gospodarczych zgodnie z celami ogólnogospodarczymi i ogólnospołecznymi. W ujęciu makroekonomicznym polityka ekonomiczna zmierza do utrzymania produkcji na poziomie zapewniającym pełne wykorzystanie czynników produkcji (zwłaszcza siły roboczej), stabilnego poziomu cen i wzrostu gospodarczego.

Jej elementami są: polityka fiskalna i monetarna. Polityka ekonomiczna może być także nakierowana na określone dziedziny życia gospodarczego (np. przemysł, budownictwo mieszkaniowe, rolnictwo, handel zagraniczny itp.) lub dotyczyć konkretnych problemów (np. inwestycje, ochrona środowiska, ubezpieczenia, kształtowanie cen, płac, walka z bezrobociem, inflacją).

Formy rynku (market forms) Podział rynku według ilości i wielkości uczestników. Do najważniejszych cech należy liczba oferentów lub nabywców i ilość oferowanych dóbr. Jeżeli po jednej stronie jest tylko jeden uczestnik, mówi się o monopolu, gdy dwu mówi się o oligopolu, gdy jest wielu mamy do czynienia z polipolem.

KALECKI Michał (1899-1970) ekonomista i statystyk; 1929-35 pracownik Instytutu Badania Koniunktur Gospodarczych i Cen, od 1936 w W. Brytanii; w czasie II woj. świat. badania nad gospodarką wojenną (racjonowaniem); 1946-54 w wydziale ekonomicznym sekretariatu ONZ; 1951 doradca ekonomiczny rządu Izraela, 1959-60 - rządu Indii, 1961 - Kuby; po powrocie do kraju pracował w organach planowania; prof. SGPiS, czł. PAN, doctor honoris causa Uniw. W-wskiego. 1933 wydał Próbę teorii koniunktury, w której sformułował nowatorską teorię w wielu punktach zbieżną z późniejszą teorią J.M. Keynesa (wydaną 1936). Sformułował tam pogląd o zależności produkcji, zatrudnienia i zysków od inwestycji i konsumpcji; inwestycje powodują ożywienie gospodarki w okresie ich wykonywania, ale pociągają za sobą spadek koniunktury, prowadzący do spadku stopy zysku, w miarę zwiększania aparatu wytwórczego. W późniejszych pracach K. rozwinął teorię dynamiki gospodarki kapitalistycznej; udowadniał, iż decydującą rolę w długofalowym rozwoju gospodarki odgrywają nie wewn. siły motoryczne, lecz czynniki takie, jak wpływ innowacji technicznych i odkryć nowych źródeł surowcowych na charakter inwestycji. Gł. prace powojenne: Teoria dynamiki gospodarczej, Zarys teorii wzrostu gospodarki socjalistycznej.

KONKURENCJA współubieganie się wielu jednostek gospodarczych o rynki zakupu i zbytu (np. surowców, siły roboczej, produktów) lub o dobra konsumpcyjne (tzw. dobra rzadkie: dzieła sztuki, towary produkowane w niewystarczających ilościach). K. WOLNA istnieje od XVIII w., tj. od chwili rezygnacji przez państwo z zasad merkantylistycznego protekcjonizmu (merkantylizm). Wolna k. charakteryzowała się nieingerencją państwa w sprawy gospodarki (liberalizm gosp.), istnieniem dużej ilości drobnych przedsiębiorstw, z których żadne nie było w stanie wpłynąć na zmianę stosunków rynkowych, wobec tego, że żadne nie wytwarzało więcej niż 2-3% globalnej produkcji. Pragnąc utrzymać się na rynku, producenci zmuszeni byli szukać wciąż nowych możliwości obniżenia cen i uatrakcyjnienia towaru, wolna k. sprzyjała więc doskonaleniu produkcji, wdrażaniu postępu technicznego. W 2. poł. XIX w. wolna k. została zastąpiona przez K. MONOPOLISTYCZNĄ, która tworzyła się poprzez koncentrację i centralizację kapitału, fuzje małych przedsiębiorstw, monopolistyczne opanowywanie kolejnych segmentów rynku. Powstanie w większości gałęzi produkcji jednego lub kilku monopoli, które decydują o polityce produkcji i cen w tej gałęzi, zdecydowanie zahamowało proces k. W warunkach monopolistycznych k. dotyczy warunków i rozmiarów sprzedaży. Wewnątrz danej gałęzi rodzi to tendencje do udoskonalania metod technologicznych (dzięki czemu obniżą się koszty produkcji). Pomiędzy gałęziami toczy się konkurencja o stopę zysku (wolne kapitały przepływają do gałęzi o najwyższej stopie zysku). J. Robinson i E. Chamberlin wprowadzili dodatkowo pojęcia K. DOSKONAŁEJ (gdy producent traktuje cenę jako wielkość daną i stara się jedynie obniżyć własne koszty produkcji, np. w rolnictwie) oraz K. NIEDOSKONAŁEJ, gdy poprzez swe działania może oddziaływać na poziom cen (np. podnosi cenę w wyniku ograniczenia produkcji).

Konkurencja niedoskonała (imperfect competition) Sytuacja na rynku, w której przynajmniej jeden sprzedawca jest na tyle duży, że może wywierać wpływ na cenę rynkową, tak że nie istnieje konkurencja doskonała. Konkurencja niedoskonała obejmuje wszystkie rodzaje struktur rynku: oligopol i konkurencję monopolistyczną, oligopson i konkurencję monopsonistyczną, z wyjątkiem rynku konkurencji doskonałej i czystego monopolu.

Lerner Abba (1903-1982), amerykański ekonomista urodzony w Rosji, pracę o mierzeniu siły monopolu opublikował w 1934 r. Zajmowały go także problemy makroekonomiczne (m.in. wpływ zmian kursu walutowego na bilans handlowy, interwencjonizm państwowy, kontrola rozmiarów inflacji).

Syntetycznym miernikiem siły firmy monopolistycznej są, jak wynika z porów­nania z firmą konkurencyjną, rozmiary zysku monopolowego. A. Lerner zaproponował następujący miernik siły monopolu m:

Cm - Kk 1

m = ----------- = - ------

gdzie: Cm Ec

C* - cena monopolowa, Q* - ilość monopolowa., Kk koszt krańcowy

Jest to stosunek tzw. zysku surowego, czyli zysku powiększonego o koszt stały firmy, do ceny monopolowej. W warunkach konkurencji doskonałej miernik ten ma wartość zero (C =Kk ), natomiast w warunkach monopolu jego wartość zależy od ­cenowej elastyczności popytu. Im wartość m. jest bliższa jedności (1), tym stopień monopolu jest większy.

Licencja,

1) urzędowe zezwolenie na wykonywanie czynności, której nie wolno wykonywać bez zezwolenia.

2) jeden z typów umowy wykorzystywany w prawie własności przemysłowej i prawie własności intelektualnej, w szczególności w prawie wynalazczym (licencja patentowa, licencja know-how, licencja wzoru użytkowego), w prawie znaków towarowych (licencja znaku towarowego) oraz w prawie autorskim.

Licencją w prawie wynalazczym jest umową nazwaną, tzn. jej istotne postanowienia przedmiotowe są uregulowane przepisami prawa. Zgodnie z ustawą o wynalazczości uprawniony z patentu może w drodze umowy udzielić innej osobie upoważnienia (licencji) do korzystania z jego wynalazku (umowa licencyjna).

Licencje można dzielić w zależności od zakresu przyznawanych uprawnień na: licencje pełne i niepełne, licencje wyłączne i niewyłączne. Kryterium podziału na licencje pełne i niepełne jest zakres korzystania z wynalazku. Jeżeli licencjobiorca ma prawo gospodarczego korzystania z rozwiązania w takim samym zakresie jak licencjodawca, wówczas mamy do czynienia z licencją pełną. Jeżeli ten zakres jest węższy, wówczas można mówić o licencji niepełnej.

Udzielenie licencji wyłącznej oznacza, że na danym terytorium licencjobiorca ma monopol korzystania z wynalazku. Licencji niewyłącznej można udzielić natomiast kilku licencjobiorcom równocześnie na danym terytorium.

MONOPOL [gr.], ekon.:

1) struktura rynku, na którym istnieje jeden sprzedawca;

2) wyłączny tytuł do produkcji lub handlu danym towarem bądź w danej gałęzi, przysługujący przedsiębiorstwu, osobie, grupie osób lub państwu na podstawie warunków polit., prawnych, ekon. albo naturalnych.

monopol (gr. monopolía od mónos `jedyny' + poleín `sprzedawać') 1. ekon. związek przedsiębiorstw, które całkowicie lub w dużej większości kontrolują rynek i wykorzystują to dla narzucenia wyższych cen, dla osiągnięcia ponadprzeciętnych zysków. 2. sytuacja, w której dzięki występowaniu określonych warunków, złóż itp. o dużym zapotrzebowaniu tylko w jednym miejscu wytwórca produktu uzyskuje ponadprzeciętny zysk z jego sprzedaży. 3. wyłączne prawo do produkcji czegoś lub handlu danym towarem, przysługujące jednej osobie, grupie osób albo państwu.

MONOPOL forma rynku, w której istnieje jeden sprzedawca dla nieograniczonej liczby nabywców; w gospodarce rynkowej częstą formą występowania m. jest oligopol; najczęstszymi formami organizacyjnymi m. są luźne związki niezależnych, wielkich producentów, których celem jest prowadzenie wspólnej polityki, polegającej na utrzymaniu niskich cen zakupu surowców i materiałów, wysokich cen sprzedaży produktów, podział rynków zbytu (kartele, syndykaty) lub utrzymywanie ścisłych - często międzynarodowych - związków kapitałowych (trusty, kartele); państwa starają się ograniczać działania m. wprowadzając ustawy antymonopolowe; zdarza się jednak również, że państwo występuje jako monopolista (m. państwowy, m. fiskalny), wówczas określona dziedzina gospodarki (np. energetyka, produkcja zbrojeniowa, przemysł spirytusowy, przemysł tytoniowy) stanowi prawnie zastrzeżoną na rzecz państwa wyłączność produkcji i obrotu wybranymi artykułami (przepisy wykluczają wszelką konkurencję); wszelkie m. stanowią barierę w rozwoju gosp. Wobec tego, że m. ograniczają w wielu dziedzinach możliwość konkurencji cenowej, coraz większą rolę odgrywa konkurencja za pomocą jakości (znaku firmowego), reklamy, sprzedaży ratalnej itp.

Monopol (monopoly) Rynek, na którym występuje jedyny producent (sprzedawca) dobra lub usługi. Brak konkurencji pozwala monopoliście na ograniczenie podaży, podniesienie ceny i osiągniecie zysku nadzwyczajnego. Państwo może również występować i działać jako monopolista, ustalając wyższe ceny i pobierając wyższe opłaty. Monopole regulowane przez rząd czy monopole prywatne stanowią poważną barierę w rozwijaniu zdrowej konkurencji.

Monopol, forma rynku, na którym działa jeden sprzedawca przy nieograniczonej liczbie nabywców. Może przybierać formę związków producentów (kartel, trust, koncern) dających przewagę ekonomiczną nad konkurentami poprzez osiąganie wyższych zysków, dzięki korzystnemu kształtowaniu cen sprzedaży, jak i wobec możliwości narzucania niskich cen dostawcom.

Przesłanką istnienia monopolu może być posiadanie patentu, praw autorskich lub prawo wyłączności na sprzedaż danego produktu na danym rynku, co może być wzmocnione posiadaniem znaku firmowego o marce światowej. Państwo może inspirować konkurentów do zredukowania ujemnego działania monopolistów (prawo antymonopolowe), może również nakładać nadmierne opłaty działając jako monopolista. Monopole regulowane przez rząd czy monopole prywatne mogą stanowić barierę w rozwijaniu efektywnej konkurencji.

MONOPOL NATURALNY, te gałęzie przemysłu, w których efekty skali są tak wielkie, że może w nich przetrwać tylko jedno przedsiębiorstwo, które wyprze z rynku pozostałych konkurentów.

Monopol dwustronny (bilateral monopoly) Rynek, na którym działa tylko jeden sprzedający (monopol) i tylko jeden kupujący (monopson). W tej sytuacji cena zależy od względnej siły przetargowej i umiejętności negocjacji.

Monopol występuje zazwyczaj w dziedzinach, w których warunki produkcji nie pozwalają na poważne jej rozszerzenie ze względu na rzadkość występowania danego czynnika produkcji (specjalne warunki glebowo-klimatyczne, rzadkie bogactwa naturalne) a zapotrzebowanie na dany produkt jest duże. Taka sytuacja pozwala producentowi na ustalenie wysokiej ceny (zawierającej tzw. rentę monopolową), która nawet kilkakrotnie może przewyższać rzeczywiste koszty produkcji. Taki monopol nazywa się często monopolem naturalnym.

Monopol międzynarodowy (international monopoly) Organizacja i zrzeszenie przedsiębiorstw obejmujące swoją działalnością terytoria wielu krajów i łączące monopolistyczne przedsiębiorstwa różnych państw więzami w celu wyeliminowania konkurencji i opanowania rynków. Porozumienia między uczestnikami monopolu służą podziałowi rynków i ustalaniu zasad polityki cenowej. Monopole międzynarodowe przyjmują formy: trustów, koncernów i karteli międzynarodowych.

MONOPOL PAŃSTWA, zakaz prowadzenia danego rodzaju działalności gosp. przez niepaństwowe podmioty gospodarcze

Monopol pełny

W monopolu pełnym jeden producent wytwarza zazwyczaj unikatowy produkt, kształtujący cenę rynkową zapewniającą mu wysoki zysk na drodze ograniczania podaży. Brak konkurencji, wejście innych producentów na rynek w pełni zmonopolizowany jest praktycznie niemożliwe.

MONOPOL SKARBOWY (monopol fiskalny), prawnie zastrzeżona na rzecz państwa wyłączność produkcji lub obrotu określonymi artykułami, w celu ścisłego ustalenia wielkości ich produkcji i opodatkowania spożycia.

Monopson (monopsony) Struktura rynku, w której istnieje tylko jeden nabywca dobra wytwarzanego przez daną gałąź produkcji. Monopsem jest monopolista, który dyktuje producentowi warunki sprzedaży korzystne dla siebie.
Monopson jest odpowiednikiem monopolu w dziedzinie zakupu. Monopol może być jednocześnie monopsonem. Monopsonistami są na przykład monopole tytoniowe (zakup liści tytoniu) cukrownicze (zakup buraków cukrowych), petrochemiczne (zakup ropy naftowej) itp. Również przedsiębiorstwo nie będące monopolistą, jeśli opanuje jakiś lokalny rynek zakupu, staje się na nim monopsonistą.

Monopol, forma rynku, na którym działa jeden sprzedawca przy nieograniczonej liczbie nabywców. Może przybierać formę związków producentów (kartel, trust, koncern) dających przewagę ekonomiczną nad konkurentami poprzez osiąganie wyższych zysków, dzięki korzystnemu kształtowaniu cen sprzedaży, jak i wobec możliwości narzucania niskich cen dostawcom.

Przesłanką istnienia monopolu może być posiadanie patentu, praw autorskich lub prawo wyłączności na sprzedaż danego produktu na danym rynku, co może być wzmocnione posiadaniem znaku firmowego o marce światowej. Państwo może inspirować konkurentów do zredukowania ujemnego działania monopolistów (prawo antymonopolowe), może również nakładać nadmierne opłaty działając jako monopolista. Monopole regulowane przez rząd czy monopole prywatne mogą stanowić barierę w rozwijaniu efektywnej konkurencji.

Patent, dokument stwierdzający własność wynalazku i wyłączne prawo korzystania z niego w sposób zawodowy lub zarobkowy.

W Polsce autorstwo wynalazku stwierdza się przez wydanie twórcom i współtwórcom świadectwa autorskiego. W przypadku, gdy wynalazek dokonany został w wyniku zlecenia jednostki gospodarczej lub przy jej pomocy, albo przez pracownika w związku z jego zatrudnieniem w tej jednostce, patentu udziela się na rzecz tej jednostki.

W przypadku wynalazku tajnego, patentu udziela się na rzecz skarbu państwa. Wynalazek dokonany w innych warunkach jest własnością autora. Właściciel patentu jest zobowiązany do rozpoczęcia realizacji wynalazku w okresie 3 lat od jego wydania. Okres wyłącznego stosowania wynalazku trwa 15 lat.

Urząd patentowy lub właściciel wynalazku może zezwolić na korzystanie z wynalazku innej osobie w drodze udzielenia licencji (właściciel) lub licencji przymusowej (urząd patentowy). Prawa z patentu mogą być wywłaszczone na rzecz skarbu państwa, np. na cele obrony państwa.

Wyróżniamy: patent zależny - czyli patent na wynalazek oparty na innym wynalazku, patent dodatkowy - czyli patent na wynalazek będący ulepszeniem wynalazku tego samego autora. Świadectwa autorskie i patenty wydaje urząd patentowy. Uzyskane w Polsce patenty są ważne tylko w Polsce.

Pozycja rynkowa przedsiębiorstwa, miejsce przedsiębiorstwa na rynku lokalnym lub globalnym. Oznacza zdolności do sprostania wyzwaniom konkurencji, wyścigowi technologicznemu. Pozycja rynkowa przedsiębiorstwa może być mierzona udziałem w rynku oraz zdolnością utrzymywania bądź zwiększania tego udziału.

Polityka antymonopolowa, ogół działań państwa mających na celu przeciwdziałanie procesom monopolizacji lub ich skutkom i ochronę zasad wolnej konkurencji.

Konieczność prowadzenia polityki antymonopolowej motywowana jest powstawaniem społecznych kosztów związanych z monopolizacją.

Przejawiają się one głównie: w zmniejszaniu przez monopole rozmiarów produkcji i podaży, co prowadzi do wzrostu cen i osiągania przez nie wyższego niż w warunkach wolnej konkurencji zysku, zwanego zyskiem monopolowym, w niepełnym wykorzystaniu zdolności wytwórczych i wyższych przeciętnych kosztach produkcji, hamowaniu postępu technicznego, narzucaniu innym podmiotom gospodarczym warunków transakcji niezgodnych z zasadami uczciwej konkurencji.

Polityka antymonopolowa może przyjmować dwie formy: pierwsza - realizowana np. w USA - polega na całkowitym zakazie działań zmierzających do ograniczania produkcji lub handlu i konkurencji pomiędzy firmami.

Zakazane są m.in. takie formy działania, jak: jawne lub tajne umowy i porozumienia dotyczące wielkości produkcji lub różnicowania cen, umowy wiązane, wyłączność handlowa, fuzje przedsiębiorstw lub wykupywanie akcji konkurentów, tworzenie połączonych dyrekcji. Sąd antymonopolowy może nawet nakazać rozbicie monopolu, jeśli wcześniej zaistniał.

Druga - występująca np. w Wielkiej Brytanii - polega na dopuszczeniu istnienia monopoli (uznaje się, że w niektórych przypadkach ich istnienie jest nawet korzystne dla gospodarki, np. gdy wielka skala produkcji pozwala wydatnie obniżyć przeciętne koszty wytwarzania) i poddaniu ich działania kontroli państwa, przede wszystkim poprzez nadzór nad cenami i zyskami, z możliwością nakazania obniżki cen lub opodatkowania nadmiernych zysków.

Polityka antymonopolowa może obejmować także pomoc państwa dla przedsiębiorstw wchodzących na rynki zmonopolizowane, w celu stworzenia konkurencji dla istniejących monopoli. Polityka antymonopolowa stanowi część ekonomicznej polityki państwa.

W Polsce organem realizującym politykę antymonopolową jest - będący agendą rządową - Urząd Antymonopolowy, utworzony na początku 1990, opierający swoją działalność na ustawie o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym z 24 II 1990.

Praktyki monopolistyczne, zachowania podmiotów gospodarczych osłabiające konkurencję. W prawie polskim są nimi m.in. porozumienia polegające w szczególności na:

1) ustalaniu, bezpośrednio lub pośrednio, cen oraz zasad ich kształtowania między konkurentami w stosunkach z osobami trzecimi,

2) podziale rynku wg kryteriów terytorialnych, asortymentowych lub podmiotowych,

3) ustaleniu lub ograniczeniu wielkości produkcji, sprzedaży lub skupu towarów,

4) ograniczeniu dostępu do rynku lub eliminowaniu z rynku podmiotów gospodarczych nie objętych porozumieniem,

5) ustaleniu przez konkurentów, lub ich związki, warunków umów zawieranych z osobami trzecimi.

Polityka antymonopolowa, ogół działań państwa mających na celu przeciwdziałanie procesom monopolizacji lub ich skutkom i ochronę zasad wolnej konkurencji.

Konieczność prowadzenia polityki antymonopolowej motywowana jest powstawaniem społecznych kosztów związanych z monopolizacją.

Przejawiają się one głównie: w zmniejszaniu przez monopole rozmiarów produkcji i podaży, co prowadzi do wzrostu cen i osiągania przez nie wyższego niż w warunkach wolnej konkurencji zysku, zwanego zyskiem monopolowym, w niepełnym wykorzystaniu zdolności wytwórczych i wyższych przeciętnych kosztach produkcji, hamowaniu postępu technicznego, narzucaniu innym podmiotom gospodarczym warunków transakcji niezgodnych z zasadami uczciwej konkurencji.

Polityka antymonopolowa może przyjmować dwie formy: pierwsza - realizowana np. w USA - polega na całkowitym zakazie działań zmierzających do ograniczania produkcji lub handlu i konkurencji pomiędzy firmami.

Zakazane są m.in. takie formy działania, jak: jawne lub tajne umowy i porozumienia dotyczące wielkości produkcji lub różnicowania cen, umowy wiązane, wyłączność handlowa, fuzje przedsiębiorstw lub wykupywanie akcji konkurentów, tworzenie połączonych dyrekcji. Sąd antymonopolowy może nawet nakazać rozbicie monopolu, jeśli wcześniej zaistniał.

Druga - występująca np. w Wielkiej Brytanii - polega na dopuszczeniu istnienia monopoli (uznaje się, że w niektórych przypadkach ich istnienie jest nawet korzystne dla gospodarki, np. gdy wielka skala produkcji pozwala wydatnie obniżyć przeciętne koszty wytwarzania) i poddaniu ich działania kontroli państwa, przede wszystkim poprzez nadzór nad cenami i zyskami, z możliwością nakazania obniżki cen lub opodatkowania nadmiernych zysków.

Polityka antymonopolowa może obejmować także pomoc państwa dla przedsiębiorstw wchodzących na rynki zmonopolizowane, w celu stworzenia konkurencji dla istniejących monopoli. Polityka antymonopolowa stanowi część ekonomicznej polityki państwa.

W Polsce organem realizującym politykę antymonopolową jest - będący agendą rządową - Urząd Antymonopolowy, utworzony na początku 1990, opierający swoją działalność na ustawie o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym z 24 II 1990.

Schumpeter Joseph Alois (1883-1950), ekonomista austriacki, przedstawiciel kierunku historycznego w ekonomii. Profesor uniwersytetów w Grazu (1911-1919) i Bonn (1925-1932), od 1932 profesor ekonomii na Uniwersytecie Harvarda.

Zajmował się problematyką rozwoju gospodarczego, za główne jego czynniki uznawał przedsiębiorczość oraz innowacje techniczne i organizacyjne, był autorem nowatorskiej teorii wahań koniunkturalnych (cykl gospodarczy). Przewidywał transformację kapitalizmu w socjalizm na drodze rozwoju wielkich spółek akcyjnych.

Główne prace: Teoria rozwoju gospodarczego (1912, wydanie polskie 1960), Business Cycles (tom 1-2, 1939), Capitalism, Socialism and Democracy (1942), History of Economic Analysis (tom 1-2, 1954).

Segmentacja rynku, proces podziału zakresów działalności przedsiębiorstwa. Można go przeprowadzić, biorąc pod uwagę produkt lub konsumenta. Jeżeli dokonujemy segmentacji przyjmując za punkt wyjściowy produkt, to wyodrębniamy segmenty rynku w zależności od odczuć, reakcji konsumenta na dany produkt. Natomiast jeżeli punktem wyjściowym jest konsument, to następuje pogrupowanie konsumentów o podobnych cechach czy upodobaniach niezależnie od produktu. Segmentacja rynku jest integralną częścią marketingu pomocną w ocenie, co należy produkować dla konkretnych, nabywców lub jakie są ich oczekiwania w stosunku do produktów.

Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego Edukacja Obywatelska

Strategie cenowe (pricing strategies) sposoby myślenia i działania, w których uwypukla się strategiczną rolę ceny podkreślając jej znaczenie, które mają doprowadzić do określonych efektów w dziedzinie kształtowania cen. W teorii marketingu najbardziej popularne strategie cenowe to "skimming" i strategia "penetracji". Formułując strategię cenową należy brać pod uwagę następujące zasady:

• decyzje cenowe powinny być podejmowane w kontekście ogólnych celów i strategii marketingowej;

• decyzje cenowe powinny być zintegrowane z pozostałymi instrumentami marketingu;

• należy uważać, by cena nie była nadużywana jako czynnik konkurencyjny (należy poszukiwać alternatywnych strategii konkurowania na rynku);

• kreowanie cen nie powinno stać się rutynową czynnością pozostającą w kompetencji działu księgowości;

• decyzje cenowe nie mogą w zbyt dużym stopniu opierać się na elementach kosztów.

Według Strategora w każdym przedsiębiorstwie można stosować jedną z pięciu strategii cenowych lub ich kompilacje w zależności od pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstwa oraz nasilenia się walki konkurencyjnej w sektorze. Strategie te, to:

1. Strategia dumpingu polegająca na akceptowaniu początkowych strat w celu zwiększenia sprzedaży lub narzucenia produktu substytucyjnego: chcąc wprowadzić na rynek produkt i szybko zwiększyć jego sprzedaż przedsiębiorstwo może w pierwszym okresie pójść na ryzyko strat z nadzieją, że zmniejszające się koszty spowodują stopniowe dojście do satysfakcjonującego je poziomu opłacalności.

2. Strategia dominacji polegająca na jednoczesnym obniżaniu ceny w ślad za spadkiem kosztów produkcji. Przedsiębiorstwo utrzymując stałą marżę zysku utrudnia wejście do sektora nowym konkurentom i eliminuje z rynku przedsiębiorstwa od siebie słabsze. Stosując tę strategię, przejmuje ono inicjatywę na rynku i określa ceny, narzucając je konkurentom. Taką strategię mogą stosować tylko przedsiębiorstwa dominujące w danym sektorze.

3. Strategia parasola, polegająca na tym, że przedsiębiorstwo, zamiast obniżać cenę wraz ze zmniejszeniem się kosztów produkcji, w pierwszym okresie utrzymuje wysoką cenę, tworząc w ten sposób swoisty parasol cenowy. Umożliwia to w okresie początkowym osiąganie wysokiej marży zysku i zapewnia szybki wzrost zainwestowanego kapitału.

4. Strategia przechwycenia, czyli "przejęcia" części rynku; aby przechwycić część rynku przedsiębiorstwo w pewnym momencie decyduje się na sprzedawanie swoich produktów po cenach niższych od cen konkurencyjnych, a nawet niższych niż koszty własne produkcji. Strategia ta umożliwia przedsiębiorstwom znajdującym się na niekorzystnych pozycjach wyjściowych zwiększenie ich udziału w rynku i doścignięcie liderów sektora.

5. Strategia porzucenia, polegająca na stopniowym wycofywaniu się z sektora z jednoczesnym maksymalizowaniem rentowności. Strategię taką stosują przedsiębiorstwa, które nie osiągnąwszy dostatecznie korzystnej pozycji konkurencyjnej, postanawiają w pewnym momencie wycofywać się z rynku, a jednocześnie wyciągać z niego ile się jeszcze da, by przynajmniej częściowo zwrócił się zainwestowany kapitał

Struktury rynkowe Informacje ogólne

• Informacje ogólne

• Model czystej konkurencji

• Model konkurencji monopolistycznej

• Oligopol

• Monopol pełny

Struktury rynkowe, rynkowe struktury, formy (modele) rynków pojedynczych produktów lub pokrewnych ich grup, kształtujące się w wyniku walki konkurencyjnej lub umowy producentów. Wyróżnia się cztery modele struktur rynkowych: czystą (doskonałą, wolną) konkurencję, konkurencję monopolistyczną, oligopol i monopol pełny. Różnią się one między sobą liczbą producentów występujących na danym rynku, sposobem kształtowania cen, charakterem produktów będących przedmiotem obrotu, formami konkurencji między producentami oraz stopniem swobody wejścia na rynek nowych producentów.

Model czystej konkurencji

Charakteryzuje się dużą liczbą niezależnych producentów, z których żaden indywidualnie nie ma wpływu na cenę, kształtującą się pod wpływem całkowitych wielkości popytu i podaży. Przedmiotem obrotu na takim rynku są produkty jednorodne (np. płody rolne), konkurencja ma charakter cenowy (dążenie do obniżki kosztów produkcji, pociągające za sobą obniżenie cen, eliminuje z rynku konkurentów produkujących zbyt drogo). Wejście nowych producentów na rynek doskonale konkurencyjny nie napotyka żadnych barier.

Model konkurencji monopolistycznej

Charakteryzuje się względnie dużą liczbą producentów wytwarzających produkty tego samego typu (np. meble, odzież, obuwie, biżuterię), ale posiadające swoiste, indywidualne cechy, co pozwala producentom odrębnie ustalać ceny swoich wyrobów, ale nie mogą one zbytnio odbiegać od cen podobnych produktów na rynku. Konkurencja ma głównie charakter niecenowy (jakość, opakowanie, reklama, promocja). Wejście na rynek jest trudniejsze niż w modelu konkurencji doskonałej, wymaga większego kapitału i nakładów na skuteczną reklamę i promocję dla pozyskania klientów.

Oligopol

W oligopolu liczba producentów nie przekracza kilkunastu. Produkty mogą mieć charakter jednorodny (np. surowce, materiały) lub różnorodny (np. sprzęt radiowo-telewizyjny, samochody, artykuły gospodarstwa domowego). Ceny dyktowane są przez największe z przedsiębiorstw oligopolu (przywódca cenowy) lub ustalane w wyniku umowy między producentami. Konkurencja o charakterze niecenowym polega na ciągłej poprawie jakości i nowoczesności produktów, ustalaniu dogodnych warunków sprzedaży i gwarancji, reklamie i promocji. Wejście na rynek oligopolistyczny jest trudne, z uwagi na bariery ekonomiczne (znaczny kapitał), technologiczne i prawne, ale możliwe.

USTAWY PRZECIWMONOPOLOWE przepisy mające na celu zapobieżenie powstawaniu monopoli, ograniczenie stosowania praktyk monopolistycznych przez duże przedsiębiorstwa; ustawodawstwo przeciwmonopolowe (antytrustowe) powstało w Stanach Zjednoczonych pod koniec XIX w., w Europie rozwijało się od połowy XX w. gł. we Włoszech i W. Brytanii; w Polsce obowiązuje ustawa z 1990 o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym oraz istnieje Urząd Antymonopolowy; u.p. nie są w Polsce rygorystyczne z uwagi na konieczność dokonywania wyboru między zdolnością do konkurowania na rynku światowym przedsiębiorstw, będących krajowymi monopolistami a ograniczeniem monopolu, zmniejszającym ich zdolności konkurencyjne.

Urząd Antymonopolowy, w Polsce od 1990 centralny organ administracji państwowej podległy bezpośrednio Radzie Ministrów, właściwy w sprawach przeciwdziałania praktykom monopolistycznym. Zajmuje się kontrolą przestrzegania przez wszelkie podmioty gospodarcze przepisów o przeciwdziałaniu praktykom

monopolistycznym i wydaje decyzje w tych sprawach. W związku z reformą centrum administracyjno-gospodarczego w 1996 zastąpiony przez Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów.

PROBLEMY ZADANIA TESTY

stwarza wystarczająco silne bodźce dla średnich i większych firm. Nie ma dowodów na to, że gałąź musi być

Zadania

1) Jakie są właściwości czystego monopolu?

2) Czy w warunkach monopolu istnieje konkurencja?

3) Co oznacza czysty monopol nie dyskryminujący?

4) Co oznacza doskonała przejrzystość rynku w warunkach monopolu? .

5) Czy w warunkach monopolu występuje zawsze homogeniczność produktu?

6) Jakie są przyczyny monopolizacji rynku?

7) Dlaczego w niektórych sytuacjach monopolizacja rynku jest prawnie ograniczona, natomiast w innych nie tylko nie jest zakazana, ale jest chroniona przez prawo?

8) Które z następujących dziedzin działalności gospodarczej stanowią czysty monopol:

a) lokalny dziennik;

b) Polska Poczta;

c) Elektrociepłownia we Wrocławiu;

d) jedyny dostawca koksu w Olsztynie;

e) Wedel S.A

9) Na podstawie danych zawartych w tabeli oblicz:

a) przychód całkowity, przychód marginalny, koszt marginalny oraz koszt całkowity, przyjmując, że koszt stały wynosi 10;

b) ustal optymalną ilość, cenę i zysk monopolowy;

c) narysuj linię popytu, przychodu marginalnego oraz krzywą kosztu marginalnego;

d) znajdź punkt Cournot`a.

Q	C	Uc	U`	Kz	Kk	Ks	Kc
1	12			5		5
2	11			9
3	10			14
4	9			20
5	8			28
6	7			38

10) Tabela odpowiada krzywej popytu pewnego monopolisty:

Popyt (tys. jednostek) na tydzień	Cena (C)	Utarg całkowity (Uc)	Utarg krańcowy (U`)
0	40
1	35
2	30
3	25
4	20
S	15
6	10
7	5

1. oblicz wielkość utargu całkowitego i krańcowego;

2. sporządź wykres utargu przeciętnego i krańcowego; c) na oddzielnym rysunku wykreśl utarg całkowity;

3. przy jakiej wielkości popytu utarg całkowity osiąga maksimum?

4. ) przy jakim poziomie popytu utarg krańcowy wynosi zero?

11) Monopolista ma do czynienia z kosztami i utargami, które są pokazane na rysunku:

C

Kk

Kpc

D

U` Q

a) zaznacz na rysunku wielkość produkcji maksymalizującą zysk;

b) zaznacz cenę, po której monopolista zdecyduje się sprzedawać tę produkcję;

c) wskaż obszar odpowiadający poziomowi zysku monopolu, osiąganego przy tej wysokości ceny i produkcji;

d) jak spadek popytu rynkowego na dane dobro wpłynie na równowagę monopolisty?

12) Rysunek pokazuje długookresowe koszty i utargi charakteryzujące sytuację monopolisty:

C

Kk

Kpc

D

U`

Q

a) jaka jest wielkość produkcji, przy której zysk osiąga maksymalną wysokość?

b) po jakiej cenie monopolista będzie sprzedawać produkowany towar?

c) ile wyniesie w tej sytuacji zysk nadzwyczajny?

d) ile towaru dostarczyłby monopolista i po jakiej cenie, gdyby był zmuszony ustalić cenę na poziomie równym kosztowi krańcowemu?

13. Sądzi się, że krzywa popytu rynkowego na heroinę jest wysoce nieelastyczna. Mówi się także, że podaż heroiny jest zmonopolizowana przez mafię. Za­kładamy, że jest ona zainteresowana maksymalizacją zysków. Czy dwa powyższe stwierdzenia są ze sobą zgodne?

14)Czy monopol kiedykolwiek z własnej inicjatywy zrealizuje poziom produkcji spełniający kryterium konkurencji doskonałej (Pareta)?

15) Dlaczego korzyści skali mogą być barierą wejścia na rynek?

TEST MONOPOL

1. Która z firm stoi w obliczu krzywej popytu rynkowego:

a. przedsiębiorstwo, uczestnik wolnej konkurencji

b .przedsiębiorstwo monopolistyczne

c .przedsiębiorstwo oligopolistyczne

d .przedsiębiorstwo, uczestnik konkurencji monopolistycznej

e .odpowiedź b i c jest prawidłowa

2 Którą z form cechuje największa ilość firm :

a. doskonalą konkurencję

b .czysty monopol

c .konkurencję monopolistyczną

d .oligopol

e .żadną z nich

3. W której z podanych niżej form rynku firmy nie sprawują kontroli nad cenami swych produktów :

1. konkurencja doskonała

2. czysty monopol

3. konkurencja monopolistyczna

4. oligopol

5. każda z tych form rynkowych pozwala firmom na zachowanie choćby minimalnej kontroli nad cenami ich produktów.

• Które z wymienionych czynników prawdopodobnie zwiększą siłę monopolis­tyczną firmy?

1. skoncentrowanie produkcji w mniejszej liczbie zakładów;

2. wygaśnięcie patentu na produkt;

3. rozszerzenie profilu produkcji;

4. wzrost zysków monopolowych;

5. zmniejszenie wydatków przeznaczonych na reklamę;

6. spadek mieszanej cenowej elastyczności popytu na wytwarzany produkt.

5. Którą podanych niżej form rynku cechuje występowanie jakiejkolwiek siły monopolowej, wywołanej istnieniem na tym rynku barier wejścia :

1. zysty monopol

2. konkurencja monopolistyczna

3. oligopol

4. wszystkie wymienione

5. żadną z wymienionych

6. Siła monopolowa przedsiębiorstwa monopolistycznego nigdy nie jest całkowita i doskonała, gdyż :

1. zawsze można znaleźć jakieś substytuty wyrobów tego przedsiębiorstwa

2. konsumentów nikt nie zmusza do kupowania u monopolisty

3. firma monopolistyczna musi brać pod uwagę wielkość popytu na swe wyroby oraz strukturę swoich kosztów

4. bariery wejścia są do przezwyciężenia w okresie długim

5. wszystkie powyższe stwierdzenia są słuszne

7. Firma monopolistyczna :

1. stoi w obliczu rynkowego popytu na swe wyroby

2. musi zmniejszać swoje ceny, by sprzedać więcej towarów, w ten sposób jej utarg krańcowy dla wszystkich sprzedanych jednostek , za wyjątkiem pierwszej, kształtuje się poniżej ich ceny

3. nakłada wyższe ceny i produkuje mniej wyrobów niżeli miałoby to miejsce na doskonale konkurencyjnym rynku

4. żadna

5. jest opisana przez wszystkie powyższe stwierdzenia

8. Załóżmy, że firma monopolistyczna wytwarza taką ilość towarów, która pozwala jej na maksymalizację zysków. Cena, która ta firma zażąda, jest określana przez :

1. punkt przecięcia krzywej kosztów krańcowych z krzywą krańcowego utargu firmy

2. odczytanie właściwej wartości na krzywej popytu

3. odczytanie właściwej wartości na krzywej kosztów krańcowych

4. przecięcie się krzywych rynkowego popytu i rynkowej podaży

5. krańcowy koszt wytworzenia ostatniej jednostki

9. Utarg krańcowy firmy monopolistycznej maleje i kształtuje się poniżej ceny ( utargu przeciętnego ) dla wszystkich jednostek dodatkowo sprzedanych ponad pierwszą jednostkę :

1. i dlatego krzywa kosztów krańcowych tej firmy pokrywa się z krzywą popytu rynkowego na jej wyroby

2. i dlatego krzywa utargu krańcowego tej firmy leży powyżej krzywej popytu rynkowego na jej wyroby

3. gdyż firma ta stoi w obliczu popytu rynkowego na swe wyroby

4. ponieważ firma ta musi obniżać ceny, jeśli chce zwiększać wolumen sprzedaży

5. ponieważ zachodzi sytuacja opisana w punkcie c i d

10. Jeżeli na rynku monopolu pełnego monopolista maksymalizuje zysk dodatni lub minimalizuje stratę, to wtedy:

a) przychód całkowity > koszt całkowity;

b) przychód przeciętny > przeciętne koszty całkowite;

c) przychód przeciętny > koszt marginalny;

d)przeciętne koszty całkowite < koszt marginalny.

10 Które z podanych niżej twierdzeń są prawdziwe (może być ich więcej niż jedno). Monopolista nie ponoszący żadnych kosztów produkcji zmaksymalizuje swój utarg, ustalając cenę na takim poziomie, aby:

a) utarg krańcowy wynosił zero;

b) elastyczność popytu w danym punkcie wynosiła l;

c) utarg całkowity w danym punkcie nie wzrastał, ani nie malał.

11) Monopolista dążący do maksymalizacji zysku będzie skłonny obniżyć cenę swego produktu, jeśli:

1. przeciętny koszt całkowity obniży się;

2. koszty reklamy wzrosną;

3. utarg krańcowy będzie większy niż koszt krańcowy;

4. utarg krańcowy będzie równy krańcowym kosztom zmiennym.

10. Firma monopolistyczna może ponieść stratę, gdy :

1. popyt na jej wyroby jest względnie niski

2. jej koszty produkcji są względnie wysokie

3. jej przeciętne koszty produkcji są wyższe id ceny rynkowej

4. popyt na jej wyroby jest względnie wysoki

5. prawdziwe są sytuacje a i b

11. Firma monopolistyczna zwykle:

1. stosuje doskonałe zróżnicowanie cen

2. otrzymuje zyski ekonomiczne zarówno w długim, jak i w krótkim okresie

3. produkuje taką ilość towarów, która pozwala na zrównoważenie ceny z kosztami krańcowymi

4. ponosi straty w okresie krótkim

5. produkuje więcej towarów i żąda niższych cen, niż otrzymaliby to producenci na doskonale konkurencyjnym rynku

12. Które z poniższych twierdzeń dotyczących monopolu są prawdziwe ?

1. firma monopolistyczna może produkować przy różnym poziomie przeciętnych kosztów całkowitych, w zależności od wielkości popytu na swe wyroby wyznaczającej funkcję utargu krańcowego

2. jeśli firma monopolistyczna jest w stanie stosować niedoskonałe różnicowanie cen względem segmentów rynkowych, to najwyższej ceny zażąda ona w segmencie o najbardziej elastycznym popycie

3. im słabsze są bariery wejścia na rynek, tym silniejsza siła monopolowa przedsiębiorstwa monopolistycznego

4. monopol może być zawsze złamany przez rząd

5. monopol nigdy w rzeczywistości się nie pojawia, ze względu na istniejącą innowacyjność i stale rodzące się wynalazki

13. Monopol:

1. nie ma wpływu na cenę swego produktu

2. może wpływać na cenę swego produktu

3. osiąga maksymalny zysk, gdy jego koszt przeciętny równa się utargowi przeciętnemu

4. osiąga maksymalny zysk, gdy jego całkowity utarg jest najwyższy

5. żadna odpowiedź nie jest dobra

14. Monopolista dążący do maksymalizacji zysku będzie skłonny opuścić cenę, jeżeli :

1. koszt przeciętny całkowity obniży się

2. wzrosną koszty reklamy

3. utarg krańcowy będzie większy od kosztu krańcowego

4. utarg krańcowy będzie równy krańcowym kosztom

5. utarg krańcowy będzie mniejszy od kosztu krańcowego

15. Które z podanych niżej zjawisk można uznać za społeczny koszt monopolizacji ?

1. monopolizacja powoduje niepożądaną redystrybucję dochodów

2. monopolizacja może wywołać nieefektywne wykorzystanie zasobów

3. monopolizacja powoduje nieprawidłową alokację zasobów

4. budowanie barier wejścia na rynek powoduje odpływ zasobów z innych dziedzin wytwarzania

5. wszystkie podane stwierdzenia opisują społeczne koszty monopolizacji

16. W przypadku monopolu krzywa popytu musi być :

1. doskonale elastyczna

2. rosnąca w górę

3. pozioma

4. opadająca w dół

5. kształt krzywej popytu uzależniony jest od warunków rynkowych, w jakich działa monopolista

17. Siła monopolowa przedsiębiorstwa monopolistycznego nigdy nie jest całkowita i doskonała, gdyż :

1. zawsze można znaleźć jakieś substytuty wyrobów tego przedsiębiorstwa

2. konsumentów nikt nie zmusza do kupowania u monopolisty

3. firma monopolistyczna musi brać pod uwagę wielkość popytu na swe wyroby oraz strukturę swoich kosztów

4. bariery wejścia są do przezwyciężenia w okresie długim

5. wszystkie powyższe stwierdzenia są słuszne

18. Firma monopolistyczna :

1. stoi w obliczu rynkowego popytu na swe wyroby

2. musi zmniejszać swoje ceny, by sprzedać więcej towarów, w ten sposób jej utarg krańcowy dla wszystkich sprzedanych jednostek , za wyjątkiem pierwszej, kształtuje się poniżej ich ceny

3. jest jedynym producentem danego wyrobu i

4. nakłada wyższe ceny i produkuje mniej wyrobów niżeli miałoby to miejsce na doskonale konkurencyjnym rynku

5. jest opisana przez wszystkie powyższe stwierdzenia

19. Załóżmy, że firma monopolistyczna wytwarza taką ilość towarów, która pozwala jej na maksymalizację zysków. Cena, która ta firma zażąda, jest określana przez :

1. punkt przecięcia krzywej kosztów krańcowych z krzywą krańcowego utargu firmy

2. odczytanie właściwej wartości na krzywej popytu

3. odczytanie właściwej wartości na krzywej kosztów krańcowych

4. przecięcie się krzywych rynkowego popytu i rynkowej podaży

5. krańcowy koszt wytworzenia ostatniej jednostki

20. Utarg krańcowy firmy monopolistycznej maleje i kształtuje się poniżej ceny ( utargu przeciętnego ) dla wszystkich jednostek dodatkowo sprzedanych ponad pierwszą jednostkę :

1. i dlatego krzywa kosztów krańcowych tej firmy pokrywa się z krzywą popytu rynkowego na jej wyroby

2. i dlatego krzywa utargu krańcowego tej firmy leży powyżej krzywej popytu rynkowego na jej wyroby

3. gdyż firma ta stoi w obliczu popytu rynkowego na swe wyroby

4. ponieważ firma ta musi obniżać ceny, jeśli chce zwiększać wolumen sprzedaży

5. ponieważ zachodzi sytuacja opisana w punkcie c i d

21. Firma monopolistyczna może ponieść stratę, gdy :

1. popyt na jej wyroby jest względnie niski

2. jej przeciętne koszty produkcji są wyższe od możliwej do uzyskania ceny

3. jej koszty produkcji są względnie niskie

4. popyt na jej wyroby jest względnie wysoki

5. prawdziwe są sytuacje a i b

22. Firma monopolistyczna zwykle:

1. stosuje doskonałe zróżnicowanie cen

2. otrzymuje zyski ekonomiczne zarówno w długim, jak i w krótkim okresie

3. produkuje taką ilość towarów, która pozwala na zrównoważenie ceny z kosztami krańcowymi

4. ponosi straty w okresie krótkim

5. produkuje więcej towarów i żąda niższych cen, niż otrzymaliby to producenci na doskonale konkurencyjnym rynku

23. Dyskryminacja cenowa występuje, gdy monopol sprzedaje ten sam produkt:

a) po cenach maksymalnych;

b) w tym samym miejscu i czasie po różnych cenach;

c) po cenach dumpingowych;

d) na rynkach zagranicznych.

24. Które z poniższych twierdzeń dotyczących monopolu są prawdziwe ?

1. firma monopolistyczna może produkować przy dowolnej wielkości swych długookresowych przeciętnych kosztów całkowitych, w zależności jedynie od wielkości popytu na swe wyroby

2. jeśli firma monopolistyczna jest w stanie stosować niedoskonałe różnicowanie cen względem segmentów rynkowych, to najwyższej ceny zażąda ona w segmencie o najbardziej elastycznym popycie

3. im większe są bariery wejścia na rynek, tym silniejsza siła monopolowa przedsiębiorstwa monopolistycznego

4. monopol może być zawsze złamany przez rząd

5. monopol nigdy w rzeczywistości się nie pojawia, ze względu na istniejącą innowacyjność i stale rodzące się wynalazki

25. Monopol:

1. nie ma wpływu na cenę swego produktu

2. może wpływać na cenę swego produktu

3. osiąga maksymalny zysk, gdy jego koszt przeciętny równa się utargowi przeciętnemu

4. osiąga maksymalny zysk, gdy jego całkowity utarg jest najwyższy

5. żadna odpowiedź nie jest dobra

26. Monopolista dążący do maksymalizacji zysku będzie skłonny opuścić cenę, jeżeli :

1. koszt przeciętny całkowity obniży się

2. wzrosną koszty reklamy

3. utarg krańcowy będzie większy od kosztu krańcowego

4. utarg krańcowy będzie równy krańcowym kosztom

5. utarg krańcowy będzie mniejszy od kosztu krańcowego

27. Które z podanych niżej zjawisk można uznać za społeczny koszt monopolizacji ?

1. monopolizacja powoduje niepożądaną redystrybucję dochodów

2. monopolizacja może wywołać nieefektywne wykorzystanie zasobów

3. monopolizacja powoduje nieprawidłową alokację zasobów

4. budowanie barier wejścia na rynek powoduje odpływ zasobów z innych dziedzin wytwarzania

5. wszystkie podane stwierdzenia opisują społeczne koszty monopolizacji

28. W przypadku monopolu krzywa popytu musi być :

1. doskonale elastyczna

2. rosnąca w górę

3. pozioma

4. spadająca w dół

5. kształt krzywej popytu uzależniony jest od warunków rynkowych, w jakich działa monopolista

29. . Monopol:

1. nie ma wpływu na cenę swego produktu

2. może wpływać na cenę swego produktu

3. osiąga maksymalny zysk, gdy jego koszt przeciętny równa się utargowi przeciętnemu

4. osiąga maksymalny zysk, gdy jego całkowity utarg jest najwyższy

5. żadna odpowiedź nie jest dobra

30. Które z podanych niżej zjawisk można uznać za społeczny koszt monopolizacji ?

1. monopolizacja powoduje niepożądaną redystrybucję dochodów

2. monopolizacja może wywołać nieefektywne wykorzystanie zasobów

3. monopolizacja powoduje nieprawidłową alokację zasobów

4. budowanie barier wejścia na rynek powoduje odpływ zasobów z innych dziedzin wytwarzania

5. wszystkie podane stwierdzenia opisują społeczne koszty monopolizacji

31. Cena monopolowa jest wyznaczana dla produkcji przy której przecinają się :

1. krzywa popytu z krzywą przeciętnego kosztu zmiennego

2. krzywa popytu z krzywą przeciętnego kosztu stałego

3. krzywa utargu krańcowego z krzywą kosztu krańcowego

4. krzywa popytu krzywą przeciętnego kosztu zmiennego

5. żadna

32. Cena monopolowa jest wyznaczana dla produkcji przy której przecinają się :

1. krzywa popytu z krzywą przeciętnego kosztu zmiennego

2. krzywa popytu z krzywą przeciętnego kosztu stałego

3. krzywa utargu krańcowego z krzywą kosztu krańcowego

4. krzywa popytu krzywą przeciętnego kosztu zmiennego

5. żadna

33. Które z podanych niżej zjawisk można uznać za społeczny koszt monopolizacji ?

1. monopolizacja powoduje niepożądaną redystrybucję dochodów

2. monopolizacja może wywołać nieefektywne wykorzystanie zasobów

3. monopolizacja powoduje nieprawidłową alokację zasobów

4. budowanie barier wejścia na rynek powoduje odpływ zasobów z innych dziedzin wytwarzania

5. wszystkie podane stwierdzenia opisują społeczne koszty monopolizacji

MONOPOL

1.. Która z firm stoi w obliczu krzywej popytu rynkowego:

a. przedsiębiorstwo, uczestnik wolnej konkurencji

b .przedsiębiorstwo monopolistyczne

c .przedsiębiorstwo oligopolistyczne

d .przedsiębiorstwo, uczestnik konkurencji monopolistycznej

e .odpowiedź b c jest prawidłowa

2. Siła monopolowa przedsiębiorstwa monopolistycznego nigdy nie jest całkowita i doskonała, gdyż :

1. zawsze można znaleźć jakieś substytuty wyrobów tego przedsiębiorstwa

2. konsumentów nikt nie zmusza do kupowania u monopolisty

3. firma monopolistyczna musi brać pod uwagę wielkość popytu na swe wyroby oraz strukturę swoich kosztów

4. bariery wejścia są do przezwyciężenia w okresie długim

5. wszystkie powyższe stwierdzenia są słuszne

3. Firma monopolistyczna :

a stoi w obliczu rynkowego popytu na swe wyroby

2. musi zmniejszać swoje ceny, by sprzedać więcej towarów, w ten sposób jej utarg krańcowy dla wszystkich sprzedanych jednostek , za wyjątkiem pierwszej, kształtuje się poniżej ich ceny

3. jest jedynym producentem danego wyrobu i dlatego fragment krzywej kosztów krańcowych tej firmy znajdujący się powyżej punktu minimum przeciętnych kosztów zmiennych stanowi rynkową krzywa podaży na tym zmonopolizowanym rynku

4. nakłada wyższe ceny i produkuje mniej wyrobów niżeli miałoby to miejsce na doskonale konkurencyjnym rynku

5. jest opisana przez wszystkie powyższe stwierdzenia

4. Załóżmy, że firma monopolistyczna wytwarza taką ilość towarów, która pozwala jej na maksymalizację zysków. Cena, która ta firma zażąda, jest określana przez :

1. punkt przecięcia krzywej kosztów krańcowych z krzywą krańcowego utargu firmy

2. odczytanie właściwej wartości na krzywej popytu

3. odczytanie właściwej wartości na krzywej kosztów krańcowych

4. przecięcie się krzywych rynkowego popytu i rynkowej podaży

5. krańcowy koszt wytworzenia ostatniej jednostki

5. Firma monopolistyczna w długim okresie będzie maksymalizowała swe zyski wytwarzając :

1. przy minimalnych przeciętnych długookresowych kosztach całkowitych

2. koszcie krańcowym równym długookresowym przeciętnym kosztom całkowitym

3. gdy koszt krańcowy równy będzie kosztom całkowitym

4. największą możliwą ilość towarów

5. w obszarze, w którym występują korzyści skali

6. Utarg krańcowy firmy monopolistycznej maleje i kształtuje się poniżej ceny ( utargu przeciętnego ) dla wszystkich jednostek dodatkowo sprzedanych ponad pierwszą jednostkę :

a i dlatego krzywa kosztów krańcowych tej firmy pokrywa się z krzywą popytu rynkowego na jej wyroby

2. i dlatego krzywa utargu krańcowego tej firmy leży powyżej krzywej popytu rynkowego na jej wyroby

3. gdyż firma ta stoi w obliczu popytu rynkowego na swe wyroby

4. ponieważ firma ta musi obniżać ceny, jeśli chce zwiększać wolumen sprzedaży

5. ponieważ zachodzi sytuacja opisana w punkcie c i

7. Firma monopolistyczna może ponieść stratę, gdy :

1. popyt na jej wyroby jest względnie niski

2. jej koszty produkcji są względnie wysokie

3. jej przeciętne koszty produkcji są wyższe od ceny

4. popyt na jej wyroby jest względnie wysoki

5. żadna

8. Firma monopolistyczna zwykle:

1. stosuje doskonałe zróżnicowanie cen

2. otrzymuje zyski ekonomiczne zarówno w długim, jak i w krótkim okresie

3. produkuje taką ilość towarów, która pozwala na zrównoważenie ceny z kosztami krańcowymi

4. ponosi straty w okresie krótkim

5. produkuje więcej towarów i żąda niższych cen, niż otrzymaliby to producenci na doskonale konkurencyjnym rynku

9. Które z poniższych twierdzeń dotyczących monopolu są prawdziwe ?

1. firma monopolistyczna może produkować przy dowolnej wielkości swych długookresowych przeciętnych kosztów całkowitych, w zależności jedynie od wielkości popytu na swe wyroby

2. jeśli firma monopolistyczna jest w stanie stosować niedoskonałe różnicowanie cen względem segmentów rynkowych, to najwyższej ceny zażąda ona w segmencie o najbardziej elastycznym popycie

3. im większe są bariery wejścia na rynek, tym większa siła monopolowa przedsiębiorstwa monopolistycznego

4. monopol może być zawsze złamany przez rząd

5. monopol nigdy w rzeczywistości się nie pojawia, ze względu na istniejącą innowacyjność i stale rodzące się wynalazki

10. Monopol:

1. nie ma wpływu na cenę swego produktu

2. może wpływać na cenę swego produktu

3. osiąga maksymalny zysk, gdy jego koszt przeciętny równa się utargowi przeciętnemu

4. osiąga maksymalny zysk, gdy jego całkowity utarg jest najwyższy

5. żadna odpowiedź nie jest dobra

11. Monopolista dążący do maksymalizacji zysku będzie skłonny opuścić cenę, jeżeli :

1. koszt przeciętny całkowity obniży się

2. wzrosną koszty reklamy

3. utarg krańcowy będzie większy od kosztu krańcowego

4. utarg krańcowy będzie równy krańcowym kosztom

5. utarg krańcowy będzie mniejszy od kosztu krańcowego

12. Które z podanych niżej zjawisk można uznać za społeczny koszt monopolizacji ?

1. monopolizacja powoduje niepożądaną redystrybucję dochodów

2. monopolizacja może wywołać nieefektywne wykorzystanie zasobów

3. monopolizacja powoduje nieprawidłową alokację zasobów

4. budowanie barier wejścia na rynek powoduje odpływ zasobów z innych dziedzin wytwarzania

5. wszystkie podane stwierdzenia opisują społeczne koszty monopolizacji

13. W przypadku monopolu krzywa popytu musi być :

1. doskonale elastyczna

2. rosnąca w górę

3. pozioma

4. spadająca w dół

5. kształt krzywej popytu uzależniony jest od warunków rynkowych, w jakich działa monopolista

14. Które z następujących struktur rynkowych wywołują największą nieefektywność rynkową ?

1. czysty monopol

2. konkurencja doskonała

3. oligopol

4. konkurencja monopolistyczna

5. kartel

15. Monopolistycznie konkurencyjna firma:

1. produkuje w minimum przeciętych kosztów całkowitych

2. pobiera wysoką cenę i produkuje więcej niż firma doskonale konkurencyjna

3. będzie maksymalizowała krótkookresowe zyski, produkując dla wielkości produkcji , przy której koszt krańcowy zrówna się z utargiem krańcowym

4. w długim okresie produkuje w obszarze dyzekonomii skali

5. daje mniejszą różnorodność produktów, spośród których konsumenci mogą dokonywać wyboru

16. Cena monopolowa jest wyznaczana dla produkcji przy której przecinają się :

1. krzywa popytu z krzywą przeciętnego kosztu zmiennego

2. krzywa popytu z krzywą przeciętnego kosztu stałego

3. krzywa utargu krańcowego z krzywą kosztu krańcowego

4. krzywa popytu krzywą przeciętnego kosztu zmiennego

5. żadna

MONOPOL FAŁSZYWE CZY PRAWDZIWE.

Dla każdego z poniższych stwierdzeń proszę określić, czy jest ono prawdziwe ( P. ), czy fałszywe ( F ).

1. siła monopolowa powoduje zmniejszenie produkcji i wzrost nakładanych na produkt cen

2. wielkość siły monopolowej zależy od wielkości i natężenia barier wejścia na rynek

3. jedynym źródłem powstania i tworzenia się barier wejścia na rynek jest sytuacja, w której jakiś surowiec znajduje się w rękach wyłącznie jednego właściciela

4. siła monopolowa czystego monopolisty nigdy nie jest całkowita i doskonała

5. firma monopolistyczna jako jedyny nabywca produktu stoi w obliczu rynkowej krzywej popytu

6. rząd powinien zwalczać wszelkie monopole

7. fragment krzywej kosztów krańcowych firmy monopolistycznej przebiegający powyżej punktu minimum przeciętnych kosztów zmiennych, stanowi rynkową krzywą podaży na tym zmonopolizowanym rynku

8. krzywa utargu krańcowego firmy monopolistycznej jest nachylona w dół i przebiega poniżej rynkowej krzywej popytu, co stanowi ilustrację faktu, że wraz ze wzrostem popytu rośnie utarg krańcowy, który przewyższa cenę dla wszystkich, z wyjątkiem pierwszej sprzedanej jednostki

9. Firma monopolistyczna maksymalizuje w krótkim okresie swoje zyski, produkując w punkcie Uk = Kpc

10. Firma monopolistyczna żąda najwyższej możliwej ceny za swoje wyroby

11. Ekonomiczne zyski krótkookresowe w firmie monopolistycznej nie stosującej różnicowania cen są obliczane tak samo, jak w każdym innym przedsiębiorstwie

12. Ekonomiczne zyski krótkookresowe w firmie monopolistycznej nie stosującej zróżnicowania cen są obliczane poprzez odejmowanie od ceny przeciętnych kosztów całkowitych i przemnożenie tak otrzymanej wielkości przez ilość wyprodukowanych dóbr ( usług )

13. Gdy w krótkim okresie firma monopolistyczna ponosi straty, to winna ona zaprzestać produkcji ( zakończyć działalność ekonomiczną ), jeżeli utarg całkowity byłby mniejszy od całkowitych kosztów zmiennych produkcji

14. Firma monopolistyczna nie może osiągać zysków ekonomicznych w długim okresie

15. w długim okresie firma monopolistyczna będzie produkowała w dowolnym punkcie krzywej długookresowych przeciętnych kosztów całkowitych jedynie w zależności od wielkości popytu na swoje wyroby

16. Firma monopolistyczna jest nieefektywna w tym sensie, że korzyści krańcowe ( dla konsumenta ) z ostatniej wyprodukowanej jednostki towaru, przewyższają krańcowe koszty jej wytworzenia

17. Firma monopolistyczna będzie stosowała różnicowanie cen, jeśli jest w stanie zapobiec odsprzedawaniu przez konsumentów swych towarów

18. Firma monopolistyczna produkuje zbyt wiele towarów i dlatego następuje nadmierna alokacja zasobów do zmonopolizowanych branż i gałęzi

19. Jeśli firma monopolistyczna jest w stanie różnicować ceny, zwiększy ona swoje zyski

20. doskonałe różnicowanie cen w praktyce występuje częściej, niż niedoskonałe różnicowanie cen

21. Firma monopolistyczna stosująca niedoskonałe różnicowanie cen względem segmentów rynku, będzie przesuwała sprzedaż z jednego segmentu do drugiego, aż do zrównania się krańcowych utargów z ostatniej sprzedanej w każdym segmencie jednostki towaru

22. Krzywa popytu rynkowa, w obliczu której stoi firma monopolistyczna doskonale różnicująca ceny, jest zarazem krzywą utargu krańcowego tego przedsiębiorstwa. Poziom produkcji tej firmy jest więc równy efektywnemu poziomowi produkcji tzn. wielkości produkcji, która by powstała na doskonale konkurencyjnym rynku

MATERIAŁY FAKULTATYWNE

Przyczyny monopolizacji gospodarki Polski

E.Nojszewska ,E. Czarny ” Mikroekonomia:”

W roku 1989 co najmniej 1/3 rynków w Polsce była zmonopolizowana ( kontrolowana przez pojedyncze firmy ).Małe przedsiębiorstwa stanowiły jedynie 3% ogółu firm państwowych. Względnie silna monopolizacja gospodarki polskiej wynikała przede wszystkim z przyczyn natury ideologicznej, administracyjnej i prawnej. W takich warunkach trudno mówić o gospodarce rynkowej.

Skłonność centralnie planowanej gospodarki do autarkii miała działanie antyspecjalizacyjne i zmuszała do rozwijania produkcji wszystkich towarów. Aby sprostać temu wymaganiu, tworzono gigantyczne przedsiębiorstwa, będące jedynymi wytwórcami określonego wyrobu w krajach, a nawet w RWPG. Powstanie konkurencji hamowała też brak kapitału oraz system centralnego planowania i dostosowywania wielkości produkcji do wielkości popytu.

Tworzenie i likwidacja przedsiębiorstw były wyłącznym przywilejem administracji państwowej. W konsekwencji, w przypadku wielu branż nie istniała, typowa dla konkurencyjnej gospodarki rynkowej, swoboda wejścia, co umacniało istniejące monopole.

Efektem decyzji administracyjnych była centralizacja gospodarki. Łatwiej było kierować kilkuset wielkimi przedsiębiorstwami niż tysiącami małych firm. Aby ułatwić sterowanie gospodarką, administracja tworzyła pośrednie ogniwa zarządzania, zrzeszania, zjednoczenia, zarządy oraz wspólnoty ( centralne, terenowe i branżowe ). Skupiały one producentów tych samych rodzajów wyrobów. Także ich istnienie oznaczało monopolizację. Spółdzielnie, pozbawione samodzielności, zostały przymusowo zrzeszone w centralnych u terenowych związkach spółdzielczych.

Również ze względu na powszechną przewagę popytu nad podażą producenci mogli zachowywać się jak monopoliści, narzucający konsumentom i kooperantom niekorzystne warunki transakcji. W istniejących do końca lat 80 - tych warunkach rynku sprzedawcy nagminnie praktykowali np. pobieranie nie oprocentowanych przedpłat na przyszłe dostawy. Firmy handlu wewnętrznego samowolnie zawyżały prowizje. Niektórzy producenci mieli prawo bez uzasadnienia odstąpić od zawartych umów lub zmienić ich warunki. Zdarzało się, że ceny ustalano na podstawie zawyżonego kosztu wytwarzania. Latem i jesienią 1989 r , gdy uwolniono ceny artykułów rolnych, zaobserwowano powstanie „ monopolu kolektywnego” w rolnictwie, gdzie rozproszone gospodarstwa jednocześnie wstrzymywały się z dostawami towarów w oczekiwaniu na podwyżki cen.

Podobnie scentralizowany był rynek usług bankowych i ubezpieczeniowych. Gospodarowanie pieniądzem pozostawało w gestii Narodowego Banku Polskiego ( i oddziałów terenowych ). Pieniądz emitowany był w zależności od wynikających z planu potrzeb. Kredytów udzielano nie według kryterium rachunku ekonomicznego, lecz zgodnie z preferencjami administracji centralnej. Często stosowano przywileje grupowe ( np. kredyty dla młodych małżeństw ). Nie istniał rynek ubezpieczeń. Państwowy Zakład Ubezpieczeń Społecznych był jedynym ubezpieczycielem zajmującym się ryzykami krajowymi a Towarzystwo Ubezpieczeń i Reasekuracji „ Warta” - zagranicznymi.

Program stabilizacyjny wprowadzony na przełomie lat 1989 - 1990 oraz przywracanie równowagi na rynku dóbr zmieniły sytuację. Rosnąca dostępność towarów coraz bardziej ograniczała możliwość wymuszania przez sprzedawcę dodatkowych świadczeń. Proces demonopolizacji następował również w wyniku tworzenia nowych firm, także prywatnych, zakładanych dzięki liberalizowaniu ustawodawstwa gospodarczego. Firmy dominujące na polskim rynku musiały ponadto coraz częściej konkurować o odbiorcę z producentami zagranicznymi. Demonopolizacji sprzyjało znoszenie ograniczeń w prowadzeniu wymiany z zagranicą ( m.in. od 1990 r zniesiono państwowy monopol handlu zagranicznego i zlikwidowano rozdzielnictwo dewiz ). Stopniowo likwidowano bariery handlowe i pozahandlowe ( zwłaszcza utrudnienia administracyjne i techniczne w rodzaju niesprawnej odprawy celnej ). Zaczęto budować dwustopniowy system bankowy, złożony z banku centralnego i banków komercyjnych.

W lutym 1990 r nieskuteczną ustawę o zwalczaniu praktyk monopolistycznych w gospodarce z dnia 28 stycznia 1987 r. zastąpił nowy akt prawny, na mocy którego powołano Centralny Urząd Antymonopolowy. Ma on za zadanie m.in. popierać konkurencję, demonopolizować gospodarkę, przeciwdziałać szkodliwym praktykom ograniczającym działanie rynku. Urząd ma prawo nakazać podzielenie firmy na mniejsze jednostki. Może zakazać prowadzenia praktyk monopolistycznych. Powinien kontrolować łączenia przedsiębiorstw, będące m.in. efektem prywatyzacji gospodarki. Działalność Urzędu ogranicza praktyki monopolistyczne tylko w pewnym zakresie. W wielu przypadkach trudno jest bowiem udowodnić stosowanie takich praktyk.

Jednak w latach 90- tych pojawiły się nowe formy ograniczania konkurencji. Jedną z nich jest nieformalne blokowanie dostępu do niektórych rynków ( np. w Warszawie grupy taksówkarzy kontrolują postoje w atrakcyjnych punktach miasta i żądają wyższych niż zwyczajowe opłat za przejazdy ). Od połowy 1991 roku podnoszono stawki celne na niektóre towary, co ograniczało możliwość konkurowania zagranicznych producentów z polskimi monopolistami ( problem dotyczył zwłaszcza przemysłu samochodowego, lekkiego oraz gałęzi obsługujących rolnictwo ). W grudniu 1992 na import nałożono 6% podatek ( w 1995 roku obniżono go do 5 % ). W kwietniu 1994 roku przywóz niektórych towarów rolnych obciążono opłatami wyrównawczymi ( zrezygnowano z nich w lipcu 1995, podnosząc cła na objęte nimi towary ). Ponadto państwo wróciło do niektórych metod regulacji rynku, a tym samym wprowadziło ograniczenia wejścia. Na przykład niektóre rodzaje działalności, jak prowadzenie banków, ponownie wymagają uzyskania zezwoleń ( koncesji ). Z obawy przed niepokojami społecznymi, a niekiedy pod ich naciskiem, wielkim państwowym zakładom przemysłowym przywrócono subwencje. Monopolizację utrudniają lub wręcz pogłębiają także niektóre posunięcia prywatyzacyjne, zwłaszcza te, które prowadzą do łączenia przedsiębiorstw krajowych lub zastępowania sieci firm filiami korporacji ponadnarodowych.

Mierzenie rynkowej siły monopolisty*

Równanie opisujące równowagę monopolu U`=Kk możemy przedstawić jak poniżej

1

Kk= U` = C ( 1 + ---- )

Ec

Równanie to możemy przekształcić do postaci:

Kk

C= -----------

1+1/Ec

z którego dochodzimy do postaci

Cm - Kk 1

------------- = - ------

Cm Ec

Wzór ten, określany mianem indeksu Lernera, wykorzystuje się do mierze­nia rynkowej siły monopolisty. Mierzy on rynkową siłę przedsiębiorstwa, porównując cenę produktu z kosztem krańcowym jego wytworzenia. Prawa strona równania pokazuje, że indeks przyjmuje wartości nieujemne. Elastyczność cenowa popytu jest przecież ujemna (dla ujemnie nachylonych linii popytu), a zatem -(1/E) jest dodatnie.

Gdy cena równa się kosztowi krańcowemu, tak jak to ma miejsce w przy­padku firmy doskonale konkurencyjnej, wówczas indeks Lernera równa się zeru (po prawej stronie, w mianowniku mamy wtedy Ec - co, a zatem - ( 1/Ec) 0 .

Drugim ekstremum jest sytuacja, w której cena jest drastycznie wyższa od kosztu krańcowego. Wtedy indeks Lernera dąży do jedności. Indeks przyjmuje zatem wartości z przedziału < 0 , 1 > . Im wyższa jest jego wartość, tym większa jest różnica między ceną produktu a kosztem krań­cowym jego wytworzenia, a co za tym idzie - większa siła rynkowa firmy. Badając związek między nadwyżką ceny ponad kosztem krańcowym a elas­tycznością cenową popytu na produkt, stwierdzimy, że nadwyżka ta jest ,tym większa ( tym większa jest też siła monopolisty ), im mniej elastyczny jest popyt na produkt.

Mierzenie siły monopolu

Syntetycznym miernikiem siły firmy monopolistycznej są, jak wynika z porów­nania z firmą konkurencyjną, rozmiary zysku monopolowego. A. Lerner zaproponował następujący miernik siły monopolu m:

Cm(Q) - Kk(Q) 1

m = ----------- -------- = - ------

Cm(Q) Ec

gdzie: Cm - cena monopolowa, Q* - ilość monopolowa., Kk koszt krańcowy

Jest to stosunek tzw. zysku surowego, czyli zysku powiększonego o koszt stały firmy, do ceny monopolowej. W warunkach konkurencji doskonałej miernik ten ma wartość zero ( C =Kk ), natomiast w warunkach monopolu jego wartość zależy od ­cenowej elastyczności popytu. Im wartość m. jest bliższa jedności (1), tym stopień monopolu jest większy.

Monopol a postęp techniczny

Porównanie monopolu wielozakładowego z gałęzią wolnokonkurencyjną wy­maga rozważenia możliwości korzystnego wpływu monopolizacji na postęp techniczny, który zmniejsza koszty oraz umożliwia obniżenie cen i zwiększenie produkcji. Po pierwsze, monopole mają zasoby finansowe większe niż w innych przedsiębiorstwach i mogą je przeznaczać na badania naukowe (np. zyski nadzwyczajne monopoli). Po drugie, ich motywacja do prowadzenia takich badań może być stosunkowo silna, ponieważ zyski z ulepszeń nie znikają na skutek wejść przybyszów. (Pamiętajmy o barierach wejścia chroniących zmonopolizowa­ny rynek). Przeciwnicy tego poglądu są zdania, że systemy patentowe zapewniają wystarczająco silne bodźce także w przypadku średnich firm. Ich zdaniem, brakuje dowodów na to, że gałąź musi być monopolem, żeby prowadzono w niej zdania zmierzające do obniżenia kosztów produkcji. Co więcej, brak konkuren­cji prowadzi zwykle do wzrostu przeciętnego kosztu produkcji. Te różnice oglądów sprawiają, że polityka antymonopolowa - najczęściej jest prowadzona metodą „od przypadku do przypadku"..

Należy także pamiętać, że istnienie monopolu może wymagać ponoszenia dodatkowych kosztów w stosunku do sytuacji, w której rynek był doskonale konkurencyjny. Tworzenie barier wejścia powoduje zazwyczaj wzrost kosztów funkcjonowania firmy monopolistycznej. Przekonanie polityków o słuszności jakiegoś posunięcia wymaga czasu i pieniędzy. Reklama kosztuje. Takie dodatkowe nakłady nazywa się kosztami pogoni za rentą (rent-seeking tost). Ponoszący je monopolista konfrontowany jest z linią kosztów przeciętnych i krańcowych, położoną ponad analogicznymi krzywymi gałęzi doskonale konkurencyjnej.

Q``

Rysunek 4.8 Monopol a postęp techniczny

Monopolista może prowadzić badania, które przyczyniają się do ulepszeń technicznych i te­chnologicznych, a w konsekwencji do obniże­nia kosztów. Ich powodzenie oznacza przesu­nięcie w dół krzywej kosztów krańcowych (np. z MC do MC` i wystąpienie dodatkowej ko­rzyści monopolisty (obszar CBDF pomniejszo­ny o GHIJ)). Jeśli koszt tej innowacji jest mniejszy niż kwota odpowiadająca temu polu, to część pozostała po jego odjęciu powiększa zysk monopolisty. Dodatkowy spadek MC` (do położenia MC ") spowoduje, że monopolista wytworzy taką samą produkcję (Q`) jak wcześ­niej, gdy obowiązywała krzywa MC, wyprodu­kowałaby gałąź doskonale konkurencyjna. Dalszy spadek kosztów krańcowych spowodował­by, że produkcja monopolisty byłaby większa niż pierwotna produkcja gałęzi doskonale kon­kurencyjnej. Dlatego też stwierdzenie, że mo­nopolista wytwarza mniej i drożej niż firma doskonale konkurencyjna, obowiązuje tylko wtedy, kiedy monopolista i gałąź doskonale konkurencyjna mają taką samą charakterysty­kę krzywych kosztów.

Monopol a postęp techniczny

ΔQ * C

ΔC * Q

---