Rzeźba i płaskorzeźba romańska na przykładzie Francji.

• Rzeźba romańska

• Rzeźba powstająca w okresie sztuki romańskiej na terenie niemal całej Europy, zwłaszcza na terenach śródziemnomorskich (w XI i XII wieku), a także na północ i wschód od nich (do połowy XIII wieku).

• Była to głównie kamienna rzeźba architektoniczna o charakterze sakralnym, zdobiąca portale i kapitele oraz sztuka w metalu (drzwi, relikwiarze, płyty nagrobne, sprzęt liturgiczny).

• Kwestia genezy rzeźby romańskiej do dziś budzi pewne wątpliwości.

• Druga połowa pierwszego tysiąclecia nie sprzyjała rozwojowi rzeźby figuralnej ze względu na skojarzenie jej z pogańskimi posągami i kultem idoli.

• Choć na Zachodzie Kościół nie przyjął aż tak radykalnej postawy, jak Kościół wschodni w okresie ikonoklazmu (VIII-IX wiek), gdy niszczono wszelkie przedstawienia, ikony i obrazy, po czasach Justyniana rzeźba związana z architekturą w zasadzie zamarła aż do XI wieku

•  Zerwana została ciągłość tradycji rzeźby monumentalnej między antykiem a średniowieczem.

• Pojedyncze przykłady występowały już w czasach ottońskich. Podobnie we Francji w X i na początku XI wieku występowały proste dekoracje rzeźbiarskie, np. wstępne fazy portali (Arles-sur-Tech, po 1046; Marcilhac, pocz. XI).

portal romański

 

• Rzeźba romańska nie narodziła się nagle i nie pojawiła się od razu w wykształconej formie, ale rozwijała się stopniowo, by w pełnej formie objawić się po połowie XI wieku.

• Pytanie gdzie dokładnie i kiedy się narodziła w zasadzie nie doczekało się jasnej odpowiedzi - przyjmuje się, że nie był to jeden ośrodek, ale kilka (północna Hiszpania, południowo-zachodnia Francja, Burgundia i Emilia), w których tendencje były podobne.\Dla początków rzeźby romańskiej istotne były również dzieła złotnicze, rzeźba w kości i malarstwo.

• Od dawna istniał kult relikwii, w efekcie którego tworzono relikwiarze, często odzwierciedlające ich zawartość (np. relikwiarz na głowę świętego miał kształt głowy.

• Za najstarszy tego typu uważa się relikwiarz na głowę św. Maurycego z katedry w Vienne, IX wiek).

• Powstawały również relikwiarze w kształcie pełnoplastycznych, siedzących posągów, jak relikwiarz św. Fides (Foy) z Conques z IX wieku, uważany za jedną z najstarszych znanych rzeźb kultowych.

• Okres przed i po przełomie tysiącleci uważany jest za moment powstania pierwszych dzieł kultowych. Innymi tego typu przykładami są liczne zachowane obiekty kultowe, powstałe w ramach sztuki ottońskiej, wykonane z drewna pokrytego blachą, np. Złota Madonna z Essen (X/XI wiek) i Madonna biskupa Imada z Paderborn (XI wiek) oraz krucyfiksy, jak krucyfiks Gerona (X wiek).

• W odróżnieniu od innych figur kultowych, krucyfiksy nie napotykały się na zastrzeżenia, wręcz przeciwnie. .

• Tematy, cechy i techniki

• Rzeźba występowała głównie w ramach architektury, pod postacią kamiennych płaskorzeźb.

• We wczesnej fazie stosowano relief płaski, w okresie największego rozkwitu, w kapitelach i portalach stosowano relief wypukły.

• Rzeźba występowała przede wszystkim w portalach, prowadzących do kościoła oraz na kapitelach, wieńczących kolumny, a w niektórych regionach pokrywała nawet całą fasadę.

• Była silnie związana z substancja kamiennego bloku, z którego się wydobywała i podporządkowana architekturze.

• Rzeźba posługiwała się również hierarchizacją i gradacją - postacie najważniejsze dominowały wielkością oraz plastycznością reliefu.

• Rzeźba romańska w wielu aspektach odeszła od naśladownictwa natury i przestrzeni.

• Postacie nie są przedstawiane zgodnie z zasadami anatomii, czasem traktowane są w sposób uproszczony, czasem nadmiernie wydłużony, ciężki bądź sztywny. Wielofiguralne przedstawienia umieszczane są na nieokreślonych, płaskich tłach, nie mających cech iluzji przestrzennej.

• Ze względu na sakralny charakter tej sztuki, dominowała tematyka religijna.

• Portale z prostych obramień przekształciły się w ogromne, rozbudowane założenia, z rzeźbionym tympanonem, zastępującym wcześniejsze nadproża, dekorowanymi archiwoltami, trumeau (filarem podpierającym tympanon), kapitelami i często także dodatkowymi figurami w ościeżach.

• W tympanonach portali umieszczano najczęściej scenę Sądu Ostatecznego, czasem także Wniebowstąpienie albo Chrystusa z symbolami ewangelistów.

• W XII wieku regułą stały się trzy sąsiadujące ze sobą, dekorowane rzeźbiarsko portale w fasadzie zachodniej.

• Tematyka religijna od samego początku konkurowała z przedstawieniami o charakterze fantastycznym, z potworami, baśniowymi ludami, smokami itp.

• Rzeźba kamienna nie była jedyną. Powszechnie stosowanym materiałem było drewno, z którego wykonywano wyposażenie kościołów, krucyfiksy i figury.

• Rozpowszechnione były posągi Maryi z Dzieciątkiem w typie Sedes Sapientiae, przedstawianie frontalnie, surowe i hieratyczne w charakterze.

• Popularne były krucyfiksy z wizerunkiem żywego Chrystusa, ubranego najczęściej w długą tunikę, jak Volto Santo z Lukki, na którym wzorowane były liczne inne.

• Szczególną pozycję zajmowało złotnictwo, w ramach którego powstawały również dzieła odlewnicze. Ośrodkami tej dziedziny wytwórczości było dorzecze Mozy i Saksonia. Wytwarzano relikwiarze, sprzęt liturgiczny, okładki ksiąg; odlewano drzwi kościelne i chrzcielnice.

• kościół Saint-Pierre w Moissac

• W krużganku benedyktyńskiego kościoła Saint-Pierre w Moissac zachowało się 76 romańskich kapiteli.

• Wzniesiony tuż przed 1100 rokiem krużganek ozdobili rzeźbiarze z tuluzańskiego warsztatu Bernarda Gilduina.

• Tematyka rzeźb jest związana z przeznaczeniem i charakterem każdego z ramion krużganku: w widocznym  na pierwszym planie ramieniu północnym dotyczy życia zakonnego.

• kościoła, ilustrują walkę światła z ciemnością, dobra ze złem.

• W czasie Rewolucji Francuskiej rzeźby zostały mocno uszkodzone, większość głów postaci została rozbita. Ceglane arkady pochodzą z okresu gotyckiej przebudowy kościoła i klasztoru w XV wieku.

• Najważniejsze były francuskie regiony: Burgundia i Langwedocja, także Francja zachodnia i Prowansja, północna Hiszpania i północne Włochy

1)Langwedocja

• Na terenie Langwedocji, ważnego ośrodka rzeźby romańskiej, zachowały się zabytki z wczesnej fazy jej rozwoju: nadproża w Saint-Génis-des-Fontaines i Saint-André.

• Pierwsze z nich jest datowane na podstawie inskrypcji na lata 1019-1020. Na obu przedstawiony został Chrystus w mandorli w otoczeniu apostołów.

• Relief jest płaski, postacie silnie stylizowane i zornamentalizowane; ich sylwetki, zwłaszcza na płaskorzeźbie z Saint-Génis, dopasowane są do kształtu arkad.

• Centrum romańskiej sztuki w tym regionie była Tuluza z kościołem Saint-Sernin, największą budowlą sakralną okresu romańskiego we Francji po Cluny III

• W 1096 poświęcony został ołtarz główny, z którego zachowała się rzeźbiona mensa z podpisem artysty, Bernarda Geldwina.

• Ten sam artysta lub jego warsztat wykonał również płaskorzeźby, dziś w obejściu chóru, m.in. z Chrystusem w mandorli.

• Kapitele figuralne z tzw. Porte des Comtes (portalu w południowej fasadzie) z ok. 1100 przedstawiają postacie w sposób dość ciężki, zdradzający przynależność do wstępnej fazy rozwoju rzeźby romańskiej.

• Do późniejszej fazy należy portal Porte Miègeville sprzed 1118, jeden z pierwszych, obok dzieł hiszpańskich, portal składający się z powiązanych ze sobą wszystkich istotnych elementów: tympanonu, nadproża, archiwolt, kolumn z kapitelami o dekoracji figuralnej, konsol i reliefów.

• Jego tympanon jest zarazem najstarszym w Langwedocji, a przedstawia scenę Wniebowstąpienia. Chrystusowi towarzyszą aniołowie, a poniżej apostołowie, spoglądający w górę. Charakterystyczne jest kształtowanie postaci o pucułowatych policzkach, żywych gestach, poruszeniu i płynnych fałdach szat.

2)Moissac,

• w którym przy kościele Saint-Pierre wzniesiono ok. 1100 krużganek z rzeźbionymi kapitelami kolumn, których zachowało się 88 oraz rzeźbionymi filarami

• Jest to największy i najbogaciej zdobiony krużganek romański

• najistotniejszym dziełem z Moissac jest XII-wieczny portal w południowej ścianie kościoła - największe objawienie sztuki romańskiej; obok tympanonu w Vézelay i Autun najznakomitsze dzieło rzeźby romańskiej

• Po środku tympanonu ukazany jest Chrystus w otoczeniu symboli ewangelistów i dwóch aniołów, trzymających zwoje pergaminu

• Pozostałą część pola wypełniają sylwetki 24 starców, ułożone w trzech pasach.

• Na nadprożu znajdują się ogniste koła, a poniżej, w węgarach ustawione są płaskorzeźbione figury św. Piotra i Jeremiasza. Ta druga, o niezwykle skręconym i wydłużonym ciele, tanecznym ruchu i delikatnie rzeźbionymi włosami, układającymi się w pasma, stanowi kulminację artyzmu rzeźb z Moissac

• Trumeau natomiast składa się z ustawionych na sobie parami skrzyżowanych lwów.

• Całość charakteryzuje niepokój, ruchliwość form, nagromadzenie postaci i ozdób i bardzo wysoki poziom wykonania.

• Prawdopodobnie rzeźbiarze z warsztatu Moissac wykonali dekoracje w Souillac, Cahors i Beaulieu. Z kościoła Sainte-Marie w Souillac z lat 1075-1150 ocalały jedynie fragmenty rzeźb, w tym trumeau w typie tzw. filaru zwierzęcego - w całości bowiem składa się z gęstwiny zwierząt i ludzi.

• największych osiągnięć sztuki romańskiej zalicza się płaskorzeźbionego Izajasza^[16], powstałego bez wątpienia pod wpływem Jeremiasza z Moissac.

• Prorok jest w niezwykłym ruchu, niezbyt zgodnym z realnym krokiem, ale bardzo dynamicznym. Ekspresje podkreśla układ płaszcza, wypełniającego tło. Rzeźby z Beaulieu i Cahors nie dorównują poziomem Moissac i Souillac.

3)Burgundia

• Kapitel z Cluny z cyklu kapiteli z personifikacjami tonów śpiewu gregoriańskiego

• Szczególną pozycję Burgundia zawdzięczała przede wszystkim opactwu w Cluny, który w swojej trzeciej formie był największym na Zachodzie. Stwarzało to jedyne w swoim rodzaju warunki dla działalności rzeźbiarskiej, powstającej niezależnie od Langwedocji

• Działalność tzw. szkoły burgundzkiej datuje się na okres między 1080 a połową XII wieku.

• Zanim jednak powstały rzeźby dla Cluny III, powstały inne przykłady, będące zapowiedzią właściwej szkoły burgundzkiej z XI i XII wieku.

• W kościele Saint-Fortunat w Charlieu zachował się tympanon z zachodniego portalu z tronującym Chrystusem z końca XI wieku oraz tympanon z północnego portalu z połowy XII wieku

• Ta późniejsza rzeźba charakteryzuje się głębszym modelunkiem, mniejszą statyką i większym dynamizmem.

• Z kościoła w Cluny (1088-1135), zburzonego niemal w całości na początku XIX wieku, zachowały się pojedyncze kapitele kolumn z chóru z ok. 1100.

• Były one inspirowane antycznym kapitelem korynckim, a przedstawiały m.in. personifikacje tonów śpiewu gregoriańskiego. Portal zachodni ukończony w 1113 przetrwał jedynie we fragmentach, a jego wygląd można rekonstruować także na podstawie rycin.

• Dla wielkości i typu tego portalu brak jest analogii czy poprzedników.

• Rzeźba Cluny, choćby ze względu na prestiż opactwa i cały zastęp rzemieślników, którzy w nim pracowali i po ukończeniu prac rozproszyli się, wywarła ogromny wpływ na dalsze dzieje rzeźby burgundzkiej.

• Prawdopodobnie właśnie w Cluny pracował Gislebertus, autor tympanonu i kapiteli we wnętrzu katedry Saint-Lazare w Autun.

• Tympanon z fasady zachodniej ukazuje Sąd Ostateczny, zdominowany przez ogromną postać Chrystusa. Diabły podobne są do szkieletów z odrażającymi twarzami; anioł jest niezwykle wysmukły, a w jego szacie chronią się drobne istotki.

• Dzieło to w sposób niezwykle obrazowy, a nawet drastyczny, ukazuje czyhające na ludzi pokusy i męki piekielne.

• Kapitele natomiast obrazują sceny biblijne, takie jak sen Trzech Króli, samobójstwo Judasza czy ucieczkę do Egiptu.

• Gislebertus wykonał także płaskorzeźbioną, półleżącą postać Ewy, pierwotnie umieszczoną w północnym portalu kościoła. Ewa ukazana została nago, przesłaniana jedynie częściowo przez roślinność; jedna ręką sięga po jabłko, a druga podpiera głowę.

• Kolejnym zespołem rzeźby burgundzkiej jest kościół Sainte-Madeleine w Vézelay.

• Portal główny z lat 1125-1130 przedstawia w tympanonie scenę rozesłania apostołów, na których Chrystus przelewa Ducha Świętego, wyobrażonego pod postacią promieni, wychodzących z jego dłoni. W kasetonach, ułożonych promieniście wokół tej sceny, ukazane zostały ludy, które należy ewangelizować, a będące odbiciem ówczesnych wyobrażeń o mieszkańcach odległych ziem.

• Są tu bowiem postacie o wielkich uszach, giganci i inne człekopodobne istoty. Rzeźby charakteryzują się niespokojnym ruchem, dynamicznymi układami szat i nadmiernym wydłużeniem sylwetek ludzkich. Cechy te zresztą pasują także wymienianych już dzieł z Moissac i Autun.

4)Akwitania i Poitou

• Zachodnia Francja wytworzyła charakterystyczny sposób dekorowania kościołów rzeźbami - pokrywano nimi całe fasady, rezygnując z typowych dla innych regionów tympanonów w portalach. Fasady mają więc charakter bardzo dekoracyjny, o podziałach nie odpowiadających podziałom architektonicznym wnętrza.

• Przykładem jest katedra Saint-Pierre w Angoulême z lat 1115-1136, na której fasadzie w kilku strefach zakomponowano całe przedstawienie, podzielone na pola wewnątrz ślepych okien.

• O ile w Angoulême figury ustawione są dość luźno i występują wolne przestrzenie, o tyle w Notre-Dame-la-Grande w Poitiers rzeźby wypełniają fasadę w całości, nie pozostawiając wolnych miejsc.

• Fasad ma wyraźny układ pionowy, podkreślony przez oś prowadzącą przez środkowy portal, okno i mandorlę oraz przez dwie wieże, flankujące budowlę.

• W dolnej kondygnacji znajdują się trzy portale (dwa ślepe) o dekoracji ornamentalnej, powyżej której arkadowy gzyms ogranicza sceny z prorokami starotestamentowymi, grzechem pierworodnym, Zwiastowaniem, Nawiedzeniem, Bożym Narodzeniem i kąpielą Dzieciątka. Powyżej, w dwóch pasach arkad ukazani zostali apostołowie i dwaj biskupi; w szczycie - Chrystus w mandorli.

• Podporządkowanie rzeźby architekturze objawiało się także w specyficznie dekorowanych archiwoltach portali, w które wkomponowywano figury, tak jak w Aulnay.

• Portal kościoła Saint-Pierre ma w trzech zewnętrznych archiwoltach wyrzeźbione postacie ludzkie, ustawione promieniście i dostosowane do struktury łuku. Co więcej, w trzeciej archiwolcie ze względów estetycznych i konstrukcyjnych dodano do 24 starców apokaliptycznych jeszcze siedmiu.

5)Prowansja

• Zachodnia fasada kościoła w Saint-Gilles-du-Gard

• Rzeźba romańska w Prowansji pojawiła się stosunkowo późno, pomimo obecności licznych zabytków sztuki rzymskiej.

• Główne dzieła powstały około lat 50. i 60. XII wieku, a najbardziej znanym z nich jest założenie trójportalowe z kościoła w Saint-Gilles-du-Gard (2. ćwierć XII w.).

• Źródłem inspiracji była sztuka starożytna - z jednej strony rzymski łuk triumfalny i architektura antycznych teatrów, a z drugiej elementy architektoniczne i ornamentalne (np. głowice korynckie, kanelowane pilastry, meander, draperie).

• Przez całą fasadę ciągnie się fryz ze scenami z męki Chrystusa. Poniżej ustawionych jest 12 figur.

• Drugim ważnym zabytkiem prowansalskim jest portal z kościoła Saint-Trophime w Arles (2. tercja XII), także naśladujący typ łuku triumfalnego.

• Tutaj portal nie jest zagłębiony w ścianie, jak w Saint-Gilles, ale dostawiony do niej. Rzeźby wykonane są z jałową poprawnością^[17], bez ekspresji; układ figur jest silnie zrytmizowany. W latach ok. 1150-1170 wyrzeźbione zostały kapitele w północnym i wschodnim skrzydle krużganka przy klasztorze Saint-Trophime.

W XIX wieku rzeźba romańska, tak jak i architektura, została podzielona na tzw. szkoły rzeźbiarskie, tworzące pewne grupy, ze względu na ich charakter. Szkoły powyżej

1

---