CZY UWAGA JEST MECHANIZMEM JEDNORODNYM?

TRZY UJĘCIA UWAGI

• zdolność do selekcjonowania bodźców (Broadbent, 58)

• zdolność do podtrzymywania aktywności przez dłuższy czas, czyli trwałego „wytężania uwagi” (Neuchterlein, Parasuraman, Jiang, 83)

• zdolność polegająca na sprawowaniu kontroli poznawczej nad czynnościami wykonywanymi jednocześnie, czyli przydzielanie zasobów „energii mentalnej” (Kahneman, 73)

CECHY UWAGI

• koncentracja - stopień, w jakim jednostka skupia się na pewnych bodźcach (trwałość = utrzymanie uwagi)

• przerzutność - łatwość, z jaką przechodzimy od jednego źródła bodźców do innego

• zakres/rozpiętość - liczba elementów, jaką jesteśmy w stanie jednorazowo objąć uwagą

• wybiórczość (selektywność) - zdolność do wyodrębniania jednych bodźców wśród innych

• stabilność - to, jak długo osoba jest w stanie koncentrować się na jednym obiekcie (stosunek koncentracji uwagi do jej przerzutności)

ZABURZENIA UWAGI:

• nadmierna przerzutowość - szczególnie w stanie maniakalnym;

• trudność przenoszenia uwagi - przy otępieniu

FUNKCJE UWAGI

• Selektywność

• Czujność

• Przeszukiwanie

• Kontrola czynności jednoczesnych

SELEKTYWNOŚĆ

• odrzucamy informacje nieistotne

• Wybór: bodźca, ciągu myśli, źródła stymulacji

• Techniki badania selektywności: dychotyczna prezentacja bodźca i podążanie (shadowing)

• cocktail party phenomenon;

• efekt Stroopa

TEST STROOPA

• Umożliwia badanie selektywności uwagi, oraz bezwładności uwagi - czyli nie mogę się oderwać od tego co było wcześniej, od przyzwyczajenia do reguł.

• Pierwsze zadanie jest łatwe - bo znane i zautomatyzowane. (przeczytaj słowo)

• Drugie trudne - bo niecodzienne i niezautomatyzowane. (nazwij kolor)

• Trzecie - najtrudniejsze, wymaga stłumienia dobrze wyuczonej, automatycznej czynności czytania. (nazwij kolor jakim napisano wyraz oznaczający inny kolor)

Zadanie Stroopa

• Colin MacLeod /1991/ - spostrzeganie kolorowego słowa pobudza jedną ścieżkę korową, a próba zidentyfikowania nazwy koloru druku pobudza inną ścieżkę, i zachodzi interferencja między pobudzeniem pierwszej ścieżki i drugiej.

• CZERWONY CZARNY

• CZERWONY CZARNY

CZUJNOŚĆ - przedłużona koncentracja

• długotrwałe oczekiwanie

• wydatkowanie energii

• reagowanie na SYGNAŁ

• ignorowanie SZUMU

• ignorowanie DYSTRAKTORÓW

• Badanie przedłużonej koncentracji - test zegara

PRZESZUKIWANIE

• Czujność = bierne czekanie

• Przeszukiwanie = aktywne badanie pola percepcyjnego

• Przykłady:

• „czytanie” mapy

• sprawdzanie, czy na kopercie jest właściwy adres

• sprawdzanie, czy uczeń umie „wszystko

Przeszukiwanie a złożoność sygnału

Sygnał: F /

@ # * & % $ ! @ ! *

? @ ! # * * # * ? <

# * & ^ # % * & % $

< F : } * # + [ / %

; = * % ^ @ ! & * [

Przeszukiwanie a podobieństwo sygnału do dystraktorów

KONTROLA CZYNNOŚCI JEDNOCZESNYCH - podzielność uwagi

• dwie lub więcej czynności

• niemożność pogodzenia wymagań

• ograniczone „zasoby”

• konieczność przerzucania uwagi i jej „koszty” - dłuższy czas lub ryzyko błędów

Trzy modele funkcjonowania uwagi:

1. Jednorodna natura mechanizmu uwagi - manipulowanie stopniem trudności zadania pierwotnego w bezpośredni sposób odbije się na sposobie wykonywania zadania wtórnego

2. Względna autonomia podsystemów sterujących poszczególnymi zadaniami - na poziom wykonania zadania wtórnego ma wpływ fakt wykonania w tym samym czasie zadania pierwotnego

3. Całkowita niezależność systemów nadzorujących wykonanie zadań równoległych na poziom wykonania zadania pierwotnego ani też sam fakt wykonywania zadania pierwotnego

W JAKIM STOPNIU RÓŻNE CZYNNOŚCI WYKONYWANE RÓWNOCZESNIE SĄ STEROWANE PRZEZ JEDEN ZUNIFIKOWANY SYSTEM POZNAWCZY?

EKSPERYMENT PILOTOWY
UCZESTNICY:

13 K, 25 M; TEST DIVA - BADAJĄCY RÓŻNE ASPEKTY UWAGI

ZADANIE PIERWOTNE:
selekcja bodźców ważnych (zgodnych ze wzorem)
rejestracja czasu reakcji poprawnych
rejestracja reakcji błędnych: fałszywego alarmu i zaniechania alarmu

ZADANIE WTÓRNE:
Selekcja bodźców
Rejestracja poziomu deterioracji wykonania pierwotnego, gdy część zasobów angażowana jest w inne zadanie

WNIOSKI OGÓLNE

• ODRZUCENIE modelu zakładającego pełną niezależność systemów sterujących jednoczesnym wykonywanie 2 czynności

• STEROWANIE GLOBALNE → centralne przydzielanie potrzebnych zasobów uwagi poszczególnym czynnościom

• Plastyczny mechanizm zarządzania zasobami: DYKTATURA (warunki trudne) vs. DEMOKRACJA (warunki łatwe)

Teorie uwagi

1. Teoria uwagi selektywnej Broadbenta

• uwaga działa jak filtr przepuszcza tylko pewne informacja, inne giną bezpowrotnie (wybór informacji dokonuje się jeszcze przed ich przetworzeniem!)

• badania z wykorzystaniem prezentacji dwuusznej: prezentacja odmiennego przekazu do każdego ucha, badany ma skoncentrować uwagę na jednym z nich, wówczas to co prezentowane do drugiego ucha ignorowane (z wyjątkiem fizycznych właściwości bodźców tj. ton głosu, płeć mówiącego)

• można wywołać efekt coctail party imię podane kanałem ignorowanym jest zauważane (wg Broadbenta to zmiana ustawienia filtra)

2. Teoria późnej selekcji Treisman

• zmodyfikowany model filtra

• uwaga działa jak „osłabiacz” szyjka od butelki (tzw. wąskie gardło, bottle neck) przesunieta dalej

• zakłada, że informacje nie giną bezpowrotnie, osłabione przekazywane są dalej, gdzie mogą być wykorzystane

• badania ze słuchaniem dwuusznym:

• 1 kanał Stałam w kolejce, 2 kanał Sklep პ Stałam w kolejce do sklepu

• 1 kanał Szła dzieweczka, a głupiemu radość, 2 kanał Obiecanki cacanki, do laseczka პ Szła dzieweczka do laseczka, Obiecanki cacanki a głupiemu radość

3. Koncepcja uwagi podzielnej Kahnemana

• funkcja uwagi polega na zarządzaniem zasobami energii psychicznej

• eksperyment z dwoma nałożonymi na siebie filmami: gra w łapki + gra w piłkę jeżeli badani koncentrowali uwagę na jednym filmie, pamiętali go dobrze, gdy na obu - bardzo słabo

• więcej zasobów uwagi koncentrują zadania trudne (np. trudno na raz rozwiązywać trudne zadanie matematyczne i słuchać wiadomości radiowych, ale można gotować obiad i słuchać MTV)

JAK BADAMY?

• UWAGĘ SELEKTYWNĄ („cieniowanie”)

• PODTRZYMYWANIE UWAGI (testy czujności)

• ROZDZIELANIE ZASOBÓW UWAGI (technika podwójnego zadania)

RODZAJE UWAGI

w zależności od szerokości pola uwagi

• uwaga intensywna - uwaga skoncentrowana na jednym lub niewielkiej liczbie bodźców

• uwaga ekstensywna - uwaga rozproszona, w polu uwagi wiele bodźców

w zależności od udziału woli

• uwaga dowolna - uwaga świadomie, w sposób zamierzony kierowana na jakieś bodźce

• uwaga mimowolna - uwaga kierowana na jakieś bodźce w sposób niezamierzony;

PROCESY AUTOMATYCZNE VS. KONTROLOWANE

automatyczne :

• nie angażują świadomości

• małe zapotrzebowanie na zasoby uwagi

• zadania dobrze znane i łatwe (np. wiązanie sznurowadeł)

• duża szybkość

• mają charakter równoległy (dobrze opanowane czynności można wykonywać równocześnie)

• wykorzystują proste procesy poznawcze

• cechuje je balistyczność

• trudne do zatrzymania i modyfikacji

kontrolowane:

• angażują świadomość

• duże zapotrzebowanie na zasoby uwagi

• zadania nowe i o dużym stopniu trudności (np. pisanie na klawiaturze komputera)

• mała szybkość

• mają charakter sekwencyjny (nie można jednocześnie pisać na klawiaturze i uczyć się wiersza)

• wykorzystują złożone procesy poznawcze

Na początku czynność wykonywana jest ze świadomą kontrolą (np. jazda samochodem, nauka czytania), potem stopniowo się automatyzuje

Istnieją czynności, których nie da się zautomatyzować (np. pisanie wiersza)

Błędy typowe dla procesów automatycznych

• ześlizgi - przy próbie odejścia od czynności rutynowej następuje ześlizg i kontrolę przejmują procesy automatyczne, np. gdy przed wyjściem na imprezę bierzemy prysznic, a potem zamiast w wyjściową kreację wskakujemy w pidżamę i do łóżka

• błąd ominięcia - przerwanie czynności rutynowej może spowodować pominięcie pozostałych jej faz, np. telefon powoduje pominięcie reszty rozpoczętej czynności: mamy dużo korespondencji, piszemy, wkładamy do koperty i wrzucamy do skrzynki bez znaczka i adresu

• perseweracje - powtarzanie całości lub części procedury, np. gdy próbujemy nieskutecznie naprawić urządzenie i po pewnym czasie powtarzamy te same, nic nie dające czynności

• błąd opisu - wewnętrzny opis planowanego działania prowadzi do wykonania go na złym obiekcie, np. mycie zębów kremem do golenia, podczas rozpakowywania zakupów włożenie proszku do prania do lodówki, wyrzucenie pieniędzy do kosza

• błędy zależne od danych - informacja sensoryczna przejmuje kontrolę nad przebiegiem działania planowanego, np. dodanie do wykręcanego numeru cyfr zasłyszanych w rozmowie, np. cenę sukienki

• błędy asocjacyjne - silne skojarzenia wyzwalają złą czynność rutynową , np. “Proszę wejść” w odpowiedzi na telefon

• brak aktywacji - brak aktywacji do czynności rutynowej, np. idziemy do drugiego pokoju zapominając po co

ASYMETRIA FUNKCJONALNA STRUKTUR MÓZGOWYCH

RÓŻNICE SPOŁECZNE I EMOCJONALNE

Chłopcy:

• Samochody, klocki, układanki

• Zabawy w konstruowanie, budowanie

• Poszukują ruchu

• Zabawy o charakterze rywalizacyjnym

• Prezentują zachowania instrumentalne - nastawione na rozwiązanie problemu i osiągnięcie celu

Dziewczynki:

• Bawią się lalkami i misiami …

• Ujawniają zachowania opiekuńcze

• W zabawach dbają o dobrą atmosferę

• Odgrywają role kobiece

• Prezentują zachowania ekspresywne - skoncentrowane na utrzymywaniu więzi w grupie, rozwiązywaniu konfliktów, udzielaniu wsparcia emocjonalnego

RÓŻNICE PŁCIOWE

• Aktualna wiedza na temat różnic w poznawczym funkcjonowaniu kobiet i mężczyzn podkreśla, że różnica ta nie wynika z uwarunkowań społecznych (jak np. sposób wychowania), ale z wzajemnego oddziaływania hormonów i budowy mózgu mężczyzn i kobiet.

• Istotną rolę odgrywa także PŁEĆ PSYCHICZNA.

PŁEĆ PSYCHICZNA

Zaliczamy do niej 2 obszary:

• tożsamość z płcią - przekonanie o przynależności płciowej niezależnie od płci anatomicznej

• identyfikacja z rola płciową - preferowana rola płciowa, czyli zestaw cech osobowości zgodny z obowiązującym kanonem cech męskich (nastawienie na sukces) lub kobiecych (nastawienie na potrzeby innych)

PONADTO…

• W okresie prenatalnym rozwija się: płeć genetyczna; płeć gonadalna (jajniki vs. jądra); płeć somatyczna (wewnętrzne i zewnętrzne narządy płciowe); płeć neuronalna - wiąże się z typowym dla kobiet lub mężczyzn sposobem funkcjonowania określonych struktur mózgowych.

Za pośrednictwem neuroprzekaźników kształtują się;

• określony typ sprzężenia zwrotnego miedzy wydzielaniem hormonów płciowych i gonadotropin

• typ zachowania seksualnego

• typ zachowania związany z rolą biologiczną płci

Istotne różnice płciowe dotyczą sfery emocjonalnej (poziom agresji) i sfery intelektualnej (zdolności poznawcze, głównie językowe, matematyczne i wzrokowo-przestrzenne).

Ten podział zdolności intelektualnych typowych dla kobiet lub mężczyzn na werbalne vs wzrokowo-przestrzenne przypomina różnice funkcjonalne półkul mózgowych, stąd sugestia, że istnieje różny sposób organizacji mózgu - ASYMETRIA

PÓŁKUL MÓZGOWYCH.

Lewa półkula odpowiada za:

• zdolności językowe,

- praktyczne, konkretne,

• odpowiada za porządek linearny,

• prawą stronę ciała

Prawa półkula odpowiada za:

• informacje przestrzenne, werbalne, wizualne

• kształty, wzory

• myślenie abstrakcyjne

• lewą stronę ciała

Mężczyźni mają nieco bardziej asymetryczne mózgi niż kobiety

ZDOLNOŚCI POZNAWCZE

Mężczyźni:

• lepsze wyniki w zadaniach wymagających pomijania dystraktorów

• lepsze wyniki w teście ukrytych figur Witkina („niezależność od pola')

• przewaga lepszych wyników w zadaniach wymagających myślenia przestrzennego: rotacja figur w wyobraźni

• większa sprawność w zadaniach wymagających myślenia matematycznego.

Kobiety:

• wyższe wyniki w testach szybkości percepcyjnej

• wyższe wyniki w testach pamięci miejsca

• wyższe wyniki w testach fluencji słownej

• mniej kobiet niż mężczyzn jąkających się i dyslektycznych

• większa sprawność w arytmetyce

LATERALIZACJA FUNKCJI POZNAWCZYCH W MÓZGU

• Symetryczność mózgu jest większa u kobiet a asymetria u mężczyzn

→ wyraźniejsza specjalizacja półkul w zakresie funkcji werbalnych

• u mężczyzn przetwarzanie materiału werbalnego odbywa się w lewej półkuli a wzrokowo-przestrzennych w prawej.

• jednostronne lezje obniżają funkcjonowanie poznawcze w sposób charakterystycznych dla uszkodzonej półkuli w różnym stopniu u kobiet i u mężczyzn, np.

• uszkodzenie lewej półkuli u kobiet → obniżenie słownego i wykonaniowego ilorazu inteligencji w teście Wechslera

• uszkodzenie lewej półkuli u mężczyzn → obniżenie wyników tylko w skali słownej

• uszkodzenie prawej półkuli u mężczyzn → obniżenie wyników tylko w skali wykonawczej

• mężczyźni z uszkodzeniami prawej półkuli gorzej radzą sobie z testami na orientację przestrzenna, choć takie samo uszkodzenie u kobiet obniża wyniki w niewielkim stopniu

LATERALIZACJA FUNKCJI MOTORYCZNYCH W MÓZGU - RĘCZNOŚĆ

Badania nad ręcznością dotyczą:

• kierunku preferencji wyboru ręki - badany wskazuje, którą rękę wybiera przy poszczególnych czynnościach

→ mężczyźni częściej leworęczni

• jej nasilenia - natężenie z jakim badany posługuje się preferowaną ręką

→ wśród osób praworęcznych kobiety mają silniejszą preferencję w wyborze prawej ręki niż mężczyźni

• sprawności manualnej w ruchach precyzyjnych - mierzonej testami wykonawczymi

→ hipoteza większej sprawności manualnej u kobiet

PŁEC PSYCHICZNA a FUNKCJONOWANIE CZŁOWIEKA

Przyczyny zróżnicowania płciowego w zakresie funkcji poznawczych a cechy związane z płcią:

• poziom hormonów płciowych

• orientacja seksualna

• tożsamość płciowa

• pełniona rola płciowa

IDENTYFIKACJA Z PŁCIĄ A FUNKCJONOWANIE POZNAWCZE

• transseksualni mężczyźni mają wyższy iloraz inteligencji niż w grupie kontrolnej

• transseksualni mężczyźni mają wyższe wyniki w skali wykonawczej Wechslera niż w słownej

• transseksualne kobiety osiągają lepsze wyniki w skali słownej (wzorzec zgodny z płcią anatomiczną)

• ALE: w podtestach ujawniają się różnice:

• → Symbole cyfr, Powtarzanie liczb → wyniki zgodne z płcią anatomiczną

• → Układanki → wyniki charakterystyczne dla płci identyfikowanej

• transseksualni mężczyźni mają gorsze wyniki w teście rotacji figur

Dlaczego uzyskano tak niejednorodne wyniki?

→ wśród uczestników były osoby transseksualne, które nie rozpoczęły jeszcze leczenia hormonalnego. Dopiero po podaniu odpowiednich hormonów można było zaobserwować wyraźnie typowo męski lub typowo żeński wzorzec w funkcjonowaniu poznawczym zgodnym z płcią, z którą się utożsamiali.

IDENTYFIKACJA Z ROLĄ PŁCIOWĄ

Badanie związków funkcjonowania poznawczego z identyfikacją z rolą płciową poprzez:

• porównanie wykonania zadań intelektualnych przez osoby o różnym typie preferowanych ról płciowych

• zestawienie poziomu ich wykonania z nasileniem cech kobiecych oraz cech męskich

• 4 typy ról płciowych:

• KOBIECY (↑ natężenie cech kobiecych, ↓ męskich)

• MĘSKI (↑ natężenie cech męskich, ↓ kobiecych)

• NIEZRÓŻNICOWANY PŁCIOWO (↓ natężenie cech męskich i kobiecych)

• ANDROGYNICZNY (↑ natężenie cech męskich i kobiecych)

WYNIKI BADAŃ

• „męscy” mężczyźni - lepsze wyniki w zadaniach wzrokowo-przestrzennych I

• „kobiece: kobiety - lepsze wyniki w zadaniach werbalnych

• Kobiety o nasilonych cechach męskich i mężczyźni o nasilonych cechach kobiecych II

→ wyższy poziom rozwoju intelektualnego

• Osoby „typowe” płciowo → niższa inteligencja ogólna, mniejsza wyobraźnia przestrzenna, mniejsze zdolności twórcze

• Osoby androgyniczne → większe zdolności przestrzenne

• „męskie” typy płciowe niezależnie od płci → wyższy stopień lateralizacji mózgu w zakresie rozpoznawania słów

ZDOLNOŚCI WZROKOWO-PRZESTRZENNE - jak badać?

• PERCEPCJA PRZESTRZENI -określenie pionu i poziomu przy ignorowaniu informacji zakłócającej

• ROTACJA UMYSŁOWA - wyobrażenie jak będzie wyglądał przedmiot, jeśli obrócimy go w przestrzeni o pewną liczbę stopni

• WIZUALIZACJA PRZESTRZENNA - mierzona Testem Ukrytych Figur Witkina

• ZDOLNOŚCI PRZESTRZENNO-CZASOWE - przewidywanie, gdzie i w jakim położeniu znajdzie się po upływie określonego czasu ruchomy obiekt

PRZYKŁADY

• W teście rotacji umysłowych (tzw. Test Vandenberga) mężczyźni uzyskują lepsze wyniki.

Poszukując czynników, które mogłyby sprzyjać lepszym wynikom kobiet w zadaniach wymagających rotacji umysłowych stwierdzono, pozytywny wpływ werbalizacji zasady rotowania figury oraz korzystny wpływ instrukcji, która odwracała uwagę badanych kobiet od przestrzennego charakteru zadań testowych (analizy tłumaczą to specyficznymi obawami jakie wszystkie zadania przestrzenne budzą u kobiet).

• W grupie kobiet, która uzyskała wyniki nie różniące się od wyników mężczyzn zauważono dwie prawidłowości:

- wśród krewnych tych kobiet znajdowały się osoby leworęczne

- studiowały nauki ścisłe

• Podobne rezultaty w rozwiązywaniu testu poziomu wody:

- mężczyźni - przewaga wyników

- różnice m/y płciowe u studentów kierunków humanistycznych, zaś brak przewagi mężczyzn wśród studentów architektury

KIEDY UJAWNIAJĄ SIĘ RÓZNICE PŁCIOWE W ZAKRESIE FUNKCJONOWANIA PRZESTRZENNEGO?

• Livesey & Inuli (1996) - 4 rok życia, ale to raczej wyjątek

• Vaderhus & Krekling (1996) - 9 lat (w teście poziomu wody i rotacji umysłowych)

• Linn & Patersen (1988) - 11 r.ż. (bo różnice międzypłciowe w zakresie zdolności przestrzennych ujawniają się zdecydowanie później niż w przypadku werbalnych)

• Foyer,Foyer & Bryden (1995) - początek ok. 13 r.ż; wyraźna przewaga chłopców widoczna w 18 r.ż.

JAK TE RÓZNICE BADAĆ?

• Lewton - badanie porównujące męską i żeńską strategię znajdywania właściwej drogi w trakcie jazdy samochodem

• KOBIETY - „strategia sytuacyjna”

• MĘŻCZYŹNI - „strategia orientacyjna”

• rola zmiennej „lęk”

• Lutz, Means, Long - orientacja na parkingu a zapamiętywanie miejsca parkowania samochodu przez 3 kolejne dni

WNIOSEK - najgorzej zapamiętywały młode kobiety!!!

• Synder & Harris - trafność wskazywania na mapie konturowej określonej okolicy Stanów Zjednoczonych lub określonego kraju na mapie świata.

• Wyniki: chłopcy zdecydowanie lepsi od dziewcząt, ale wśród dziewcząt wystąpił „efekt leworęczności” - leworęczne miały lepszą orientację przestrzenna.

• Hammel & Ryan-Jones - analiza zapamiętywania tego samego krajobrazu przedstawionego na fotografii, obrazie i szkicu przez kobiety

• MĘŻCZYŹNI - zapamiętali tyle samo szczegółów bez względu na formę prezentacji

• KOBIETY - lepiej odtworzyły zawartość fotografii (miały dobrą spostrzegawczość ale gorszą wyobraźnię przestrzenną.

DO CZEGO POTRZEBNA NAM PAMIĘĆ?

Pamięć - zdolność do przechowywania informacji i późniejszego jej wykorzystania.

Z innego punktu widzenia jest to zespół procesów poznawczych, zaangażowanych w nabywanie, przechowywanie i późniejsze odtwarzanie informacji.

METAFORY

• metafora śladu stopy na piasku

• metafora taśmy magnetofonowej

• metafora taśmy filmowej

• metafora encyklopedii

• metafora pamięci komputerowej

2 SPOSOBY ROZUMIENIA PAMIĘCI

PAMIĘĆ JAKO ZDOLNOŚĆ (WŁAŚCIWOŚĆ)

• stanowi cechę jednostki, a dokładniej cechę jej ukł. nerw. (np. mówimy, że ktoś ma dobrą pamięć) wykazuje na różnice indywidualne

• jest składnikiem inteligencji, np. w koncepcji Thurstone'a zdolności pamięciowe zaliczane są do podstawowych zdolności umysłowych.

• cała pamięć podlega treningowi

PAMIĘĆ JAKO PROCES

• pomija różnice indywidualne

• jest fazą przetwarzania informacji

• składa się z faz - liczba faz opisywanych przez różnych autorów waha się od 3 do 9; trzy podstawowe to: zapamiętywanie, przechowywanie i odtwarzanie

• wskazuje, że można ćwiczyć tylko niektóre fazy, np. odtwarzanie

FUNKCJE PAMIĘCI WG NĘCKI

DO CZEGO POTRZEBNA NAM PAMIĘĆ?

• Rejestrowanie

• Przywoływanie wrażeń zmysłowych

• Skojarzenie informacji

• Przyswajanie

• Utrwalanie

• W razie potrzeby ponowne przekazanie do świadomości

FAZY PROCESU PAMIĘCI

• Zapamiętywanie - czynność pamięciowa, polegająca na wprowadzeniu informacji do jednego z systemów pamięci; wymaga zakodowania informacji i utrwalenia zapisu

• Przechowywanie - polega na przeciwdziałaniu zanikowi albo utracie dostępu do zapamiętanej informacji, w trakcie przechowywania zapisy pamięciowe mogą być rekodowane, co prowadzi do zmian w zakresie ich treści albo sposobu uporządkowania

• Odtwarzanie - polega na wykorzystaniu wcześniej zapamiętanych informacji

KODOWANIE INFORMACJI

Istotny wpływ na efektywność kodowania ma:

• Liczba powtórzeń materiału

• Rozłożenie tych powtórzeń w czasie(tempo prezentacji)

• Organizacja materiału (grupowanie kategorialne), która wynika z uprzedniej wiedzy jednostki

• Elaboracja- opracowanie materiału - dodanie do informacji czegoś, czego w niej oryginalnie nie było; służy nadaniu głębszego znaczenia informacji podlegającej kodowaniu

• Zgodność kontekstu zapamiętywania i odtwarzania

OSOBLIWOŚCI ZAPAMIĘTYWANIA

Efekt pierwszeństwa

• Większe prawdopodobieństwo odtworzenia pierwszych kilku (5-10) elementów

• Możliwy do zredukowania poprzez uniemożliwienie powtarzania pierwszych elementów ciągu

Efekt świeżości

• Większe prawdopodobieństwo odtworzenia ostatnich kilku(5-10) elementów

• Możliwy do zredukowania poprzez odroczenie odtwarzania albo wprowadzenie zadania uniemożliwiającego wewnętrzne powtórki

• Działa w nim hamowanie retroaktywne więc przyswojenie nowych informacji powoduje gorsze odtwarzanie informacji wcześniej zapamiętanych

PRZECHOWYWANIE

• Może dojść do rekodowania- czyli ponownego kodowania przechowywanych w pamięci danych, po wcześniejszym ich przywołaniu i modyfikacji

• Przechowywanie zależy od stopnia sensowności materiału

• Informacje sensowne, o dużym znaczeniu osobistym- lepiej przechowujemy i wolniej zapominamy

ZAPOMINANIE

• Większość materiału tracimy już po kilkudziesięciu minutach, po czym tępo zapominania znacznie spada

• Zapominanie listy bezsensownych sylab przebiega szybko w stosunku do materiału sensownego

PRZYCZYNY ZAPOMINANIA

• Zacieranie śladów pamięciowych- wpływ interwału czasu między jego utworzeniem a próbą uaktywnienia - nieodświeżenie śladu powoduje w miarę upływu czasu spadek dostępności do niego a w ostateczności zanik

• Interferencja retroaktywna- wywołana nową wiedzą, która oddziałuje destrukcyjnie na wiedzę nabytą wcześniej(słabo opanowaną)

• Interferencja proaktywna- ujawnia się kiedy dochodzi do zakłócenia procesu nabywania, utrwalania czy przechowywania nowej wiedzy, jest wywołana wiedzą wcześniej nabytą, zwłaszcza, jeśli między tymi dwoma rodzajami wiedzy występuje jakiś związek

• Miejsce na nową wiedzę

• Utrata wskazówek dostępu do inform. przechowywanej w pamięci, jest ona potencjalnie dostępna ale w danym momencie nieosiągalna

ODTWARZANIE

• Wspomnienia(dane osobiste: wrażenia, odczucia)

• Przypomnienia(dane osobiste: sterowane zewnętrznie, wywołane za pomocą pytań)

• Konfabulacja - ,,odpamiętanie'' informacji wcześniej nie zapamiętanej (zaburzenia myślenia)

• ,,Deja vu''- jest rozpoznaniem, czyli formą odpamiętania, ale bez uprzedniego kodowania danych i przechowywania śladu pamięciowego

ROZPOZNAWANIE vs PRZYPOMINANIE

Rozpoznawanie:

• Wskazywanie wśród dostarczonych informacji tych, z którymi jednostka zetknęła się już wcześniej

• Miara pamięci jawnej

• Opiera się na wskazówkach zewnętrznych, obecnych w prezentowanym materiale

Przypominanie:

• Dane osobiste

• Bezpośrednie przywoływanie zapamiętanych treści

• 3 metody badania: odtwarzanie w kolejności, odtwarzanie swobodne i odtwarzanie ukierunkowane

• Mara pamięci jawnej

• Wymaga odwołania się do wskazówek wewnętrznych, przywołanych samodzielnie

PRZYPOMINANIE:

• seryjne, kiedy ważne jest zachowanie takiej samej kolejności, jak w zapamiętywanym materiale (Np odtwarzanie stopni wojskowych od najniższego do najwyższego)

• swobodne, kiedy ważne jest samo odtwarzanie zbioru informacji natomiast kolejność jest nieistotna.

• z podpowiedziami, kiedy podajemy człowiekowi rozmaite wskazówki, które pozwolą zlokalizować prawidłową odpowiedź, ta forma przypominania pozwala zaktywizować pamięć ukrytą.

PODSTAWOWE FORMY ROZBIEŻNOŚCI
MIĘDZY ROZPOZNAWANIEM A PRZYPOMNIENIEM

• nieświadomy plagiat

• paramnezja - gdy rozpoznajemy jakiś fakt, ale nie możemy go sobie przypomnieć (np. zjawisko „mam to na końcu języka”)

• déjà vu - błędne rozpoznanie bez przypominania (prawdopodobnie wcześniej stykaliśmy się z czymś podobnym, resztę dobudowujemy)

• jamais vu - rozpoznawanie dobrze znanej sytuacji jako coś zupełnie nowego

	ROZPOZNAWANIE	PRZYPOMINANIE
NIEŚWIADOMY PLAGIAT	-	+
PARAMNEZJA	+	-
DEJA VU	+	-
JAMAIS VU	+	-

Deja vu (wg Neppe'a, 1983) →

każde subiektywnie wrażenie podobieństwa bieżącego doświadczenia do nieokreślonej przeszłości.

PODSTAWOWE WŁAŚCIWOŚCI DEJA VU:

• Nieokreślony czas występowania wrażenia (od ułamka sekundy do kilku minut)

• Odczuwana znajomość sytuacji ma charakter subiektywny, choć zawiera element dysonansu lub paradoksu

• Doświadczenie deja vu nie ogranicza się do jednej modalności zmysłowej ani funkcji psychicznej (w skład mogą wchodzić: wrażenia zmysłowe, myśli, przekonania, emocje, potrzeby, sny, zdarzenia)

• Wrażenie znajomości odnosi się do całej sytuacji, każdego jej szczegółu

• Niezdolność zlokalizowania rzekomego oryginalnego wydarzenia w konkretnym miejscu i czasie

• Czasami towarzyszy mu wrażenie, ze jest się w stanie przewidzieć, co wydarzy się w ciągu następnych kilku chwil

RODZAJE PRZEŻYĆ DEJA VU WG FUNKHOUSERA (1995):

• DEJA VECU - „już doświadczane” lub „już przeżywane” - odnosi się do doświadczenia deja vu, które angażuje kilka modalności zmysłowych, często wiąże się z banalnymi zdarzeniami. Osoba doświadczająca bardzo dobrze pamięta, co się wydarzyło i ma wrażenie, ze każdy detal zgadza się z jej pamięcią oraz ze jest w stanie przewidzieć, co się wydarzy.

• DEJA SENTI - „już odczuwane” - ma charakter głównie zmysłowy. Odnosi się do wspomnienia i nie zawiera elementu przewidywania. Raczej nie pozostaje w pamięci.

• DEJA VISITE - „już odwiedzane” - gdy odbieramy nowe miejsce jako znajome, przy czym znajomość odnosi się wyłącznie do aspektu przestrzennego, geograficznego.

DEJA VU - już widziane DEJA ENTENDU - już słyszane

DEJA REVE - już śnione DEJA FAIT - już robione

DEJA PENSE - już pomyślane DEJA SENTI - już odczuwane

DEJA DIT - już powiedziane DEJA GOUTE - już smakowane

DEJA VISITE - już odwiedzane

DEJA VU W BADANIACH:

• Wg metaanalizy 41 badań przeprowadzonej przez Browna (2000) → deja vu zdarza się u 30-100% populacji, gdzie średnia wynosi 67%, a zatem ok. 2/3 ludzi doświadczyło deja vu przynajmniej raz w życiu. Ok. 20% - doświadcza deja vu raz w miesiącu.

• Wg większości badaczy (Adachi i In., 2003; Lewin, 1993; Richardson i Winokur, 1967, i inni) → częściej wystepuje u młodych ludzi i wraz z wiekiem staje się rzadsze.

• Wg Neppe'a (1983) → rzadko pojawia się przed 8-9 rokiem życia.

• Większość badań sugeruje brak związku częstości występowania deja vu z płcią (Brown, 2003; Sno i Linszen, 1990).

• Osoby, które częściej podróżują, maja więcej przeżyć deja vu niż osoby niepodróżujące (Richardson i Winokur, 1967).

• Zaobserwowano, że deja vu zdarza się istotnie częściej wśród pacjentów schizofrenicznych i depresyjnych niż u ludzi zdrowych (Neppe, 1983; Richardson i Winokur, 1967, 1968).

Podział pamięci ze względu na czas przechowywania -> MODEL MAGAZYNOWY ATKINSONA I SHIFFRINA

• PAMIĘĆ ULTRAKRÓTKA (sensoryczna, VSTM)

• PAMIĘĆ KRÓTKOTRWAŁA (operacyjna, STM)

• PAMIĘĆ TRWAŁĄ (LTM)

PAMIĘĆ SENSORYCZNA

CECHA
Czas przechowywania	nie dłużej niż 500 msek
Pojemność	ok. 18 niezależnych elementów
Dominujący kod	wzrokowy (pamięć ikoniczna) lub słuchowy (pamięć echoiczna)
Zapominanie	nie ma - dlaczego?
Funkcja	buforowa zatrzymuje informacje sensoryczne do czasu ich wykorzystania, w tym czasie następuje „przekład” z kodu percepcyjnego na kod pamięciowy

PAMIĘĆ KRÓTKOTRWAŁA

CECHA CECHA
Czas przechowywania	do 20 sekund
Pojemność	7± 2 elementy można powiększyć pojemność przez łączenie jednostek (zbrylanie)
Dominujący kod	akustyczny
Zapominanie	znikanie lub interferencja
Funkcja	buforowa przechowuje informacje zanim nie zostaną przekazane do pamięci trwałej operacyjna umożliwia wykonywanie operacji myślowych (efekt świeżości!)

PAMIĘĆ DŁUGOTRWAŁA

CECHA
Czas przechowywania	nieograniczony
Pojemność	nieograniczona
Dominujący kod	semantyczny treści uporządkowane wg znaczeń
Zapominanie	brak dostępu
Funkcja	magazynowa trwałe przechowywanie doświadczenia (efekt pierwszeństwa!)

PAMIĘĆ EPIZODYCZNA

CECHA
Pamięć typu	„pamiętam”
Przedmiot	dane o jednostkowych faktach rozgrywających się w określonym miejscu i czasie odnoszone do „ja”; nasze osobiste przekonania na temat tego, co się wydarzyło
Organizacja	czasowa
Kryterium prawdziwości	przekonania osobiste (to, co my uznajemy za prawdę) jeśli coś zapomnimy jesteśmy zdani na samych siebie
Funkcja	jest podstawą tożsamości człowieka, bo wskazuje na ciągłość istnienia

PAMIĘĆ SEMANTYCZNA

CECHA
Pamięć typu	„wiem, że”
Przedmiot	ogólna wiedza podmiotu o świecie zewnętrznym opiera się na uogólnieniach tworzonych na podstawie zapamiętanych epizodów
Organizacja	pojęciowa
Kryterium prawdziwości	consensus społeczny nawet jak coś zapomnimy możemy zajrzeć do słownika, encyklopedii
Funkcja	stanowi ważny element wykształcenia (nasza wiedza o świecie zewnętrznym), a także inteligencji (w Wechslerze Słownik, Wiadomości)

PAMIĘĆ PROCEDURALNA

CECHA
Pamięć typu	„wiem, jak”
Przedmiot	wiedza na temat tego, w jaki sposób wykonywać pewne czynności
Organizacja
Kryterium prawdziwości
Funkcja	umożliwia wykonywanie różnych czynności

KLASYFIKACJA PAMIĘCI WG L. SQUIRE

RODZAJE PAMIĘCI WG LARRY SGUIRE

DEKLARATYWNA

• pamięć jawna, której treści mogą zostać uświadomione i zwerbalizowane

• w jej skład wchodzi pamięć semantyczna i epizodyczna

NIEDEKLARATYWNA

• ma charakter utajony niejawny

• w jej skład wchodzi m.in. pamięć proceduralna (a poza tym pamięć nieświadoma, warunkowanie, torowanie)

• umożliwia wykonanie pewnych czynności w dokładnie określonym kontekście sytuacyjnym

RODZAJE PAMIĘCI ZE WZGLĘDU NA UDZIAŁ WOLI

PAMIĘĆ MIMOWOLNA

• pamięć oparta na zapamiętywaniu pozbawionym wysiłku i nastawienia na zapamiętanie

• charakterystyczna dla małych dzieci, u których pamięć dowolna stopniowo się rozwija

• obiekty, które zapamiętywane są mimowolnie, wyróżniają się

PAMIĘĆ DOWOLNA

• pamięć oparta na zapamiętywaniu celowym połączonym ze świadomym wysiłkiem i chęcią zapamiętania

• zapamiętywanie celowe i ukierunkowane stosujemy specjalne zabiegi ułatwiające zapamiętanie materiału

• na ogół efektywniejsza, ale nie zawsze daje lepsze rezultaty niż pamięć mimowolna

• jej przejawy można stwierdzić u dzieci w wieku przedszkolnym

RODZAJE PAMIĘCI ZE WZGLĘDU NA UDZIAŁ ROZUMIENIA

PAMIĘĆ MECHANICZNA

• pamięć oparta na zapamiętywaniu bez braku rozumienia

• zapamiętanie możliwe dzięki powtarzaniu materiału

• jeśli materiał słowny często zapamiętywany wiernie, dosłownie (dobra pamięć formy)

• na materiale zapamiętanym mechanicznie nie można przeprowadzać operacji myślowych, wytworzyć związku między starymi a nowymi treściami

• tak zapamiętane treści szybko się zapomina

• często związana z rodzajem materiału - treści pozbawione znaczenia zapamiętywane są mechanicznie

PAMIĘĆ LOGICZNA

• pamięć oparta na zapamiętywaniu połączonym ze zrozumieniem i przyswojeniem związków sensownych

• daje mniej dokładne zapamiętanie formy, ale pozwala na swobodne operowanie treściami (wyciąganie wniosków, formułowanie uogólnień itp.)

• także związana z rodzajem materiału - treści sensowne zapamiętywane są z wykorzystaniem powiązań logicznych między poszczególnymi elementami

• treści bezsensowne również mogą być tak zapamiętywane wtórna logizacja

PAMIĘĆ AUTOBIOGRAFICZNA

• świadoma pamięć własnych doświadczeń życiowych

• jest to pamięć deklaratywna odnosząca się do własnej przeszłości - dane semantyczne (fakty, tj. wiek, imię) i epizodyczne (narracje, ciągi zdarzeń)

• pamięć autobiograficzną stanowią reprezentacje zbioru zdarzeń, które:

► są uporządkowane sekwencyjne

► są datowane, tj. posiadają mniej lub bardziej dokładną lokalizację czasową /ślub/

► mają jakiś sens dla jednostki /sprzyjają poczuciu tożsamości, pozytywnej samoocenie/

► odnoszą się do ja /jako aktor lub obserwator/

• formy pamięci autobiograficznej wg Conwaya

● pamięć okresów życia (np. studia)

● pamięć zdarzeń ogólnych

● cykliczne (np. egzaminy)

● pojedyncze (np. matura)

● pamięć zdarzeń specyficznych (np. pokonanie stromego stoku)

ZJAWISKA W PAMIĘCI AUTOBIOGRAFICZNEJ

• efekt względnej świeżości - polega na tym, że wiele naszych wspomnień pochodzi z ostatniego roku, ludzie proszeni o swobodne przypominanie wydarzeń z własnej przeszłości, wykazują, że informacje na temat zdarzeń z ostatniego roku stanowią od 1/3 do 2/3 wszystkich wspomnień (Berscheid, 1994)

• amnezja wczesnodziecięca - polega na niemal całkowitej niepamięci zdarzeń, które miały miejsce przed 5 rokiem życia

• reminiscencja - polega na tym, że ludzie po przekroczeniu 50 roku życia lepiej - niż wynikałoby to z przebiegu krzywej zapominania - pamiętają zjawiska z okresu, kiedy mieli od 10 do 30 lat

PAMIĘĆ A EMOCJE

• na pamięć wpływają zarówno emocje silne, które niekiedy są związane ze zdarzeniami traumatycznymi, jak też emocje o mniejszej sile.

• efekt lampy błyskowej (Brown i Kulik)

• Emocje wpływają na pamięć pozytywnie i negatywnie (widoczne to jest u świadków)

• Bardzo silne emocje powodują wybiórcze zapamiętywanie zdarzeń; pewne elementy zapamiętane są doskonale(efekt lampy błyskowej) a inne słabo

• Szczegółowo zapamiętamy i opiszemy dramatyczne zdarzenie

Czy wyobrażenia to fotografie przechowywane w głowie?

• wyobraźnia jako „podźwięk po spostrzeganiu” wyobrażenie jako obraz przedmiotu, który przestał działać na nasze zmysły

• w tym ujęciu: wyobraźnia ma charakter odtwórczy

WYOBRAŻENIA ODTWÓRCZE

• przedstawienia przedmiotów, z którymi wcześniej mieliśmy kontakt

• od spostrzeżeń różnią się tym, że są mniej wyraziste i występują pod nieobecność danych zmysłowych

• w odróżnieniu od spostrzeżeń mogą być przywołane w dowolnym momencie bez wzglądu na materialną obecność obiektu intencja jako element niezbędny do aktywizacji wyobrażeń

• mogą dotyczyć wszystkich modalności zmysłowych (wzrokowe - najczęstsze)

• jest to forma obrazów pamięciowych

• wyobrażenie ejdetyczne - wyobrażenie odtwórcze cechujące się fotograficzną dokładnością, występują częściej u dzieci

WYOBRAŻENIA TWÓRCZE (FANTAZYJNE)

• przedstawienia przedmiotów, z którymi nigdy wcześniej nie mieliśmy kontaktu (nigdy nie odbierane własnymi zmysłami)

• istnieją tylko w umyśle twórcy

• są to często konglomeraty innych, widzianych wcześniej obiektów (np. sfinks, syrena)

• punktem wyjścia są znane (spostrzegane wcześniej) elementy czy zatem wyobrażenia stuprocentowo twórcze istnieją? (zależy czy z perspektywy twórcy, czy krytyka)

cechy wyobrażeń

• wysoki stopień podobieństwa między realnym obiektem a obrazem konstruowanym w wyobraźni

• świadomość, że obiektu będącego przedmiotem wyobrażenia nie ma w danym momencie w zasięgu zmysłów

• mniejsza wyrazistość obrazu, jego niestabilność, pulsowanie, słabsze nasycenie barw

• konieczność wykorzystywania dodatkowych zasobów uwagi, potencjalnie ograniczająca dynamikę innych procesów psychofizycznych

• pierwszoplanowy obiekt wyobrażenia jest bardziej wyeksponowany niż tło

Wyobrażenia a język

• nie są związane z umiejętnością posługiwania się językiem występują nawet u małych dzieci nie znających języka

• mogą występować u zwierząt:

► badania za pomocą metody reakcji odroczonych, np. chowanie banana pod kubkiem, zwierze pamięta nie tylko położenie, ale też kolor kubka czy rodzaj schowanej przynęty

Funkcje wyobrażeń wg Nęcki

• symulacja rzeczywistości

► trenowanie na “symulatorze”

► planowanie działań

• oswajanie zagrożeń

► wizualizacja

• pomyślenie tego, co nie do pomyślenia

► pokonywanie ograniczeń

reprezentacja poznawcza

• pojęcie kluczowe w psychologii poznawczej

• umysł ludzki nie jest zwierciadłem, konstruuje własne reprezentacje świata percepcja traktowana jako proces twórczy, zależny od tego co wiemy, od naszych nastawień

• podejście „od góry do dołu” przetwarzanie informacji nie jest sekwencyjne, ale ma charakter równoległy i rozproszony

• nasza pamięć wpływa na to jak spostrzegamy, od naszych procesów myślowych zależy to, na czym skoncentrujemy uwagę

• działające na człowieka informacje nie mogą być w pełni przetworzone przez jego umysł ponieważ ma on ograniczoną pojemność informacje (bodźce) podlegają procesowi selekcji (jedne są rejestrowane, inne pomijane, np. większość z nas nie może podczas zajęć słuchać prowadzącego, koleżanki z ławki i dźwięków zza okna, to kogo będzie słuchał zależy od tego, jaką decyzję podejmie)

• to, co pamiętamy, często jest mieszaniną tego, co już wiemy i tego co rzeczywiści spostrzegaliśmy, bo posługujemy się stereotypami, schematami

• zbiór symboli (oznaczających bodźce zewnętrzne lub wewnętrzne) konstruowany przez umysł człowieka

Formy reprezentacji poznawczych

Reprezentacja obrazowa (analogowa, przestrzenna) - Kosslyn

• zakłada, że wyobrażenia przypominają spostrzeżenia, ale są od nich mniej wyraziste

• wyobrażenia mają charakter obrazowy: mają pewną wielkość, położenie w przestrzeni, przyjmują pewną pozycję

• mało ekonomiczna

Reprezentacja abstrakcyjna (słowna, symboliczna) - Pylyshyn

• zakłada, że reprezentacja tworzona jest w formie sądów lub twierdzeń dotyczących relacji przestrzennych między elementami jakiegoś obiektu

• sądy te nie muszą być werbalizowane, zawarte są tzw. strukturze głębokiej

Formy reprezentacji - argumenty empiryczne

badania nad rotacjami umysłowymi (Cooper, Shepard)

• Porównywanie par obiektów (liter) nachylonych pod pewnym kątem - odpowiedz na pytanie: identyczne (litera „normalna”) czy różne (lustrzane odbicie)?

• czas reakcji wprost proporcjonalny do kąta wielkości kąta rotacji (zależność obowiązuje w zakresie od 0-180 stop. w przypadku kątów większych badani rotowali literę w drugą stronę)

• wniosek: operacje umysłowe są analogiczne wobec działań na obiektach fizycznych

• ale: rotacji podlega samo spostrzeżenie a nie jego wyobrażenie

• zależność między kątem i czasem rotacji znika, kiedy badany jest informowany o tym, jaką literę zobaczy oraz jakie będzie jej położenie rotowane już samo wyobrażenie!

• rotowane również figury trójwymiarowe wystąpiły podobne zależności

• wyniki te interpretowano na korzyść stanowiska obrazowego, ale też abstrakcyjnego (np. litera F wpisana w matrycę 10x10 pól) wykonanie rotacji polega na porównaniu opisu litery „normalnej” i jej lustrzanego odbicia

skanning umysłowy

• skanning umysłowy = przeszukiwanie pola świadomości w celu zdobycia pewnych informacji

• w eksperymentach nad skanningiem prosi się badanych o wyobrażenie jakiegoś obiektu, a następnie zadaje się im pytania dotyczące właściwości tego obiektu (np. wyobrażenie mapy fikcyjnej wyspy)

• mierzony jest czas potrzebny do podjęcia decyzji, czy dana właściwość występuje, czy nie wykryto 3 podstawowe efekty:

• efekt odległości - im obiekt znajduje się dalej od punktu fiksacji, tym więcej czasu potrzeba na udzielenie odpowiedzi (sugeruje to, że badany podobnie jak w przypadku spostrzeżeń wykonuje rzeczywistą wędrówkę po wyspie)

• efekt złożoności - badanym znacznie więcej czasu zabiera wyobrażenie sobie scen złożonych niż prostych

• efekt wielkości - przy małych obiektach (np. królik w obecności słonia), decyzja podejmowana wolniej niż w przypadku obiektów dużych (królik w obecności muchy) - czy królik ma wąsy?

	stanowisko obrazowe	stanowisko abstrakcyjne
Efekt odległości	„podróż w wyobraźni” przypomina podróż w przestrzeni	badany koduje w postaci zespołu sądów, np. Drzewo znajduje się na wschód od punktu fiksacji, im więcej twierdzeń musi przeanalizować tym dłuższy czas reakcji
Efekt złożoności	im bardziej złożony obraz tym więcej elementów	im bardziej złożony obraz tym więcej twierdzeń
Efekt wielkości	związane jest to z ziarnistością obrazu - podobnie jak na zdjęciach w gazecie (trudno zauważyć pieprzyk)	małe obiekty to mniej twierdzeń, w związku z czym informacja na temat szczegółów słabo dostępna)

Wpływ wyobrażeń na procesy psychiczne

na pamięć

• polepszają pamięć dzięki mechanizmowi podwójnego kodowania kody te nawzajem uzupełniają się

• sprzyjają budowaniu skojarzeń np. przy uczeniu się par słów (lew i kapelusz = lew w kapeluszu)

• wykorzystywane w mnemotechnikach (metoda słów-wieszaków, metoda miejsc)

na rozwiązywanie problemów

• pomagają podczas rozwiązywania zadań matematycznych „rzutowanie” wyników pomocniczych

• ułatwiają rozwiązywanie zagadek logicznych

• stanowią podstawę twórczego myślenia, czego dowodzi analiza twórczości wielkich naukowców (

na procesy emocjonalne

• jest to widoczne w przypadku emocji wtórnych - pojawiających się w wyniku analizy znaczenia sytuacji

• marzenia na jawie

w procedurach terapeutycznych

• mogą zmieniać nasze stany emocjonalne

• wykorzystywane w:

• relaksacjach

• desensytyzacjach

POJĘCIA

• Materiał myślenia

• Najbardziej złożona forma reprezentacji umysłowej zawierająca opis ISTOTNYCH WŁAŚCIWOŚCI pewnej klasy (kategorii)

• Klasa (kategoria) - wynik pewnego podziału, o którym się coś orzeka, zbiór obiektów posiadających wspólne właściwości istotne, czyli zbiór obiektów tworzących jedną, wyodrębnioną grupę, wyróżniającą się wśród innych grup

→ owoców (np. owoców: jabłka, banany, pomarańcze)

→ czynności (np. związanych ze sprzątaniem: odkurzanie, mycie podłogi, trzepanie dywanów)

• Kategoryzacja - proces łączenia obiektów w grupy, które cechują cię względną jednorodnością, np. różnorodność w grupie owoce jest mniejsza niż różnorodność w grupie owoce, drzewa i meble

• Desygnat - obiekt, do którego odnosi się pojęcie

WŁAŚCIWOŚCI ISTOTNE

• właściwości wspólne charakteryzujące wszystkie egzemplarze należące do danej klasy, np. wspólną właściwością wszystkich owoców jest to, że mają pestki (pogląd klasyczny)

• właściwości charakteryzujące egzemplarze, które są najbardziej typowe dla danej klasy, np. właściwością ptaka jest latanie (pogląd probabilistyczny)

• właściwości charakteryzujące jeden konkretny lub kilka egzemplarzy należących do jednej klasy, np. babcia mieszkająca na wsi (pogląd egzemplarzowy)

TYPY POJĘĆ

Pojęcia ogólne

• stanowią reprezentacje całych klas przedmiotów (np. jabłko, ołówek) ; pomijamy różnice indywidualne pomiędzy poszczególnymi egzemplarzami, traktujemy je równoważnie jako egzemplarze spełniające określone kryterium (np. kryterium pisania długopisem)

Pojęcia jednostkowe

• dotyczą bardzo konkretnych egzemplarzy (np. moja matka)

Pojęcia naturalne

• zespół wspólnych cech, które w różnym stopniu przysługują desygnatom (egzemplarzom) danej klasy

• są mniej określone, niejednoznaczne

Pojęcia Matrycowe

• zespół wspólnych cech, które przysługują wszystkim desygnatom danej klasy w jednakowym stopniu (np. kwadraty)

• Istnieją cechy konieczne i wystarczające

• Są dobrze określone, jednoznaczne - ostre granice między kategoriami.

• Wszystkie egzemplarze są równie dobre

POGLĄD KLASYCZNY

• POJĘCIE - zbiór wszystkich istotnych właściwości danego obiektu; istotne właściwości = takie, które charakteryzują wszystkie obiekty należące do tego zbioru

• bardzo ostre granice pojęcia są bardzo stabilne, człowiek nie wątpliwości czy dany obiekt jest egzemplarzem danego pojęcia, czy nie

TWORZENIE POJĘĆ

• abstrakcja:

→ pozytywna - polega na wyodrębnianiu cech istotnych, tj. cech charakteryzujących tylko egzemplarze pojęcia docieranie do istoty pojęcia (np. pies - szczekanie)

→ negatywna - proces pomijania cech nieistotnych, tj. cech, które charakteryzują tylko niektóre egzemplarze (np. pies - długość sierści)

• istota pojęcia - zbiór jego abstrakcyjnych właściwości, pozwalających na określenie relacji tego pojęcia do innych pojęć (np. owoc - nasiona; kobieta - chromosomy XX)

• procedura identyfikacyjna - zawiera te cechy, które pozwalają na zaliczenie pewnego obiektu do jakiejś klasy (np. owoc - ogonek, skórka, pestki, kobieta - piersi)

IDENTYFIKACJA

• sprawdzanie cech definicyjnych; ludzie potrafią poprawnie kategoryzować obiekty jako egzemplarze i “nieegzemplarze”, a nie uświadamiają sobie cech, którymi kierują się w trakcie kategoryzacji

• ZASTOSOWANIE → w naukach, zwłaszcza ścisłych

• KRYTYKA: w przypadku wielu pojęć nie potrafimy wskazać cech definicyjnych (np. gra)

POGLĄD PROBABILISTYCZNY

• Pojęcie - sumaryczny opis pewnej klasy, nie można go sprowadzić do zbioru cech wspólnych wszystkim egzemplarzom pojęcia; egzemplarze są do siebie podobne na zasadzie podobieństwa rodzinnego

• prototyp - najbardziej typowy egzemplarz (np. ptak - raczej wróbel niż pingwin, owoc - raczej jabłko niż winogrona; prawdziwy Polak)

• GRANICE są nieostre i zależą od kontekstu poszczególne egzemplarze danego pojęcia można do niego zaliczać tylko z pewnym prawdopodobieństwem (np. wrotki jako pojazd, karimata jako mebel)

• ZASTOSOWANIE: w życiu codziennym

• Tworzenie pojęć → określanie prototypu - szukanie tego, co typowe dla egzemplarzy danego pojęcia

• Identyfikacja → określanie podobieństwa do prototypu,

np. jeśli prototypem w kategorii zwierzęta jest pies, to inne zwierzęta będą zaliczane do kategorii tym szybciej i z tym większą pewnością, im bardziej będą podobne do psa

• KRYTYKA

• tworzenie prototypów wymaga dużych umiejętności poznawczych (duże zasoby pamięci, możliwość obliczania średniej arytmetycznej itd.) oraz kontaktów z wieloma egzemplarzami

• prototypowość obiektów może podlegać licznym zmianom

POGLĄD EGZEMPLARZOWY

• POJĘCIE to reprezentacja jednego egzemplarza lub grupy egzemplarzy należących do jednej kategorii.

• np. pies to reprezentacja psa, który mieszka w moim domu, albo też pies to wszystkie psy, które są do niego podobne (czyli mają coś z owczarka niemieckiego i collie)

• GRANICE pojęcia są nieostre

• Tworzenie pojęć → wyodrębnianie cech pierwszego egzemplarza efekt pierwszeństwa (np. widząc po raz pierwszy jabłko, zapamiętujemy jak wyglądało)

• Identyfikacja → określenie podobieństwa nowego obiektu do znanego egzemplarza

• ZASTOSOWANIE: w przypadku obiektów unikatowych; w przypadku kategorii, w których występuje tylko jeden egzemplarz (np. moja matka)

• KRYTYKA: ignorowane są ludzkie zdolności do abstrahowania

FUNKCJE POJĘĆ

ekonomia poznawcza

• po stwierdzeniu, że jakiś przedmiot jest egzemplarzem pojęcia, nie trzeba zastanawiać się, jakie są jednostkowe właściwości tego przedmiotu, wystarczy odwołać się do właściwości klasy, do której przedmiot ten należy

• czasami dążenie do ekonomi poznawczej prowadzi do błędów, np. doszukiwania się cech wspólnych wśród różnych obiektów (np. stereotypy etniczne: MY ≠ ONI) lub niewłaściwa identyfikacja cech wspólnych (np. stereotypy rasowe)

redukowanie różnorodności informacji przetwarzanych przez umysł

• poprzez kategoryzowanie - łączenie obiektów w grupy o względnej różnorodności; obiekty nie muszą być identyczne, dopuszcza się pewne różnice m/y nimi. Mniejsza różnorodność obiektów należących do jednej kategorii. Możliwość łączenia ze sobą poszczególnych kategorii: chuligan + kibic = szalikowiec

• poprzez określanie relacji, co pozwala na ujawnienie sieci znaczeń i stworzenie reprezentacji o wyższym poziomie złożoności (pies jest wierny, kot jest nieufny)

możliwość wykonywania różnych operacji na reprezentacjach a nie na samych przedmiotach

• co by było, gdyby...

• dokonywanie operacji na materiale symbolicznym

• Nie dotyczy dzieci w stadium sensoryczno-motorycznym

rozumienie i wyjaśnianie

• dzięki pojęciom wiedza jest uporządkowana, łatwiej nam zrozumieć świat

komunikowanie się

• komunikacja jest możliwa, jeżeli ludzie tak samo rozumieją znaczenie pojęć

POJĘCIA JAKO TEORIE NAIWNE

• Nazwa kategorii determinuje utworzenie pojęcia!

• Reguła oszczędności - spośród możliwych teorii wybieramy taką, która wyjaśnia fakty w najbardziej ekonomiczny sposób, dostarcza najprostszych wyjaśnień

• Teorie naiwne powstają w wyniku uruchomienia prostych procesów spostrzegania, pamięci i uczenia się.

~ 1 ~

---