Przełomową datą w historii Polski, wyznaczającą jednocześnie początek epoki literatury współczesnej, jest 1 września 1939 roku. Literatura rozwijała się wielokierunkowo, a jej periodyzacja nastręcza historykom literatury wiele problemów. Charakter epoki w bardzo dużym stopniu określony został przez wypadki historyczne i polityczne, takie jak: II wojna światowa, przemiany ustrojowe, które zaszły w Polsce po odzyskaniu niepodległości (walka komunistycznej władzy z opozycja, uzależnienie sytuacji kraju od polityki międzynarodowej, głównie Związku Radzieckiego).

Kilka miesięcy przed wybuchem wojny Władysław Broniewski opublikował wiersz Bagnet na broń, który zagrzewał do walki o niepodległość i wzywał do jedności narodowej. Tym samym odnowił nurt poezji tyrtejskiej (wzywającej do boju o wyzwolenie). Poezja taka powstawała w czasie całej okupacji. Po wybuchu wojny wiersze w tym duchu tworzyli również Kazimierz Wierzyński i Antoni Słonimski (Alarm). Literatura wracała do przeżyć września 1939 r., wyrażała spory o postawę rządu, dowództwa i szansę na korzystniejszy przebieg wojny. Często powracającym motywem były wspomnienia z Warszawy. Skamandryci i Broniewski (wszyscy przebywali poza Polską) stali się wieszczami czasów wojny. Ich twórczość była najważniejszym nurtem literatury tworzonej na emigracji. W wierszach dominowała postawa tyrtejska i uczucie nostalgii za krajem. Wspomnieniowy i nostalgiczny charakter miał poemat Juliana Tuwima Kwiaty polskie.
W kraju literatura rozwijała się w innym kierunku. Najszersze grono odbiorców miała literatura popularna, rozpowszechniana przeważnie drogą ustną. Należały do niej przede wszystkim piosenki. Jedne z nich miały charakter liryczny (np. partyzancka ballada "Rozszumiały się wierzby płaczące"), inne były utworami humorystycznymi (np. "Siekiera, motyka, bimbru szklanka"). Rozwijały się formy literackie dokumentujące życie codzienne. Dzienniki prowadziły Nałkowska i Dąbrowska. Janusz Korczak zdążył przed śmiercią napisać Pamiętnik. Obok poezji patriotycznej w duchu tyrtejskim, przesyłanej z Zachodu lub tworzonej w kraju, powstawały wiersze będące osobistym i lirycznym zapisem przeżyć wojennych (np. twórczość Baczyńskiego). Niektórzy twórcy, jak np. Iwaszkiewicz, nie pisali utworów odnoszących się bezpośrednio do okupacji. Poruszali tematy historyczne lub uniwersalne.
Ważnym zjawiskiem w kraju stała się grupa młodych, debiutujących w czasie wojny poetów, nazwanych później pokoleniem Kolumbów. Część tego środowiska była skupiona wokół prawicowego pisma "Sztuka i Naród". Odcinali oni się od tradycji dwudziestolecia, którą uważali za niepoważną. Krytykę kierowali głównie przeciw lekkiej poezji skamandryckiej, nie oszczędzali jednak również nurtów awangardowych. Chcieli sztuki zaangażowanej społecznie, poruszającej zagadnienia istotne dla narodu. Tadeusz Gajcy, czołowy poeta "Sztuki i Narodu", tworzył wiersze w duchu katastroficznym, pełne wizyjnych obrazów. Środowisko "Sztuki i Narodu" tworzyło najbardziej zwartą i wyrazistą grupę młodych twórców. Inni poeci (Krzyszof Kamil Baczyński, Tadeusz Borowski) związani byli z lewicowym pismem "Droga". Również w ich twórczości obecny jest katastrofizm i elementy fantastyczne z pogranicza snu i jawy. Wszyscy ci poeci nie opisywali wojny bezpośrednio. Przekształcali rzeczywistość w metaforyczne obrazy poetyckie.

Wojna wybuchła 1 września 1939 r. Po tej dacie radykalnie zmieniły się formy życia literackiego, pozycja pisarzy, zasady wydawania książek. Stan sprzed wojny nie powrócił, nawet w ograniczonej formie, również po zakończeniu okupacji. Ostatni numer "Wiadomości Literackich", czołowego pisma kulturalnego lat międzywojennych, kojarzonego z grupą "Skamander", ukazał się 3 września 1939 r. Można to uznać za symboliczne zamknięcie dwudziestolecia.

Lata 1939-1945

Wojna wybuchła 1 września 1939 r. Po tej dacie radykalnie zmieniły się formy życia literackiego, pozycja pisarzy, zasady wydawania książek. Stan sprzed wojny nie powrócił, nawet w ograniczonej formie, również po zakończeniu okupacji. Ostatni numer "Wiadomości Literackich", czołowego pisma kulturalnego lat międzywojennych, kojarzonego z grupą "Skamander", ukazał się 3 września 1939 r. Można to uznać za symboliczne zamknięcie dwudziestolecia.

Związek Radziecki
Najazd niemiecki spowodował ucieczkę ludności w kierunku wschodnim. Kierowali się oni nadzieją na zatrzymanie frontu. W grupie uciekinierów znaleźli się też liczni pisarze. Część z nich przez Węgry i Rumunię przedostała się na Zachód - najpierw do Francji, następnie do Anglii i Stanów Zjednoczonych. Inni znaleźli się na terenach zajętych po 17 września przez wojska radzieckie. Duże skupisko polskich intelektualistów powstało we Lwowie. Początkowe władze radzieckie umożliwiały działalność pisarzom deklarującym chęć współpracy z władzą komunistyczną. Powstało pismo w języku polskim pt. "Czerwony Sztandar". Jednak w 1940 r. liczni pisarze, w tym Aleksander Wat, Władysław Broniewski i Teodor Parnicki, zostali aresztowani. W łagrze znalazł się też młody Gustaw Herling-Grudziński. Więzienia uniknęli jedynie najbardziej lewicowi twórcy jak Wanda Wasilewska, autorka utworów dla młodzieży. Już po zajęciu Lwowa przez wojska niemieckie w 1941 r. został rozstrzelany Tadeusz Boy-Żeleński. Z innym pismem lewicowym "Nowe Widnokręgi" współpracowali Wanda Wasilewska, Mieczysław Jastrun, Julian Przyboś, Jerzy Putrament, Adam Ważyk. Wasilewska, Putrament i Ważyk działali później w Związku Patriotów Polskich.

Emigracja
Wielu pisarzy znalazło się razem z pierwszą falą uchodźców już w 1939 r. na emigracji. Do Stanów Zjednoczonych udali się Julian Tuwim, Jan Lechoń, Kazimierz Wierzyński. W Wielkiej Brytanii przebywali Antoni Słonimski, Maria Kuncewiczowa, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska. Mieczysław Grydzewski, redaktor przedwojennych "Wiadomości Literackich", wydawał w Londynie swego rodzaju kontynuację tego pisma - "Wiadomości Polskie". W Londynie ważną postacią stał się Marian Hemar. Przed wojną uprawiał głównie twórczość satyryczną. W czasie wojny pisał utwory liryczne dotyczące przeżyć wojennych. Pismo w Londynie wydawał również Słonimski. W Argentynie znalazł się Witold Gombrowicz, który wyjechał tam pod koniec sierpnia 1939 r. jako turysta.
Możliwość opuszczenia ZSRR pojawiła się w 1943 r. po utworzeniu armii gen. Władysława Andersa. Tą drogą wydostali się ze Związku Radzieckiego Władysław Broniewski i Gustaw Herling-Grudziński. Tomiki Broniewskiego, jak również dzieła mniej znanych twórców, a także czasopisma, ukazywały się podczas stacjonowania wojsk polskich w Palestynie (w miastach takich jak Tel-Awiw i Jerozolima), a później we Włoszech.

Kraj
W planach III Rzeszy Polacy mieli zostać zdegradowani do roli niewykwalifikowanych robotników. Niemcy niszczyli więc wszystkie przejawy życia intelektualnego. Zlikwidowali wyższe uczelnie, czasopisma kulturalne, wywozili zbiory bibliotek, eksterminowali środowiska naukowe (aresztowanie pracowników Uniwersytetu Jagiellońskiego). Polskie życie kulturalne szybko przeniosło się do podziemia. Już w październiku 1939 r. powstało pierwsze czasopismo pt. "Polska żyje". Znajomość nowych utworów była jednak ograniczona do wąskiego kręgu. Pisma i antologie literackie miały niewielki nakład. Ich wydawanie, rozpowszechnianie i czytanie wiązało się z dużym niebezpieczeństwem. Utwory publikowano przeważnie pod pseudonimami lub anonimowo.
Pojawiło się jednak środowisko młodych twórców, debiutujących w czasie okupacji, nazwane później pokoleniem Kolumbów. Najwybitniejsi przedstawiciele związani byli z tajną polonistyką Uniwersytetu Warszawskiego. Należeli do niego Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Gajcy i Tadeusz Borowski. Ważną rolę odegrało czasopismo "Sztuka i Naród". W kraju podczas okupacji tworzyli też pisarze starszego pokolenia, tacy jak Zofia Nałkowska, Maria Dąbrowska, Leopold Staff, Jarosław Iwaszkiewicz i Czesław Miłosz.

Pokolenie literackie jest grupą pisarzy urodzonych w przeciągu kilku lat. Jednak, żeby mówić o pokoleniu literackim, osoby takie muszą nie tylko urodzić się w tych samych czasach. Muszą też mieć w młodości wspólne silne doświadczenia, brać udział w ważnym wydarzeniu dziejowym. Jest to tzw. przeżycie pokoleniowe (np. wojna), na którym opiera się więź grupy.

Termin ten odwołuje się do socjologicznego pojęcia grupy rówieśniczej. Grupa taka jest złożona z ludzi w zbliżonym wieku połączonych przyjaźnią i odczuwających więź pokoleniową. Grupa taka bierze udział w sporze pokoleń, staje w opozycji wobec starszych, buntuje się. Najsilniejsze związki między członkami grupy mają miejsce w młodości i podczas wkraczania w dorosłe życie. Później więź pokoleniowa rozluźnia się.
Pokolenie literackie jest grupą pisarzy urodzonych w przeciągu kilku lat. Jednak, żeby mówić o pokoleniu literackim, osoby takie muszą nie tylko urodzić się w tych samych czasach. Muszą też mieć w młodości wspólne silne doświadczenia, brać udział w ważnym wydarzeniu dziejowym. Jest to tzw. przeżycie pokoleniowe (np. wojna), na którym opiera się więź grupy. Reprezentanci pokolenia mają świadomość przynależności do niego. Cechuje ich też poczucie odrębności własnej biografii zdeterminowanej przez wydarzenia historyczne. Przekonani są o stojących przed nimi zadaniach. Często przyjmują też nowatorskie idee artystyczne i społeczne.

Pokolenie 1910

Należeli do niego m.in. Witold Gombrowicz (1904), Konstanty Ildefons Gałczyński (1905), Jerzy Andrzejewski (1909), Czesław Miłosz (1911). Debiutowali ok. 1932 r. Było to pierwsze pokolenie, które nie uczęszczało do szkół zaborców i wychowywało się w niepodległej Polsce. Silnym przeżyciem dla nich był kryzys gospodarczy w latach 20. i wzmaganie się w Polsce i na świecie nacjonalistycznych i totalitarnych tendencji w latach 30. Przyjmowali oni różne poetyki i postawy. Miłosz był czołowym katastrofistą, Gombrowicz uprawiał groteskę. Po wojnie przedstawiciele tego pokolenia organizowali życie literackie i kulturalne w odradzającej się Polsce.

Pokolenie 1920

Od tytułu powieści Romana Bratnego Kolumbowie - rocznik dwudziesty nazywani są też pokoleniem Kolumbów. Przedstawiciele tego pokolenia to Gustaw Herling-Grudziński (1919), Krzysztof Kamil Baczyński (1921), Roman Bratny (1921), Tadeusz Różewicz (1921), Tadeusz Borowski (1922), Tadeusz Gajcy (1922). Maturę zdali przeważnie przed wrześniem 1939 roku. Przeżyciem pokoleniowym była dla nich wojna i okupacja. Brali udział w konspiracji i partyzantce. Zamiast kontynuowania edukacji na uniwersytetach doświadczyli okropieństw wojennych. Część z nich (Baczyński, Gajcy) debiutowała już w czasie okupacji. Rozwijali oni poetykę dwudziestolecia międzywojennego, np. katastrofizm. Najwybitniejsi przedstawiciele tej części pokolenia zginęli w czasie wojny. Druga grupa (m.in. Różewicz) debiutowała po wojnie i z dwudziestoleciem nie była już związana. Szczególnie silny związek całego pokolenia istniał w trakcie wojny, później rozluźnił się. Przeżycia wojenne były jednak obecne w całej ich dalszej twórczości, stanowiły jeden z najważniejszych tematów. Szczególnie często pisali o zagładzie wszelkich wartości (Różewicz).

Debiuty lat 1948-49

Pokolenie działaczy ZMP nazywane było przez przeciwników "pryszczatymi". Do pokolenia tego zaliczano: Wisławę Szymborską (1923), Tadeusza Konwickiego (1926), Wiktora Woroszylskiego (1927), Tadeusza Nowaka (1930). Nie odwoływali się oni do przeżyć wojennych. Związali się z socjalizmem. Pochwalali przemiany w Polsce. Tworzyli w nurcie socrealistycznym. Po 1956 r. pokolenie rozsypało się. Wrócili w twórczości do przeżyć wojennych. O ich nowych utworach mówi się jako o powtórnych debiutach. Dopiero po 1956 r. mieli właściwe debiuty ich rówieśnicy, którzy nie włączyli się w nurt socrealistyczny: Miron Białoszewski (1922) i Zbigniew Herbert (1924).

Pokolenie 1956

Od tytułu czasopisma "Współczesność", które było przez pewien czas ich trybuną, nazywani są też pokoleniem "Współczesności". Należą do niego: Sławomir Mrożek (1930), Włodzimierz Odojewski (1930), Andrzej Bursa (1932), Jerzy Harasymowicz (1933), Marek Hłasko (1934), Stanisław Grochowiak (1934), Ernest Bryll (1935), Edward Stachura (1937). Dzieciństwo tych twórców przypadło na lata wojenne, byli jednak zbyt młodzi, by mieć doświadczenia konspiracyjne. Największym przeżyciem były dla nich wydarzenia października 1956 r. i powrót swobód politycznych i twórczych. Każdy z nich stanowił odrębną indywidualność artystyczną. Istnieją jednak między nimi pewne podobieństwa. Prezentują oni świadomy antyestetyzm, czyli odchodzenie od klasycznych pojęć piękna. W zamian za to w kręgu ich zainteresowania znalazła się pomijana wcześniej w literaturze kultura peryferyjna (przedmiejska, prowincjonalna, jarmarczna). Bohaterem utworów pokolenia 1956 był często nadwrażliwy bohater zderzający się z brutalnością świata.

Pokolenie 1968-70

Nazywane jest też Nową Falą. Do pokolenia zalicza się: Ryszard Krynicki (1943), Ewa Lipska (1945), Rafał Wojaczek (1945), Adam Zagajewski (1945), Stanisław Barańczak (1946). Nie znali już wojny. Również październik 1956 nie był jeszcze dla nich istotnym przeżyciem. Dopiero wydarzenia marca 1968 r. wywarły wpływ na ich osobowość i postawy. Sprzeciwiali się zastojowi lat 60. - "małej stabilizacji" czasów Gomułki. Występowali przeciw skonwencjonalizowaniu mowy i estetyzmowi, któremu uległo pokolenie 1956. Realizowali eksperymenty językowe. Literatura była dla nich formą aktywności światopoglądowej, dlatego nie uciekali od tematów społecznych i politycznych.

Jerzy Andrzejewski (1909-1983)

 Nota biograficzna

Przed wojną studiował polonistykę. Zadebiutował w 1938 r. powieścią Ład serca. Podczas okupacji brał udział w podziemnym życiu literackim. Po wojnie działał w Związku Literatów Polskich i współpracował z pismami "Twórczość" oraz "Literatura". Jego książki przetłumaczono na ok. 30 języków. Oprócz Popiołu i diamentu (1948) wydał m.in. powieści Ciemności kryją ziemię (1956), Bramy raju (1960), Miazga (1981).

 Twórczość

Popiół i diament

Akcja powieści rozgrywa się w ciągu kilku dni 1945 r. Maciek Chełmicki jest młodym członkiem Armii Krajowej, uczestnikiem powstania warszawskiego. Otrzymuje zadanie zabicia działacza komunistycznego Antoniego Szczuki. Początkowo nie zastanawia się nad oceną tego czynu. Zakochuje się jednak w Krysi Rozbickiej. Uczucie wzbudza w nim chęć normalnego życia. Postanawia, że zabójstwo Szczuki będzie jego ostatnią akcją. Po wykonaniu zadania ginie jednak zastrzelony przypadkowo przez patrol wojskowy.
Popiół i diament traktuje o dramacie młodych członków Armii Krajowej, którzy po zakończeniu wojny próbują odnaleźć swoje miejsce w normalnym życiu. Jest to zadanie podwójnie trudne. Po pierwsze ci młodzi ludzie nie nauczyli się, jak należy funkcjonować w pokojowym społeczeństwie. Dotąd żyli w sytuacji wymagającej zupełnie innych zachowań. Działali w konspiracji, walczyli w oddziałach partyzanckich, brali udział w powstaniu. W każdej chwili czyhała na nich śmierć. Psychika tych ludzi została okaleczona. Drugi powód trudności w zaaklimatyzowaniu się to niesprzyjająca sytuacja polityczna. Władzę przejęli komuniści, którzy prześladowali młodzież akowską. Zamiast cieszyć się z odzyskanej niepodległości młodzi ludzie musieli znów się ukrywać, trafiali do więzienia, byli skazywani na śmierć.
Powieść Andrzejewskiego przedstawia jednak te dylematy w sposób tendencyjny. Maciek Chełmicki dokonuje zabójstwa politycznego, czyli czynu nagannego, zaś działacz PPR Szczuka jest szlachetną postacią, uosobieniem cnót obywatelskich. Andrzejewski nie uwzględnia faktu, że nowa władza wcale nie podchodziła z troską do ludzi z AK, nie próbowała pomagać im w wejściu w normalne życie. Traktowała ich raczej jako wrogów, których trzeba zniszczyć albo przynajmniej osłabić. Mimo represji młodzi akowcy nie odpowiadali stosowaniem przemocy na większą skalę. Sytuacja przedstawiona w powieści (zabójstwo polityczne) była raczej marginesem postaw młodzieży.
Na podstawie powieści Andrzejewskiego Andrzej Wajda nakręcił słynny film ze Zbigniewem Cybulskim w roli głównej. Adaptacja filmowa zmieniła wymowę oryginału. W kulminacyjnej scenie filmu Maciek postrzelony umiera na śmietniku. Odczytywano to jako symbol wyrzucenia akowskiego pokolenia na śmietnik historii. W książce śmierć Maćka jest mniej spektakularna. Ginie on przypadkowo.

Krzysztof Kamil Baczyński (1921-1944)

 Nota biograficzna

Urodził się i zginął w Warszawie. Przed wojną ukończył Gimnazjum im. Stefana Batorego. W czasie okupacji publikował w socjalistycznych pismach "Płomienie" i "Droga". Od 1943 r. studiował polonistykę na tajnych kompletach Uniwersytetu Warszawskiego. Był członkiem harcerskich Grup Szturmowych, wchodzących w skład Armii Krajowej. Ukończył też podziemną Szkołę Podchorążych Rezerwy. Poległ w czwartym dniu powstania warszawskiego w Pałacu Blanka przy Placu Teatralnym. Publikował pod pseudonimem Jan Bugaj. Wydał w podziemiu dwa tomiki wierszy: Wiersze wybrane (1942) oraz Arkusz poetycki (1943). Większość jego utworów przetrwała w rękopisach. Pierwsze powojenne wydanie wierszy ukazało się w 1947 r. i zatytułowane było Śpiew z pożogi.

 Twórczość

Baczyński był najwybitniejszym poetą pokolenia wojennego i wyrazicielem przeżyć typowych dla tej generacji. Pierwsze jego utwory powstały jeszcze w czasach gimnazjalnych. Odwoływał się do tradycji romantycznej, szczególnie poezji Słowackiego i Norwida. Jednak największy wpływ miały na jego twórczość przeżycia wojenne i okupacyjne. Nazywany jest poetą "apokalipsy spełnionej". Określenie to nawiązuje do poezji katastroficznej lat 30., której przedstawiciele (m.in. Miłosz) przeczuwali dopiero nadchodzącą katastrofę. Poeci pokolenia Kolumbów doświadczyli jej. Baczyńskiego zajmowała problematyka filozoficzna i egzystencjalna. Nie brak też w jego dorobku liryków osobistych, miłosnych. Wcześniejsze jego wiersze były bardziej wizyjne i katastroficzne, późniejsze zaś szły w stronę realizmu. Mniej znane są dokonania Baczyńskiego w dziedzinie prozy. Napisał on m.in. groteskowe opowiadanie o życiu gimnazjalnym, bliższe raczej twórczości Gombrowicza niż wierszom samego Baczyńskiego.
Wiersz Pokolenie (z 1943 r.) wyraża dramat generacji wojennej. Wśród pięknej przyrody ("dojrzałe kłosy", "ziemia pełna owoców"), ale i groźnej ("drapieżne chmury") rozgrywa się tragedia całego pokolenia. Młodzi ludzie żyją w trudnych warunkach ("w jamach żyjemy strachem zaryci"). Wokół panuje terror dotykający najbliższych ("brat, który zginął, któremu oczy żywcem wykłuto,/ któremu kości żywcem złamano"). Powtarzający się na początku kilku kolejnych zwrotek wers "Nas nauczono" mówi o zaniku dotychczasowych norm etycznych. Nie jest to jednak śmierć wartości spowodowana przez pokolenie, ale narzucona mu. Postawiono je w sytuacji, w której nie istnieją tradycyjne ideały - litość, sumienie, miłość. Żeby przetrwać, trzeba stać się nieczułym i zapominać o całym złu. Pokolenie stanie w końcu przed koniecznością otwartej walki, ale nie będzie to walka, która przyniesie zwycięstwo i odrodzenie. Zakończy się ostateczną katastrofą i śmiercią. Bohater wiersza, występujący w imieniu całej zbiorowości, zastanawia się, czy ktokolwiek będzie o nich pamiętał i postawi przynajmniej krzyż na grobie. Z wiersza przebija skrajny pesymizm - obecna sytuacja jest katastrofalna i nie ma nadziei na odmianę. Pokolenie czeka tylko śmierć. Podobne przesłanie zawiera utwór Z głową na karabinie. Pierwsze pokolenie młodych ludzi miało żyć wreszcie w pokoju. Znów pojawiają się obrazy bujnej i pięknej przyrody - dziki bez, bujne obłoki, chyży zdrój, chmury, które mają symbolizować szczęśliwe życie. Pokolenie czeka jednak zagłada. Bohater stwierdza: "Umrzeć przyjdzie".
Inny nurt twórczości Baczyńskiego reprezentuje Biała magia. Jest to erotyk (wiersz miłosny) poświęcony ukochanej Barbarze. Baczyński piętrzy metafory i wizyjne obrazy zainspirowane głosem Barbary. Jej słowa porównuje do kropli nalewanych do dzbana. Odnajduje w nim gwiazdy, księżyc, przemykające zwierzęta, aż wreszcie wszystko się uspokaja i ukochana zapada w sen. Zbliżony sposób obrazowania obecny jest w Erotyku. Również tu obrazy poetyckie określające ukochaną odwołują się do przyrody ("muszla twojego ciała"; "w gaju, gdzie jesteś brzozą"; "w rzece ust, trysnę szumem bugaju/ w gałęziach twoich ptak"). Nie ma w tych wierszach nastrojów katastroficznych, odwołań do rzeczywistości okupacyjnej. Jest za to subtelna poezja miłosna.

Stanisław Barańczak (ur. 1946)

 Nota biograficzna

Urodził się w 1946 roku w Poznaniu. Poeta, krytyk i tłumacz literatury anglosaskiej. Ukończył polonistykę na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu. Do czasu zwolnienia w 1977 r. był też pracownikiem naukowym tej uczelni. W 1976 r. współtworzył Komitet Obrony Robotników. Był również jednym z założycieli kwartalnika "Zapis". Od 1981 wykłada w Harvard University w Stanach Zjednoczonych. Zadebiutował w 1965 r. w miesięczniku "Odra". Wydał tomy poetyckie "Korekta twarzy" (1968), "Jednym tchem" (1970), "Dziennik poranny" (1972), "Sztuczne oddychanie" (1974), "Ja wiem, że to niesłuszne" (1977), "Tryptyk z betonu zmęczenia i śniegu" (1980), "Widokówka z tego świata" (1990).

 Twórczość

Barańczak jest czołowym poetą pokolenia Nowej Fali. Początkowo uprawiał poezję lingwistyczną. Gry językowe nie służyły jednak pokazowi kunsztu literackiego, lecz były sposobem wyrażania problemów społeczno-politycznych i moralnych. Przy pomocy zabiegów językowych ukazywał fałsz języka propagandy i tzw. nowomowę. Analizował, w jaki sposób i w jakim stopniu język zakłamuje rzeczywistość. Interesowała go kategoria prawdy. Usiłował przywrócić właściwy sens słów i zwrotów (np. wiersz Określona epoka). W latach 80. jego wiersze dotyczyły wydarzeń w Polsce. Tworzył też liryki osobiste, poezję metafizyczną i egzystencjalną.
Wiersz Określona epoka zbudowany jest ze sztampowych zwrotów języka propagandy ("żyjemy w określonej epoce"; "ciągłe wysiłki na rzecz"; "nakreślone perspektywy"; "zdać sobie z całą jasnością"). W języku codziennym często pojawia się wtrącone słowo prawda, które ma potwierdzać prawdziwość wypowiadanych zdań i utrzymywać uwagę słuchacza. Jednak przemawiający oficjalnym tonem bohater wiersza wtrąca co chwilę słówko "nieprawda". Zabieg ten sprawia, że wszystkie głoszone przez niego sądy tracą wiarygodność ("Żyjemy w (...) określonej, nieprawda, epoce"). Fałszującą naturę języka nowomowy ujawnia najdobitniej zakończenie wiersza, w którym nie wiadomo już, co jest prawdą, a co nieprawdą ("taka/ jest prawda, nieprawda,/ i innej prawdy nie ma").
Utwór Wypełnić czytelnym pismem operuje schematami językowymi zaczerpniętymi z formularzy. Zawiera typowe dla nich zwroty np. "urodzony, czy jest posiadaczem majątku". Inne charakterystyczne cechy to pytania znajdujące się w nawiasach i odpowiedzi do zaznaczenia: "tak, nie, niepotrzebne skreślić, uzasadnić, dlaczego?". Do tych stereotypowych elementów Barańczak dodaje własne rozwinięcia, które zamieniają formalne pytania ankiety na rozważania egzystencjalne. Po pytaniu - "Urodzony, gdzie" - pojawia się zwykle nazwa jakiejś miejscowości. W wierszu są jednak kolejne pytania: "kiedy", "po co", "dla kogo żyje", które nie dotyczą już zwykłych danych osobowych, ale odnoszą się do sensu istnienia. Takie zestawienie formalnych pytań z rozważaniami egzystencjalnymi ma dwojaki sens. Z jednej strony wskazuje na próbę wtłoczenia całej złożonej egzystencji człowieka w kilka schematycznych zwrotów. Z drugiej strony ujawnia niemożność opisania przez oficjalny, fałszujący język całej skomplikowanej rzeczywistości ludzkiej.

Miron Białoszewski (1922-1983)

 Nota biograficzna

Urodził się w Warszawie. Wojnę spędził w rodzinnym mieście, gdzie brał udział w zajęciach tajnej polonistyki. Przeżył również powstanie warszawskie. Po wojnie imał się różnych zajęć (np. pracownik poczty). Debiutował w 1956 r. tomikiem wierszy Obroty rzeczy. We własnym mieszkaniu przy ul. Tarczyńskiej stworzył teatr eksperymentalny, w którym działał jako aktor i twórca tekstów. Tomiki poetyckie: Obroty rzeczy (1956), Rachunek zaściankowy (1959), Mylne wzruszenia (1961), Było i było (1965), Odczepić się (1978). Opublikował również utwory prozatorskie: Pamiętnik z powstania warszawskiego (1970), Donosy rzeczywistości (1973), Szumy, zlepy, ciągi (1976) i dramaty z zbiorze pt. Teatr osobny (1973).

 Twórczość

Białoszewskiego interesowała kultura prowincji i przedmieść (jarmarki, kicz, tandeta), ale również życie w blokach-mrówkowcach. Opisywał przedmioty codziennego użytku, często nieestetyczne, zniszczone. Świat poezji Białoszewskiego był prywatny i indywidualny. Nie stawiał pytań filozoficznych, nie wpisywał się w nurty literackie, nie zajmowały go sprawy społeczne i polityczne. Z tego powodu Białoszewski zyskał miano poety osobnego. Najbardziej interesowała go własna codzienna egzystencja, przedmioty, z których korzystał, miejsca, w których przebywał (blok, szpital), a także to wszystko, co mógł codziennie obserwować (ulica). Do opisu tych zjawisk stosował własny język inspirowany mową potoczną i dziecięcą. Tworzył neologizmy, naśladował chaotyczność języka mówionego, wprowadzał błędy składniowe. Szczególnie późniejsza twórczość opierała się na wymienionych środkach.
Zachwyt nad codziennymi przedmiotami widać w wierszu Szare eminencje zachwytu. Autor opisuje dwa zwykłe z pozoru przedmioty: łyżkę durszlakową i piec. Odnajduje w nich fascynujące piękno. Łyżka staje się niebem, a jej dziurki pełnią rolę gwiazd. Poeta zwraca się do niej apostrofą: "Jakżeś nieprzecedzona w bogactwie swoim,/ łyżko durszlakowa". Również piec jest piękny. Białoszewskiego zachwyca w nim to, co najprostsze - kafle, szpary, siwy lub srebrny kolor. Piec nie musi być wcale bogato zdobiony, by wzbudzać zachwyt estetyczny.
Wiersz Karuzela z madonnami jest jednym z utworów Białoszewskiego, który świadczy o jego zainteresowaniu kulturą przedmieść i prowincji. Porównuje w nim matki jeżdżące z dziećmi na karuzeli do malarskich wizerunków madonny z dzieciątkiem. Inne wiersze opisują takie miejscowości, jak Wołomin, Rzeszów czy Garwolin. Ballada z makaty przedstawia kiczowaty obrazek na makatce (panna leży w ogrodzie, młodzieniec w kapeluszu gra na flecie, wokół latają ptaszki), czyni to jednak bez złośliwości. W późniejszych utworach pojawiają się zaś wielkomiejskie blokowiska. Żyją w nich masy ludzi, których nic ze sobą nie łączy. Wiersz Zblokowani, sklocowani (tomik Odczepić się, 1978) opisuje takiego molocha, w którym zamieszkują coraz to nowi obcy sobie ludzie ("Dojeżdżali, dojeżdżali/ (...) Zdobyli./ Zmrowili."). Podobnie wiersz z tomu Oho (1985), zaczynający się od słów mamuty bloków wiozą nas pokazuje brak więzi między mieszkańcami osiedli. Zajmują się oni tylko swoimi sprawami, załatwiają interesy (drobne odczepy, przelatunki), a potem rozstają się (wsiadanie i wio! dalej). Prowincja była opisywana przez Białoszewskiego z sympatią, podczas gdy blokowiska budzą raczej lęk.
Zainteresowanie własną codzienną egzystencją widać w wierszu Leżenia. Bohater leży w łóżku i snuje rozważania zainspirowane tą czynnością. Leżenie sprawia przyjemność ("puszcza się w dobrze sobie bycie"), wzbudza niechęć do wstawania ("kiedy leżę nie nadaję się do wstania"), czyni człowieka lepszym ("bez jednej poprzeczki złości"; "leżenie dobroć wygrzewa/ ale wstanie ją zawiewa"). Rozważania takie nie są wcale świadectwem braku ambicji intelektualnych. Są świadomym wyborem, wyrazem postawy, która w centrum zainteresowania stawia codzienne czynności i stany emocjonalne, nie zaś zagadnienia społeczne, polityczne czy historyczne. Wiersz Ballada o zejściu do sklepu w podobny sposób opisuje prozaiczną czynność wyjścia po zakupy. Autor potrafi odnaleźć w niej elementy wzbudzające w nim zadziwienie i zachwyt (np. poruszanie się po schodach, tłumy nieznajomych przechodniów). Krótka Mironczarnia traktuje o trudnościach twórczości literackiej ("męczy się człowiek Miron męczy/ znów jest zeń słów niepotraf/ niepewny cozrobień/ yeń"). O ciągłym zadziwieniu codziennością i zwykłymi przedmiotami mówi wiersz O mojej pustelni z nawoływaniem. Swoją postawę poeta nazywa w następujących słowach: "Dziwię się/ i dziwię siebie,/ i komentuję wciąż żywoty otoczenia". Na początku wiersza zwraca się do przedmiotów: "Nie jestem godzien, ściano,/ abyś mię ciągle syciła zdumieniem.../ to samo - ty - widelcze.../ to samo - wy - kurze..."
Fascynacja prowincją jest obecna również u innych polskich twórców (np. Stachura). Codzienne przedmioty, zniszczone i brzydkie, interesowały wielu poetów (Grochowiak, Bursa). Jednak tylko Białoszewski w tak rozbudowany sposób opisywał i analizował najzwyklejsze codzienne czynności i przeżycia.

Tadeusz Borowski (1922-1951)

 Nota biograficzna

Należał do pokolenia Kolumbów. W czasie wojny publikował wiersze w lewicowym piśmie "Droga". Wydał tomiki poezji Gdziekolwiek ziemia (1942) i Arkusz poetycki nr 2. Studiował polonistykę na tajnych kompletach, pracował też jako robotnik. Szukając w Warszawie swojej zaginionej narzeczonej Marii został aresztowany i znalazł się w obozie w Oświęcimiu. Po wojnie zaczął tworzyć prozę opisującą doświadczenia wojenne, zebraną w tomach Kamienny świat i Pożegnanie z Marią (1948). Popełnił samobójstwo.

 Twórczość

Opowiadania obozowe

Bohaterem tomu Pożegnania z Marią jest więzień o imieniu Tadek, któremu Borowski nadał wiele cech autobiograficznych. Więzień ten zdążył się już przyzwyczaić do życia w niewoli. Zajął w hierarchii miejsce, które pozwala mu przeżyć. Jest dość sprytny. Myśli kategoriami obozowymi. Borowski nazwał takiego człowieka zlagrowanym. Bezużyteczne są dla niego kategorie etyczne. Z innymi więźniami łączy go tylko zależność oparta na świadczeniu usług i wymianie towarów. Śmierć nie robi już na Tadku wrażenia. Widzi, że giną przeważnie ci mniej sprytni. SS-mani są ukazani jako technokraci, którzy wykonują rzetelnie swoją pracę. Obóz jest modelem świata, który istniałby, gdyby nazizm zwyciężył. W obozie zanikły wszelkie dawniejsze wartości (moralność, godność ludzka, patriotyzm). Zło nie ma granic, a człowiek jest w stanie zaadaptować się do najgorszych warunków i przeżyć kosztem innych.
Opowiadanie Pożegnanie z Marią rozgrywa się podczas okupacji w Warszawie. Nie pokazuje jednak walki z Niemcami, ale codzienne zmagania o przeżycie - zdobywanie żywności, opału, ubrania, handel wszystkim, czym się da. Tadek pracował w firmie budowlanej, gdzie mógł z bliska obserwować nielegalne procedery. Widział, jak od Niemców wykupuje się osoby schwytane w łapance. Tadek i jego narzeczona Maria również zajmowali się handlem. Maria została jednak aresztowana i wywieziona do obozu. Tadek widział ją po raz ostatni, jak siedziała w samochodzie obok żandarma. Funkcjonowanie obozu pokazuje opowiadanie U nas w Auschwitzu. Składa się ono z listów pisanych do Marii, znajdującej się w sąsiednim obozie. Tadek opisuje zdobywanie żywności, interesy ze strażnikami, obozowy dom publiczny, który jest nagrodą za dobrą pracę. Proszę państwa do gazu przedstawia procedurę zabijania ludzi w komorach gazowych. W obozie trwało odwszawianie, więc on był zamknięty. Więźniowie nie mieli nawet codziennej rozrywki w postaci transportów. Gdy przyszły wreszcie transporty, Tadek pracował na rampie. Współwięzień pouczał go, jakie przedmioty może wziąć od nowych więźniów. Tadek nie informował przyjeżdżających, że idą na śmierć. W pustych wagonach widział trupy dzieci, których matki nie chciały zabrać. Potem musiał porządkować wagony.
Borowski przyjął specjalny sposób opowiadania, wykorzystujący doświadczenia amerykańskiego behawioryzmu. Narracja zbliża się do formy reportażowo-dokumentalnej. Borowskiego nie interesowały intencje kierujące ludźmi ani poglądy przez nich wyznawane. Zajmował się jedynie opisem zachowań. Bohaterowie ukazani są w działaniu. Nie piętnował oprawców ani systemu. Rzeczywistość obozową codzienne opisywał tak, jakby była czymś najzwyklejszym w świecie. Z tego powodu opowiadania Borowskiego spotkały się z ogromną krytyką. Zarzucano mu znieczulenie moralne.

Władysław Broniewski (1897-1962)

 Nota biograficzna

Urodził się w Płocku. W szkole działał w organizacjach niepodległościowych. Zadebiutował w 1914 r. Był żołnierzem Legionów, brał udział w wojnie 1920 roku. W latach dwudziestych związał się ze środowiskiem lewicowym. W 1939 r. ochotniczo wstąpił do wojska. We Lwowie został aresztowany przez NKWD. Ze Związku Radzieckiego wydostał się wraz z armią gen. Andersa. Przebywał w Jerozolimie. Po wojnie wrócił do kraju. Tomiki poezji: Wiatraki (1925), Dymy nad miastem (1927), Troska i pieśń (1932), Bagnet na broń (1943), Nadzieja (1951).

 Twórczość

Twórczość Broniewskiego jest wyrazem jego lewicowej postawy. Poezję pojmował romantycznie jako czyn, walkę, posłannictwo. Tworzył wiersze oddziałujące na emocje. Język jego utworów czerpał z mowy potocznej. W latach międzywojennych sprzeciwiał się w wierszach niesprawiedliwości społecznej. W czasie wojny pisał wiersze patriotyczne. Najsłynniejszy z nich, Bagnet na broń, powstał kilka miesięcy przed wojną. Jego poezja wojenna opisywała nostalgię wygnańca, przedstawiała ponoszone ofiary. Podczas wojny stał się jednym z najpopularniejszych poetów. Tworzył też przemilczane później wiersze antystalinowskie, np. Rozmowa z historią. Po wojnie włączył się w oficjalny nurt twórczości afirmującej nową rzeczywistość - odbudowę kraju, wprowadzanie socjalizmu, przyjaźń ze Związkiem Radzieckim. Takiej tematyce poświęcony był tom Nadzieja. Napisał też panegiryk na część Stalina pt. Słowo o Stalinie. Pod koniec życia skierował się w stronę poezji będącej próbą syntezy życiowych doświadczeń. Poruszała ona problematykę przemijania. Poemat Mazowsze poświęcił rodzinnej ziemi. Cykl wierszy Anka związany był z samobójczą śmiercią córki.
Wiersz Bagnet na broń został opublikowany jeszcze przed wojną w kwietniu 1939 r. Utwór odwołuje się do romantycznej tradycji poezji tyrtejskiej, czyli zagrzewającej do walki wyzwoleńczej. Poeta wzywa do obrony niepodległości. W obliczu wroga nawołuje do zawieszenia sporów i jedności. Również poezji wyznacza miejsce w tej walce. Mówi o konieczności ofiar. Żołnierz polski dotyczy wydarzeń i doświadczeń września 1939 r. Przedstawia dramatyczną sytuację żołnierzy polskich wobec przeważających sił wroga. Żal po śmierci ukochanej córki wyraża wiersz W zachwycie i grozie. Jego bohater nie potrafi znaleźć ukojenia ("Jak sercu powiedzieć: nie płacz,/ kiedy rozpacz serce przeżarła"). Córka Anka była najbliższą mu osobą i powierniczką skrytych myśli ("żadnej kochance/ nie mówiłem tak siebie do dna/ jak Ance...").

Andrzej Bursa (1932-1957)

 Nota biograficzna

Urodził się w Krakowie. Studiował dziennikarstwo i bułgarystykę na Uniwersytecie Jagiellońskim. Debiutował w 1954 r. w "Życiu Literackim". Razem z Janem Gunterem napisał sztukę Karbunkuł, wystawioną przez teatr Cricot Tadeusza Kantora. Jego skecze pojawiały się w programach Piwnicy pod Baranami. Za życia nie wydał swoich poezji. Przyznawana od 1967 r. nagroda dla młodych poetów nosi jego imię.

 Twórczość

Popularność wśród czytelników zdobył po śmierci, stając się idolem młodego pokolenia popaździernikowej odwilży i legendą literacką. Jego poezja była wyrazem sprzeciwu wobec konformizmu, zakłamania, patetycznych gestów i oficjalnej sztuki. Przeciwstawiał się też ostrożnym, ugodowym postawom ludzi (wiersz Nic). Opowiadał się za prawem do posiadania własnego, nienarzuconego systemu wartości. Przejawiał kpiarskie podejście do tradycji literackiej (wiersz Poeta). Bohater jego wierszy był jednostką nadwrażliwą, ale jednocześnie agresywną. Bursę cechował antyestetyzm. Interesowała go brzydota. Sięgał po potoczne, a nawet wulgarne słownictwo. Jedynie dzieciństwo nie było traktowane przez niego z sarkazmem. Stanowiło mityczną i utraconą krainę szczęścia (wiersz Fiński nóż).
Dyskurs z poetą to przykład kpiny z tradycji literackiej. Rzekomym tematem wiersza jest zagadnienie Jak oddać zapach w poezji... Początkowe rozważania ujęte są w tradycyjne poetyckie metafory ("wiersz musi pachnieć/ i rym/ i rytm/ muszą mieć temperatury miodowej polany (...) coś z powiewu róży/ przerzuconej nad ogrodem"). Dalsze subtelne rozważania przerwane są jednak przez prozaiczny problem również związany z zapachem. Bohater wiersza zwraca się do rozmówcy: "wynieś proszę to wiadro/ bo potwornie tu śmierdzi szczyną". Podobnie twórca z wiersza Poeta cierpi za miliony (nawiązanie do Dziadów Mickiewicza), idzie załatwić potrzeby fizjologiczne i znowu cierpi. Wiersze te są prowokacją artystyczną i obyczajową. Tradycyjna poezja zajmowała się wzniosłymi tematami opisując je pięknymi słowami. Bursa zestawia tę tradycję z czynnościami i słownictwem, które nie tylko w poezji, ale nawet w języku potocznym są pomijane. W ten sposób odbiera tradycyjnej poezji całą jej podniosłość.
Niechęć do oficjalnych struktur życia społecznego i politycznego wyraża wiersz Zażalenie, który jest rodzajem listu do ministra sprawiedliwości. Dla bohatera utworu wszystkie te struktury są zbudowane jakby na złość ("większość instytucji państwowych i społecznych/ jest dla mnie afrontem"). Jedyne, czego mógłby oczekiwać od państwa, to najwyżej jakaś niewielka pomoc materialna (para butów). W zamian za to otrzymuje najróżniejsze kosztowne ideologie, których głosiciele żyją w dobrobycie. Wiersz ten nie jest walką z jakąś konkretną ideologią (np. komunizmem). Stanowi protest przeciwko wszelkim ideologiom i strukturom społecznym narzucanym ludziom. Jest głosem w obronie wolności jednostki i prawa do życia wedle własnych poglądów.
Niechęć Bursy wzbudzało szare codzienne życie. Człowieka wiodącego taką egzystencję sportretował w wierszu Kasjer. Tytułowy kasjer liczy pieniądze i nieustannie się czegoś wyrzeka. Jeśli zje bułkę z kiełbasą, to nie kupi krawata. Kiedyś wyrzekł się bułki, a w zamian kupił krawat. Tak wygląda całe jego życie - liczenie pieniędzy i wyrzeczenia. Nastawiony buntowiniczo Bursa nie potrafi zrozumieć takiej egzystencji ("co on myśli, jak religia powstrzymuje go przed szaleństwem").
Miłość w poezji Bursy nie jest wzniosłym uczuciem. Ogranicza się raczej do stosunków fizycznych. Również ona opisywana jest w prowokacyjny obyczajowo sposób. Wiersz Miłość pokazuje główną troskę kochanków - strach przed ciążą. Zamiast subtelnych wyznań miłosnych kochankowie potrafią się jedynie ostrzegać: "Tylko rób tak żeby nie było dziecka/ tylko rób tak żeby nie było dziecka". "Nieistniejącemu niemowlęciu" kupują "wyprawki", czyli prezerwatywy. W razie konieczności biorą też pod uwagę przerwanie ciąży ("trzeba mu opowiedzieć historię o precyzyjnych szczypcach").

Maria Dąbrowska (1889-1965)

 Nota biograficzna

Pochodziła z okolic Kalisza. Studiowała we Francji i Belgii. Przed wojną opublikowała swoją czołową powieść Noce i dnie. Brała czynny udział w życiu społecznym. Po wojnie działała w PEN-Clubie, Związku Literatów Polskich i Światowej Radzie Pokoju.

 Twórczość

Po wojnie przez wiele lat pisała powieść Przygody człowieka myślącego, rozpoczętą jeszcze w 1938 r., której jednak nie ukończyła. Wydano ją pośmiertnie w 1970 r. Miała być ona kontynuacją Nocy i dni. Podobnie jak Noce i dnie ukazywała losy polskiej inteligencji, tym razem w dwudziestoleciu międzywojennym i w czasie II wojny światowej. Powieść nie zdobyła jednak uznania. Zarzucano jej słabą fabułę, nieciekawe dyskusje bohaterów.
Większym osiągnięciem artystycznym okazało się opowiadanie Na wsi wesele z 1955 r. Opisuje ono powojenne przeobrażenia polskiej wsi i zagrożenia kultury wiejskiej. Autorka pozytywnie ocenia przekazanie ziemi chłopom, które nastąpiło w wyniku reformy rolnej. Pochwala też idee spółdzielczości wiejskiej, czyli wspólnego wykonywania prac, zakupu maszyn i produktów przez chłopów. Idee spółdzielczości były Dąbrowskiej bliskie od młodości. Z niepokojem patrzyła jednak na próby kolektywizacji rolnictwa na wzór radziecki i odgórnego nakazu łączenia ziem chłopskich. Opowiadanie mówi również o zderzeniu tradycyjnej kultury wiejskiej z kulturą masową. Bohaterowie posługują się różnymi językami. Jedni mówią autentyczną gwarą, inni językiem nadal prostym, ale już zmienionym przez kontakt ze szkołą, prasą. Jeszcze inni, najmłodsze pokolenie, które miało kontakt z miastem, porzucili język wiejski na rzecz miejskiego. Zanik gwary jest jednoznaczny z odchodzeniem w przeszłość tradycyjnej kultury wiejskiej.
Dąbrowska prowadziła od 1914 r. aż do śmierci Dzienniki. Część powojenna jest rozleglejsza od wcześniejszych zapisków. Dąbrowska działała społecznie, ale już mniej aktywnie. Również jej twórczość literacka była w tym czasie mniejsza. W dzienniku ujawnia swoje rozczarowanie rzeczywistością PRL-u. Sama miała przekonania socjalistyczne, dalekie od praktyki komunizmu. Najbardziej cenionym przez nią polskim myślicielem był Edward Abramowski. W Dziennikach Dąbrowskiej widać też obraz samotności starej kobiety.

Tadeusz Gajcy (1922-1944)

 Nota biograficzna

Urodził się w Warszawie. Studiował tajną polonistykę na Uniwersytecie Warszawskim. Był żołnierzem Armii Krajowej. W czasie okupacji związał się ze środowiskiem pisma "Sztuka i Naród", którego był ostatnim redaktorem. Wydał podziemne tomiki poezji Widma (1943) i Grom powszedni (1944). Był też autorem kilku opowiadań, dramatu poetyckiego Homer i Orchidea, a także przedstawienia muzycznego Misterium niedzielne, nawiązującego do folkloru warszawskiego. Zginął w powstaniu warszawskim na Starym Mieście.

 Twórczość

Jego twórczość nawiązywała do poezji katastrofistycznej lat 30. Przeciwstawiał się zarówno bezideowej poezji "Skamandra", jak i awangardystom, których wiersze uważał za "dziwolągi". Głosił potrzebę heroicznego czynu artystycznego. Poeta powinien być wychowawcą i przewodnikiem narodu. Gajcy nie dopuszczał jednak upraszczania języka poetyckiego. Dlatego jego twórczość daleka jest od patriotycznych schematów. Odczuwał rozterkę między obowiązkiem walki a wymaganiami sztuki (Wczorajszemu). W ostatnich wierszach próbował zebrać wojenne doświadczenia pokolenia. W wierszu Do potomnego wyrażał nadzieję, że nadejdzie lepszy czas, kiedy człowiek będzie mógł żyć z godnością. Kierował te utwory nie do współczesnych, lecz potomnych, próbując odnaleźć swoje miejsce w historii. Poezja Gajcego pełna jest wizyjnych obrazów (poemat Widma).
Wiersz Wczorajszemu wyraża rozterkę między potrzebą tworzenia a koniecznością walki. Bohater dawniej ufał w moc poezji, uprawiał subtelną lirykę symbolizowaną m.in. przez śpiew, trzepot ptaków i klechdy. Gdy przyszła wojna, okazało się, że musi on i potrafi walczyć ("Nie wiedziałeś, że dłoń, którą uczyłeś śpiewać,/ potrafi nienawidzić i pięścią grubieć pełną,/ gniewu unosić żagiew"). Ta sytuacja nie spowodowała jeszcze zarzucenia twórczości ("Nie ukoił twoich ust śpiew drzewa"). Bohater chciał pisać wiersze odpowiednie dla czasów wojennych ("Wierzyłeś: słowiczym pieniem wierszy popłynie sława harda"). Dochodzi jednak do przekonania, że poezja nie jest w stanie oddać grozy rzeczywistości. Trzeba ją porzucić ("Dzisiaj/ inaczej ziemię witać!"). Subtelny język poetycki nie może sprostać zadaniu tworzenia twardej poezji wojennej ("Myślałeś: będzie prościej,/ A tu słowa, śpiewne słowa trzeba zamieniać/, by godziły jak oszczep").

Konstanty Ildefons Gałczyński (1905-1953)

 Nota biograficzna

Urodził się w Warszawie. W latach I wojny światowej mieszkał z rodzicami w Moskwie. W latach międzywojennych studiował filologię angielską i klasyczną na Uniwersytecie Warszawskim. Debiutował w prasie w 1923 r. Związany był z grupą "Kwadryga". Współpracował również z pismem satyrycznym "Cyrulik Warszawski". W latach 1931-33 pracował w konsulacie w Berlinie. Po roku 1936 związał się z prawicowym pismem "Prosto z mostu". W czasie wojny przebywał w obozach jenieckich na terenie Niemiec. Po wojnie współpracował z pismami, takimi jak: "Odrodzenie", "Tygodnik Powszechny" i "Przekrój". Powojenne tomiki: Zaczarowana dorożka (1948), Ślubne obrączki (1949), Pieśni (1953).

 Twórczość

Po wojnie Gałczyński wystąpił jako zwolennik nowego ładu politycznego. Publikował dużo i zdobył popularność wśród czytelników. Z jego wierszy przebijała spontaniczna pochwała pracy, której nadawał baśniową niezwykłość. Opisywał np. piękne i młode sprzedawczynie. W "Przekroju" drukował teksty w cyklu o nazwie "Zielona Gęś". Określał je jako najmniejszy teatrzyk świata. W krótkich scenkach prezentował absurdalny i surrealistyczny humor. Zwracał się on przeciw podniosłej tradycji romantycznej i dawnym elitom. Przedstawicielami wyśmiewanego mieszczańsko-intelektualnego światka byli bohaterowie tacy jak prof. Bączyński, Gżegżółka, Porfirion Osiełek, Hermenegilda Kociubińska.
Również w wierszach kpił z tradycyjnej inteligencji. Wiersz Śmierć inteligenta ukazuje niezdecydowanie tego środowiska i wikłanie się w rozważania, które do niczego nie prowadzą ("Chciałby. Pragnąłby. Mógłby. Gdyby."). Sfrustrowany inteligent potrafi tylko krzywić się na świat ("Wszystko krzywe. Wszystko nie tak").
W poważniejszym tonie utrzymane są Notatki z nieudanych rekolekcji paryskich. Pokazują one kryzys światopoglądu i wiary w Boga. Przed wojną Gałczyński był uznawany za pisarza katolickiego. Pieśni miały charakter liryki osobistej, mówiącej o podstawowych zagadnieniach życia człowieka. Opisywał w nich pejzaże, codzienną krzątaninę, domowy spokój, miłość. Poezji wyznaczał rolę ocalania od zapomnienia tych ulotnych chwil.

 Witold Gombrowicz (1904-1969)

Pochodził z rodziny szlacheckiej. Przed wojną ukończył studia prawnicze. W 1937 wydał powieść Ferdydurke. Przed samym wybuchem wojny wyjechał do Argentyny i pozostał tam na emigracji. Później przeniósł się do Paryża. W latach 1957-1966 publikował Dzienniki. Wydał dramaty: Ślub (1953), Operetka (1966), powieść Trans-Atlantyk (druk w paryskiej "Kulturze" - 1951, wyd. książkowe - 1953).

 Twórczość

Forma to podstawowe zagadnienie, którym zajmował się Gombrowicz. Cała cywilizacja ludzka jest zbiorem form, które narzucają się człowiekowi i ograniczają go. Jednak tylko dzięki nim człowiek może zaistnieć w świecie. Poza formą nie ma żadnej prawdziwej rzeczywistości. Człowiek jest aktorem, który ciągle zmienia maski. Inni ludzie stwarzają go nieustannie w kontaktach. Młody człowiek stanowi zbiór sprzeczności. Zachodzą w nim zróżnicowane procesy. Gdy jednak dorośleje, nie przybiera własnej formy, ale przyjmuje tradycyjną, wytworzoną wcześniej. Dojrzałość jest fałszywym schematem. O wiele wartościowsza jest niedojrzałość, gdyż daje świeżość spojrzenia.

Trans-Atlantyk

Powieść ukazała się w 1953 r. Porusza ona podstawowy problem interesujący Gombrowicza, zapoczątkowany jeszcze w przedwojennej powieści Ferdydurke. Zagadnieniem tym jest Forma, która narzuca człowiekowi wzory zachowań. Każdy kontakt z innych człowiekiem wymaga przybrania jakiejś roli. Gombrowicz nazywa ją gębą. Nie istnieje więc prawdziwe oblicze człowieka, bo zawsze jest ono tworzone na poczekaniu przez okoliczności zewnętrzne i innych ludzi. W Ferdydurke Formą były konwenanse społeczne. W Trans-Atlantyku jest nią narodowość polska, która narzuca nawyki, stereotypy, wzory zachowań. Na tę konwencję polskości składają się wątki mesjanistyczne, żołnierskie, wiara w posłannictwo narodowe, nakaz służby społecznej. Powieść Trans-Atlantyk ma postać szlacheckiej gawędy, pisanej stylizowanych językiem (fragmenty przypominają Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska). Bohaterem jest Polak przebywający w Argentynie, noszący wiele cech Gombrowicza. Właśnie umieszczenie w obcym otoczeniu i zderzenie z realiami innego kraju ujawnia, że polskość jest kolejnym rodzajem ograniczającej Formy. Gombrowicz kpi ze środowiska rodaków zastygłych w sarmackiej mentalności. Tytuł można rozumieć nie jako nazwę statku oceanicznego, ale jako sięganie zza Atlantyku do spraw polskich. Ten dystans umożliwia ocenę skonwencjonalizowanej polskości.

Dziennik

Również Dziennik, pisany od 1953 r., rozprawiał się z mitami polskości i pompatycznym patriotyzmem. Krytykuje instytucje podtrzymujące taką polskość, m.in. Kościół reprezentujący prostą ludową religijność. Zadaniem Polaków powinno być wyzwolenie się z narodowej formy i zrozumienie, że przede wszystkim jest się człowiekiem. Jednak najważniejszym tematem Dziennika jest sam Gombrowicz. Świadczy o tym już pierwszy wpis, który brzmi Ja. Gombrowicz podkreślał swój egotyzm, czyli zainteresowanie własną osobą. Kreował swój wizerunek. Dziennik zawiera fragmenty wyjaśniające wprost przesłanie utworów literackich Gombrowicza, jak również prezentuje jego widzenie świata. Kontynuuje rozważania nad różnymi wcieleniami Formy (role społeczne, narodowość) i koniecznością wyzwalania się z niej. Gombrowicz polemizuje też (na temat swojej twórczości i postawy Polaków za granicą) ze środowiskiem londyńskiej emigracji czy Stefanem Kisielewskim, publikującym w "Tygodniku Powszechnym" w Krakowie. Odnosi się również do publikacji Czesława Miłosza. Dziennik Gombrowicza był nietypowym przykładem tego typu utworów, ponieważ kolejne jego partie były od razu publikowane w paryskiej "Kulturze". Zwykle dzienniki pisane są do szuflady, zaś publikowane dopiero u schyłku życia lub wiele lat po śmierci autora.

Ślub

Dramat ten napisany jest częściowo wierszem. Jego konstrukcja odwołuje się do tragedii Szekspira. Akcja rozgrywa się we śnie bohatera. Henryk wraca do domu rodzinnego, który okazuje się karczmą, narzeczona - dziwką, a ojciec - pijakiem. Henryk usiłuje naprawić ten zdegradowany moralnie świat. Karczma ma się stać dworem, dziwka - dziewicą, a sam Henryk synem króla, który bierze ślub. Przedsięwzięcie kończy się niepowodzeniem. Niszczy je Pijak, który dotknięciem palca osłabia powagę monarchy. Również ten dramat dotyczy ulubionego przez Gombrowicza zagadnienia Formy. Sztuka nie przedstawia konfliktu osób czy idei, ale ukazuje konflikt człowieka z Formą. To ludzie narzucają sobie sposób bycia, mówienia i działania. Reakcja innych sprawia, że postępek jednostki jest dobry lub zły, człowiek zostaje wywyższony lub zhańbiony. Dlatego Pijak mógł dotknięciem palca zniszczyć Formę króla. Czyn ten nie licował z godnością władcy. Henryk pragnął stworzyć kościół ziemski w miejsce dawnej religii i norm etycznych, znaleźć nowe wartości. Stał się jednak tyranem. Szukanie nowych wartości i opieranie się na masach może prowadzić do narodzin totalitaryzmu.

Stanisław Grochowiak (1934-1976)

 Nota biograficzna

Urodził się w Lesznie. Studiował polonistykę we Wrocławiu i w Warszawie. Był redaktorem wielu pism literackich. Debiutował w 1954 r. w "Słowie Powszechnym". Należał do najwybitniejszych przedstawicieli "pokolenia 56". Zapoczątkował w poezji polskiej nurt nazwany turpizmem. Tworzył również dzieła prozatorskie i dramatyczne. Ważniejsze tomiki: Menuet z pogrzebaczem (1958), Rozbieranie do snu (1959), Agresty (1963), Kanonie (1964), Nie było lata (1969), Bilard (1975).

 Twórczość

Jego twórczość stała w opozycji do tradycyjnych konwencji literackich. Używał rekwizytów uznawanych za niepoetyckie (brzydota, kalectwo, rozkład, śmierć). Jednak nie stosował prowokacyjnych i odrażających obrazów. Rekwizyty te opisywał w delikatny sposób. Odnajdywał w nich swoiste piękno. Nazwa turpizm została nadana przez niechętnego takiej poezji Juliana Przybosia. Sam Grochowiak nazywał swoją postawę mizerabilizmem (od łacińskiego słowa miser - ubogi, udręczony). Stopniowo wątki brzydoty i przeciwstawiania się utartym kanonom zanikały w jego twórczości. Pozostało jednak zainteresowanie śmiercią. Tę zmianę charakteru twórczości Grochowiak zawarł w słynnym określeniu "Bunt nie przemija, bunt się ustatecznia" (wiersz Do S...).
W wierszu Czyści Grochowiak wyraża wprost swoje zainteresowanie brzydotą, jako zjawiskiem o wiele bliższym życiu niż piękno ("Wolę brzydotę/ Jest bliżej krwioobiegu/ Słów"). Brzydota przybiera też o wiele bogatsze od piękna i bardziej zróżnicowane formy ("Ona ukleja najbogatsze formy"). Utwór Don Kiszot przeciwstawia tytułowego rycerza jego giermkowi Sanczo Pansie. Don Kiszot wędrując po świecie dostrzegał tylko subtelne piękno (akacja, jabłoń). Spotkał kobietę, opisywaną poetyckimi porównaniami ("Biodra - księżyce. Oczy - ostre piki"). W tym czasie Sanczo Pansa zajmował się bardziej prozaicznymi czynnościami. Okładał osła, na którym podróżował, "żarł kiszkę z bydlęcą krwią,/ Oczyszczał gnaty zagiętym nożykiem". Don Kiszot zmarł, a Sanczo Pansa miał kilkanaście dzieci. Poeta nazywa siebie na końcu wiersza wnukiem Sanczo Pansy. Bliższe jest więc mu codzienne życie niż wzniosłe poszukiwania.
Miłość jest dla Grochowiaka pełna, jeśli obejmuje wszystkie sfery życia, nawet te z pozoru nieestetyczne. Nie idealizuje on kobiety, ale odnajduje piękno w prozaicznych sytuacjach. W wierszu Introdukcja ujawnia: "Bo kochać umiem kobietę i z rana/ Gdy leży cicha z odklejoną rzęsą"). Wiersz Do pani przywołuje zwyczajne rekwizyty nie kojarzące się z liryką miłosną: blaszany kubek, szczur, pogrzebacz, karbidówka, pająki, boczek na hakach. Również tu nieestetyczna codzienność budzi zachwyt ("A wszak piękne masz niechlujstwo").

Zbigniew Herbert (1924-1998)

 Nota biograficzna

Urodził się we Lwowie. W czasie wojny brał udział w tajnych kompletach we Lwowie, a także działał w Armii Krajowej. Po wojnie studiował prawo i ekonomię w Krakowie i Toruniu. Debiutował w prasie w 1948 r. Pracował dorywczo w różnych zawodach (m.in. w spółdzielni emerytowanych nauczycieli, zarządzie torfowisk). Pierwszy tomik poetycki wydał w 1956 r. (Struna światła). Był laureatem wielu nagród literackich. Ważniejsze tomiki: Hermes, pies i gwiazda (1957), Studium przedmiotu (1961), Napis (1969), Pan Cogito (1974), Raport z oblężonego miasta (1983).

 Twórczość

Ulubioną formą przekazu poetyckiego Herberta była przypowieść filozoficzna i moralistyczna oparta na rozległym materiale kulturowym. Herbert nawiązywał do motywów mitologicznych i biblijnych, a także do wydarzeń i postaci historycznych. Wysnuwał z nich myśli o charakterze uniwersalnym. Herbert odwołuje się go postaci mitologicznych (Apollo, Marsjasz, Midas, Dedal, Ikar), historii starożytnej (Marek Aureliusz, Pompeje, Liwiusz, Klaudiusz), Biblii (motywy raju, końca świata, aniołów), kultury nowożytnej (Beethoven, Mona Liza, Spinoza, Szekspir). Z powodu tych odniesień Herbert jest kojarzony z nurtem neoklasycznym w literaturze współczesnej. Stosował jednak nowoczesne środki wyrazu (wiersz wolny). Stosował również ironię i humor. Najbardziej znanym dokonaniem literackim Herberta jest cykl wierszy o Panu Cogito (głównie w tomikach Pan Cogito i Raport z oblężonego miasta). Tytułowy bohater to symbol współczesnego człowieka. Można go utożsamiać w wielu miejscach z samym Herbertem. Pan Cogito umieszczany jest w różnych sytuacjach życiowych. Z wierszy o nim, jak również z innych utworów, wyłania się dość spójny system etyczny. Przejawia się on w szacunku dla tradycji, wrażliwości na piękno natury i piękno sztuki. Najważniejszy jest jednak nakaz heroizmu moralnego, zachowywania godności ludzkiej nawet w najmniej sprzyjających sytuacjach, pogarda dla tchórzostwa i konformizmu. Postać Pana Cogito stała się bardzo popularna. Cytaty z wierszy Herberta weszły do powszechnego obiegu.
Podsumowaniem systemu etycznego Herberta jest wiersz Przesłanie Pana Cogito z tomu Pan Cogito. Utwór ma formę zwrotu do adresata. Kolejne zalecenia etyczne kierowane są wprost do czytelnika. Wiersz przekazuje tradycyjne wartości ("powtarzaj stare zaklęcia ludzkości bajki i legendy; powtarzaj wielkie słowa"). Również przykłady wzorów etycznych zaczerpnięte są z klasyki literackiej, z wielkich dzieł epickich (Gilgamesz, Hektor, Roland). Wartości zalecane do naśladowania to godność ("idź wyprostowany wśród tych co na kolanach"), odwaga ("bądź odważny gdy rozum zawodzi"), pogarda dla tchórzostwa ("niech nie opuszcza ciebie twoja siostra Pogarda/ dla szpiclów katów tchórzy"), wierność (Bądź wierny). Przyjęcie tych norm nie zapewni spokoju i szczęścia. Przeciwnie, wiąże się z wyrzeczeniami bez pewności na zwycięstwo. Triumfować mogą ludzie źli ("oni wygrają/ pójdą na twój pogrzeb i z ulgą rzucą grudę"; "Gniew twój bezsilny"; "nikt cię nie pocieszy"). Te przeszkody nie zwalniają jednak z konieczności heroizmu moralnego na przekór wszystkiemu. Trzeba jednak uważać, by nie popaść w samozadowolenie ("strzeż się jednak dumy niepotrzebnej"). Należy zachować umiejętność kochania ("strzeż się oschłości serca") i zachwytu nad pięknem świata. Różewicz z doświadczenia totalitaryzmów wysnuł tezę o upadku dotychczasowych norm etycznych. Herbert głosił potrzebę heroicznego trwania przy tradycyjnych wartościach.
Wiersz Dlaczego klasycy tłumaczy, z jakiego powodu kultura klasyczna jest ideałem autora. Wyjaśnia też, jakiego typu twórczość jest przez niego ceniona. W pierwszej części utworu przytacza historię z czasów wojny peloponeskiej. Tucydydes nie zdążył z odsieczą rodzinnemu miastu. Został za to skazany na wygnanie. Tłumaczył tylko, że "miał siedem okrętów/ była zima/ i płynął szybko". Współcześni generałowie oskarżaliby innych i szukali usprawiedliwień. Tucydydes jest przykładem jednostki etycznej odpowiedzialnej za swoje czyny. Podobnie sztuka nie powinna zajmować się drobnymi żalami, krzywdami jednostek, szukaniem usprawiedliwień.
Herbert ma jednak świadomość, że klasyczne ideały są we współczesnych czasach zagrożone. Godność ludzką niszczą wszelki totalitaryzm. Wiersz U wrót doliny opisuje koniec świata w formie reportażu czy sprawozdania. Obraz ten przypomina jednak wywózkę do obozu zagłady. Aniołowie stróże odłączają dzieci od matek. Ludzie poddają się pokornie zabiegom. Niektórzy protestują, ale nie w imię ideałów. Staruszka nie chce rozstać się z ulubionym kanarkiem, a drwal ze starą siekierą. Większość próbuje zachować drobne przedmioty (listy, wstążki, fotografie). Pieśń o bębnie ukazuje świat, w którym zanikła różnorodność i subtelność, reprezentowana przez rozmaite instrumenty (fletnie, trąbki, waltornie, skrzypce). Pozostał jedynie bęben, na którym można wybijać prosty rytm. Prowadzi on całą ludzkość. W sferze społeczno-politycznej bęben ten może oznaczać ideologię narzucającą ludziom jeden model i wymagającą tylko posłuszeństwa. W sferze artystycznej ideologia taka narzuca jedynie słuszny model twórczości.

Gustaw Herling-Grudziński (1919-2000)

 Nota biograficzna

Urodził się w Kielcach. Studiował polonistykę. Zaraz po wybuchu wojny rozpoczął działalność konspiracyjną. W marcu 1940 r. został aresztowany. Znalazł się w radzieckim więzieniu, a następnie w łagrze. Zwolniony wstąpił do armii Andersa. Brał udział m.in. w bitwie po Monte Cassino. Otrzymał order Virtuti Militari. Z Jerzym Giedroyciem założył pismo "Kultura". Zamieszkał w Neapolu. Najważniejsza jego książka - Inny świat - wydana została po raz pierwszy po angielsku w Londynie w 1951 r. z przedmową znanego filozofa Bertranda Russella, zaś po polsku dwa lata później. Umarł we Włoszech.

 Twórczość

Inny świat

Jest to najwybitniejszy utwór nurtu literatury łagrowej. Zbliża się swoją formą do powieści, opartej na przeżyciach autora. Herling-Grudziński wielokrotnie odwołuje się do twórczości Fiodora Dostojewskiego, szczególnie do Zapisków z martwego domu, będących owocem carskiej katorgi odbytej przez Dostojewskiego. Z jego dzieł zaczerpnięty jest tytuł, podtytuł i motta. Tytułowy Inny świat to dla Herlinga-Grudzińskiego określenie rzeczywistości łagrowej i, szerzej każdej totalitarnej, w której przestają funkcjonować tradycyjne normy moralne, a zniszczony psychicznie człowiek akceptuje tę sytuację i przystosowuje się do niej.
Autor Innego świata nie próbował budować całościowego obrazu systemu łagrów w ZSRR. Bardziej niż wydarzenia i rozbudowane analizy interesowały go zachowania ludzi. Portretował współwięźniów i ich rozmaite postawy wobec komunizmu. Opisywał losy gwałconej Marusi, oficera śledczego z charkowskiego więzienia, rzekomego zabójcy Stalina, który dopiero w więzieniu stał się zdolny do takiego czynu, niemieckich komunistów, którzy nie chcieli wrócić do ojczyzny. Wszystkich jednak łączyło wewnętrzne zniewolenie przez system oraz świadoma lub nieświadoma walka z tym zniewoleniem. Herling-Grudziński opisywał mechanizmy rządzące życiem obozowym, codzienne zmagania z ekstremalną sytuacją. Zastanawiał się, dlaczego człowiek poddaje się systemowi, w którym miejscu kończy się jego wytrzymałość, kiedy zanika godność ludzka i wartości moralne. Powieść odsłania zjawiska, które mogą prowadzić do narodzin pogardy i nienawiści.
Sam bohater starał się nie ulegać zniewoleniu psychicznemu, zachowywać godność i dawne normy. Ofiarował się iść w zamian za współwięźnia do ciężkich obozów na Kołymie. Podejmował głodówkę, by uzyskać amnestię i wolność. Swoją postawą udowadniał, że jest możliwe zachowanie godności nawet w tak ekstremalnej sytuacji.

Jarosław Iwaszkiewicz (1894-1980)

 Nota biograficzna

Urodził się i wychował na Ukrainie. W dwudziestoleciu międzywojennym był członkiem grupy poetyckiej "Skamander". Po wojnie pełnił różne funkcje społeczne (prezes Związku Literatów Polskich, poseł, redaktor naczelny "Twórczości". Powojenne tomiki poezji: Ody olimpijskie (1948), Warkocz jesieni... (1954), Jutro żniwa (1963), Xenie i elegie (1970), Mapa pogody (1977). Proza: Matka Joanna od Aniołów (1946), Sława i chwała (1956-62).

 Twórczość

Powojenna poezja Iwaszkiewicza nie wpisuje się w dominujące nurty. Wiersze zawierają wspomnienia z podróży, impresje wywołane krajobrazami. Posługują się zarówno stylem kunsztownym, jak i prostym. W tomie Plejady zastanawiał się nad przemijaniem i nieuchronnością śmierci. Przyjmował wobec niej stoicką postawę pogodzenia się. Kolejne tomiki pogłębiają te zainteresowania filozoficzne. W tomie Mapa pogody poeta dokonuje rozrachunku swojego życia i żegna się ze światem. Język późnych utworów stał się prosty i oszczędny. We wszystkich utworach obecna jest nuta melancholii i tęsknoty za czymś nieokreślonym.

Sława i chwała

Trzytomowa powieść ukazywała się w latach 1956-62. Kontynuuje ona tradycję obszernych powieści starających się ukazać pełny obraz epoki. Utwory takie były rzadkie w literaturze powojennej. Akcja Sławy i chwały rozpoczyna się przed I wojną światową. Powieść ukazuje losy polskiej inteligencji i ziemiaństwa wywodzących się z Ukrainy. Na skutek rewolucji stracili oni swoje majątki. Akcja rozgrywa się na tle burzliwych wydarzeń historycznych (dwie wojny światowe, rewolucja październikowa, przewrót majowy). Bohaterowie reprezentują różne środowiska i pokolenia (arystokracja, ziemiaństwo, mieszczaństwo). W niepodległej Polsce nie mogą znaleźć swojego miejsca. Rozjeżdżają się po świecie. Kolejna wojna przynosi śmierć wielu z nich. Konstrukcja powieści (pokazywanie panoramy losów narodu w przełomowych chwilach) nawiązuje do dziewiętnastowiecznej prozy realistycznej i dzieł, takich jak Lalka Bolesława Prusa oraz Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej. Powieść ma postać sagi rodzinnej, który to typ reprezentowany był w Polsce przez Noce i dnie Marii Dąbrowskiej.

Ryszard Kapuściński (ur. 1932)

 Nota biograficzna

Pracę dziennikarską rozpoczął w latach 50. w "Sztandarze Młodych". Drukował reportaże z Chin i Indii. Pracę tę kontynuował w "Polityce". Powszechne uznanie zdobył w 1965 r. reportażem z zamachu stanu w Algierii. Później został korespondentem PAP i wiele lat spędził w Afryce i Ameryce Łacińskiej. Ważniejsze książki: Chrystus z karabinem na ramieniu (1975), Wojna futbolowa (1976), Cesarz (1978), Szachinszach (1982), Imperium (1992).

 Twórczość

W Cesarzu, opierając się na przebiegu obalenia cesarza Hajle Syllasje, Kapuściński próbuje stworzyć model wszystkich zamachów stanu. Opisuje dworski ceremoniał, obyczaje, język. O przewrocie w Iranie traktuje Szachinszach, składający się zapisów różnych zdarzeń i epizodów związanych z tym wydarzeniem. Światowym bestsellerem stało się Imperium opisujące rzeczywistość Związku Radzieckiego.

Tadeusz Konwicki (ur. 1926)

 Nota biograficzna

Urodził się na Wileńszczyżnie. W czasie wojny działał w Armii Krajowej. Debiutował w 1950 r. Pracował w redakcjach czasopism kulturalnych "Odrodzenie" i "Nowa Kultura". Oprócz twórczości literackiej reżyserował również filmy (m.in. Dolina Issy, na podstawie powieści Miłosza, Lawa, na podstawie Dziadów). Ważniejsze powieści: Sennik współczesny (1963), Kronika wypadków miłosnych (1974), Bohiń (1988). Pisał również kwazidzienniki: Kalendarz i klepsydra (1976), Nowy świat i okolice.

 Twórczość

Mała apokalipsa

Powieść ta ukazała się w 1979 r. w drugim obiegu. Dzieje się ona w bliskiej, ale nieokreślonej przyszłości (pojawia się motyw zjazdu w 40-lecie PRL-u, na którym Polska ma zostać włączona w skład ZSRR). Wszystkie zdarzenia opisane są w konwencji groteskowej. Główny bohater - pisarz - otrzymuje od opozycji ofertę, aby podczas zjazdu dokonał samospalenia, które byłoby aktem protestu. Bohater próbuje nieśmiało wykręcać się, trudno mu jednak odmówić. Propozycja ta jest w oczach opozycji wyróżnieniem. Ostatnią dobę przed samospaleniem bohater wędruje po Warszawie.
Całe miasto pogrążone jest w chaosie. Dzieją się w nim niezwykłe zdarzenia. Działacze partyjni okazują się spiskowcami, trzeba przekupywać listonosza, by dostarczał korespondencję. Stolica jest w fazie fizycznego rozpadu, symbolizującego rozkład PRL-u. Z Pałacu Kultury odpadają tynki, most Poniatowskiego zawala się. Społeczeństwo pogrążone jest w marazmie i godzi się nawet na utratę niepodległości. Konwicki ukazuje, jak daleko posunięty jest rozkład ustroju Polski Ludowej, gdzie nawet opozycja podejmuje absurdalne działania.

Hanna Krall

 Nota biograficzna

Urodziła się w 1937 roku. W 1977 r. wydała Zdążyć przed Panem Bogiem. Łączy reportaż z powieścią (Sublokatorka, Okna). Ostatnia powieść Hanny Krall Tam już nie ma żadnej rzeki była nominowana do literackiej nagrody Nike w 1999 roku.

 Twórczość

Zdążyć przed Panem Bogiem

Książka ma charakter dokumentarny, należy do literatury faktu. Ukazywała się pierwotnie w prasie jako wywiad i reportaż. Jej bohaterem jest Marek Edelman, jedyny z dowódców Żydowskiej Organizacji Bojowej, który przeżył powstanie w getcie i wojnę. Autorka przeprowadza z nim wywiad. Rozmowę rozszerza o własny komentarz i materiały związane z gettem. Ukazane są również późniejsze losy Edelmana, gdy był już wybitnym kardiochirurgiem.
Edelman nie heroizuje powstania w getcie. Traktuje je jako konieczność, "dziką partyzantkę", "inny sposób umierania". Czynem heroicznym jest zachowanie wartości i osiągnięcia życiowe ludzi, którzy przetrwali holokaust i nie załamali się. Krall opisuje stosunki Polaków i Żydów w czasie wojny, różne sposoby udzielania pomocy ze strony aryjskiej. Mimo tej współpracy pozostawało jednak poczucie obcości i obojętność. Rozmówcy porównują sytuację Polaków i Żydów w trakcie wojny, a także przebieg powstania w getcie i powstania warszawskiego.

Leon Kruczkowski (1900-1962)

 Nota biograficzna

Przed wojną był działaczem lewicowym i współpracownikiem pism. Wojnę spędził w oflagu. Po wojnie pełnił różne funkcje państwowe i partyjne (wiceminister, poseł, członek KC PZPR). W 1932 r. wydał powieść Kordian i cham odnoszącą się do powstania listopadowego.

 Twórczość

Niemcy

Dramat z 1949 roku ukazuje różne postawy Niemców wobec nazizmu w czasie II wojny światowej. Akcja rozgrywa się w domu niemieckiej rodziny. Profesor Sonnenbruch wybrał tzw. wewnętrzną emigrację. Nie popierał nazizmu, ale też nie walczył z nim. Postanowił przetrwać i przenieść wartości humanistyczne. Willy był zaangażowanym hitlerowcem, oficerem SS. Komunista Joachim Peters zaś czynnym antynazistą. Podstawowym zagadnieniem dramatu jest dyskusja wokół stanowiska profesora. Ostateczną konkluzję stanowi krytyka jego postawy. Ucieczka od rzeczywistości w konfrontacji z nazizmem okazuje się błędem. Jedynie czynna walka (taka jak Petersa) jest w stanie skutecznie przeciwstawić się złu.

Czesław Miłosz (ur. 1911)

 Nota biograficzna

Urodził się w Szetejnach na Litwie. Przed wojną studiował prawo w Wilnie. Był czołowym twórcą grupy poetyckiej "Żagary" i przedstawicielem katastrofizmu. Okupację spędził w Warszawie. Zaraz po wojnie pracował w dyplomacji. W 1950 r. pozostał w Paryżu na emigracji. Następnie przeniósł się do Berkeley w Kalifornii i został profesorem tamtejszego uniwersytetu. W 1980 r. otrzymał literacką Nagrodę Nobla. Wydał tomiki poezji: <Ocalenie (1945), Traktat moralny (1948), Traktat poetycki (1957), Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada (1974), a także wiele książek prozatorskich.

 Twórczość

Przed wojną uprawiał poezję katastroficzną. W czasie okupacji pisał wiersze, w których solidaryzował się z pokonanym narodem. Przedstawiał też rozterki artysty, który znalazł się w sytuacji, która przerasta możliwości poezji. Próbował określić swoją postawę twórczą i życiową. Również po wojnie zastanawiał się nad rolą poezji. Opowiadał się za poezją zaangażowaną, która powinna ocalać narody, pokazując najprostsze i najbardziej podstawowe wartości. W głoszeniu potrzeby ocalania dotychczasowych wartości był więc bliższy Herbertowi niż Różewiczowi, który głosił nieodwracalną śmierć dawnych norm. Wierzył w moc poetyckiego słowa. Nie była to jednak postawa do końca konsekwentna, bo uprawiał również poezję prywatną wyrażającą zachwyt nad światem. Przedstawiał krytyczny wizerunek Polaków, których wady prowadziły do rozlicznych klęsk. Krytykował również postawę inteligencji polskiej w czasach stalinizmu (Zniewolony umysł). W jego twórczości widać ogromną erudycję kulturalną. Uprawiał najróżniejsze gatunki poetyckie i prozatorskie. Preferował prosty sposób wyrażania się.

Zniewolony umysł

Książka ta została napisana przez Miłosza i wydana już na emigracji w 1953 r. Porusza ona problematykę zniewalania kultury przez totalitaryzm. Miłosz przytacza powieść Stanisława Ignacego Witkiewicza pt. NienasycenieZniewolonego umysłu przywołuje też zjawisko o nazwie ketman, praktykowane na Bliskim Wschodzie. Polega ono na skrzętnym ukrywaniu własnych przekonań i działaniu zgodnym z oczekiwaniami władzy. Człowiek taki prawdziwe przekonania ujawnia dopiero w sprzyjającej chwili. Postawa ketmana opiera się na przekonaniu, że nie opłaca się demonstrowanie poglądów za wszelką cenę. Łatwo wtedy zginąć i nie mieć więcej okazji na głoszenie swoich sądów. Zasadniczą część książki stanowią rozdziały poświęcone czterem polskich pisarzom (Andrzejewskiemu, Borowskiemu, Putramentowi i Gałczyńskiemu), ukrytym pod pseudonimami Alfa, Beta, Gamma, Delta. Na ich przykładzie Miłosz ukazuje różne sposoby wiązania się twórców z komunizmem. Murti Bing i ketman są symbolami postaw ugodowych. Książka traktuje o zniewalaniu intelektualnym w komunizmie.
W wierszu Campo di Fiori Miłosz porównuje dwie sytuacje. Pierwsza to spalenie na stosie Giordana Bruna. Przekupnie na placu, gdzie płonął stos, niezbyt interesowali się losem Bruna. Drugi obraz to karuzela w Warszawie, która stała w czasie okupacji przy murze getta. Ludzie bawili się na tej karuzeli nie zważając na tragedię za murem. Miłosz podaje możliwe morały z tych historii - lud bawi się, handluje nie zwracając uwagi na męczeństwo innych ludzi. Sam autor myślał jednak o czym innym - o samotności ginących. Ich cierpienia są zapominane. Jednak swoją rolę ma tu do odegrania poezja. To ona może przypomnieć te wszystkie zdarzenia.
Ważne miejsce poezji przyznaje też wiersz Który skrzywdziłeś. Poeta zwraca się do dyktatora, który prześladował zwykłych ludzi. Zapowiada mu, że jeśli nawet jest w danej chwili wszechmocny, to i tak kiedyś poezja przyczyni się do jego upadku i osądzenia ("Nie bądź bezpieczny. Poeta pamięta/ Możesz go zabić - narodzi się nowy./ Spisane będą czyny i rozmowy"). Potrzebę ocalania wartości wyraża wiersz W Warszawie. Kończy się on stwierdzeniem konieczności powtarzania, przekazywania podstawowych norm: "I dwa powtarzać wyrazy/ (...)/ Dwa ocalone wyrazy: Prawda i sprawiedliwość".

Kazimierz Moczarski (1907-1975)

Rozmowy z katem

Książka ukazała się pośmiertnie w 1977 r. W czasie okupacji Moczarski był członkiem Komendy Głównej AK. Po wojnie 11 lat spędził w więzieniu. Oskarżano go o zdradę narodu i współpracę z gestapo. Skazany był na śmierć. Wyrok zamieniono na dożywocie. Uwolniony został po 1956 r. Przez 9 miesięcy przebywał w więzieniu na Mokotowie w jednej celi z Jurgenem Stroopem, wysokim funkcjonariuszem SS, który kierował likwidacją warszawskiego getta. Ta dziwna sytuacja była świadomie zaaranżowana przez władze bezpieczeństwa. W jednym pomieszczeniu znaleźli się niedawni wrogowie. Przebywanie ze zbrodniarzem wojennym miało pognębić psychicznie Moczarskiego i odebrać mu godność. Moczarski wykorzystał ten czas prowadząc ze Stroopem rozmowy i próbując przeniknąć jego psychikę. Obecność w charakterze współwięźnia pozwoliła mu wysłuchać zwierzeń, jakich Stroop nie udzieliłby w innych okolicznościach żadnemu rozmówcy. Dzięki temu możliwe było stworzenie szczegółowego portretu człowieka opanowanego przez totalitarną ideologię. Rozmowy z katem są zapisem tych rozmów dokonanym przez Moczarskiego po wyjściu z więzienia. Opisany przez Moczarskiego hitlerowski prominent nie wyróżnia się ani inteligencją, ani siłą charakteru. Jest przeciętnym człowiekiem, a nawet prymitywnym. Jak zauważyła w odniesieniu do innego zbrodniarza wojennego Hannah Arendt - zło bywa banalne...

Sławomir Mrożek (ur. 1930)

 Nota biograficzna

Początkowo zajmował się humoreską i dziennikarstwem. W 1963 r. wyemigrował. Mieszkał we Włoszech, Francji i Meksyku. W tym czasie swoje utwory publikował i wystawiał zarówno w Polsce, jak i za granicą. Debiutował tomami opowiadań Słoń (1957), Wesele w Atomicach (1959) i sztuką Policja (1958). Jest prozaikiem, dramaturgiem i rysownikiem. Pisze wszystko: powieści, nowele, miniatury, humoreski, sztuki teatralne, skecze, słuchowiska.

 Twórczość

Jego twórczość miała charakter groteskowy. Wyśmiewał absurdy polityczne i ideologiczne (np. wizja skoszarowanych i umundurowanych pisarzy, która przywoływała radziecką ideę tworzenia organizacji twórców, poddawania ich hierarchizacji i biurokracji). Częściej jego utwory były jednak żartami, które wyolbrzymiały paradoksy rzeczywistości, mieszały elementy zupełnie do siebie nieprzystające i w ten sposób osiągały komizm. Polska w ówczesnych opowiadaniach Mrożka jawiła się jako przemieszanie elementów wiejskich z ideologią postępu i nowoczesną techniką. Te wszystkie cechy są obecne w opowiadaniu Wesele w Atomicach. Pisane jest ono językiem stylizowanym na gwarę. Akcja rozgrywa się na wiejskim weselu, na których dochodzi do tradycyjnej bójki. W ruch nie idą jednak sztachety, ale broń atomowa. Chłopi mają też na polach własne reaktory.

Tango

Sztuka ta została opublikowana w 1964 r. Opisuje ona w groteskowy sposób degenerującą się rodzinę Stomilów. Między rodzicami a synem Arturem dochodzi do konfliktu pokoleniowego, odzwierciedlający konflikty społeczne. Sprzeczność rysuje się między tendencją do dyscypliny i porządku, a dążeniem do wolności. Porządek ideologiczny jest jednak odwrócony. Rodzice preferują nowoczesność i wolność posuniętą aż do anarchii. Dlatego ojciec Stomil toleruje fakt, że żona zdradza go z Edkiem. Zarzuty byłyby według niego staroświeckie. Syn Artur buntuje się przeciw anarchii. Zwykle bunt młodych jest skierowany przeciw zesztywniałym formom świata rodziców. Artur chce wprowadzić właśnie takie formy zapewniające ład i uzdrowić zanarchizowaną rodzinę przy pomocy nowych idei. Pragnie wziąć z kuzynką Alą tradycyjny ślub. Każe rodzinie na gwałt wymyślać jakąś ideę. Te zadania jednak nie udają się. Rodziną zaczyna rządzić prostacki Edek, dysponujący mocnym ciosem, który wprowadza swoje autorytarne porządki. Sztuka kończy się odtańczeniem tanga, któremu przewodzi Edek.
Tango ostrzega zarówno przed skutkami postawy konformistycznej, jak i przed buntem, prowadzącym do przemocy i anarchii. Pokazuje również rozkład rodziny mieszczańskiej. Edek symbolizuje prymitywnego dyktatora, którego władza opiera się na sile. Artur jest bohaterem, który buntuje się w imię wyższych wartości. Okazuje się jednak, że nie ma miejsca na nie we współczesnym świecie. Artur przegrywa z prymitywną siłą.

Emigranci

Akcja toczy się w jakimś zachodnioeuropejskim mieście. Bohaterami są dwaj polscy emigranci. Jeden z nich - inteligent - pragnie wolności duchowej, której nie ma w Polsce. Drugi jest prostym człowiekiem, który chce tylko zarobić. Mieszkają w wynajętym skromnym pokoju. Inteligent nie jest w stanie napisać dzieła o zniewoleniu, gdyż życie w wolnym kraju nie sprzyja temu przedsięwzięciu. Prostak nie wraca do ojczyzny, bo cały czas chce zarobić trochę więcej pieniędzy. Mrożek pokazuje dwa typy emigracji: ideową i zarobkową. Prezentuje różnice między nimi, ale i podobieństwa. Obaj bohaterowie są samotni, wyobcowani. Potrafią toczyć tylko między sobą spory, które są przeniesieniem konfliktów krajowych. Nie umieją się włączyć w życie kraju, w którym przebywają.

Zofia Nałkowska (1884-1954)

 Nota biograficzna

Debiutowała w 1898 roku jako poetka. W dwudziestoleciu działała w grupie literackiej "Przedmieście", była też członkiem Polskiej Akademii Literatury. Większość życia spędziła w Warszawie, swoim rodzinnym mieście. Podobnie jak Staff tworzyła w trzech okresach literackich (Młoda Polska, dwudziestolecie międzywojenne - wtedy powstały jej najlepsze utwory - lata powojenne). Po wojnie brała udział w dokumentowaniu zbrodni hitlerowskich, a także zasiadała w Sejmie. Od 1899 r. aż do śmierci prowadziła dziennik. Prowadziła go przez pół wieku, dokumentując zarówno własne życie, jak i epokę, komentując napisane przez siebie utwory, opisując spotkania z wybitnymi pisarzami (m.in. Brunonem Schulzem).

 Twórczość

Medaliony

W 1945 r. Nałkowska była członkiem Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich. Medaliony opierają się na materiałach, z jakimi Nałkowska zetknęła się podczas pracy w Komisji. Książka składa się z 8 krótkich opowiadań. Nałkowska opisuje niemieckich naukowców produkujących mydło z ludzkiego tłuszczu, transport kobiet do obozu, eksterminację Żydów, komory gazowe. Przedstawia również organizację systemu obozów. Autorka skupia się na kilku wybranych sprawach i głębiej je analizuje. Opowiadania zawierają portrety ludzi okaleczonych psychicznie, zarówno ofiar, jak i katów. Wszyscy oni zatracili zdolność do czynienia rozróżnień moralnych, zobojętnieli na śmierć innych ludzi, oswoili się z okrucieństwem, zgodzili się na porządek obozowy. Mechanizm totalitarny wciągnął i spaczył niewinnych ludzi. Nałkowska nie umieszcza sądów wartościujących, a komentarze odautorskie ograniczone są do minimum. Oskarżać mają same fakty ujawniane przez bohaterów. Podobnie jak Borowski Nałkowska wykorzystuje technikę behawiorystyczną. Nie zastanawia się nad przeżyciami wewnętrznymi bohaterów. Przedstawia tylko ich relacje i opis zachowań. Z Medalionów pochodzi słynne zdanie: "Ludzie ludziom zgotowali ten los".
Opowiadanie Profesor Spanner jest relacją młodego człowieka, który pracował w Instytucie Anatomicznym. W piwnicy gmachu znajdowały się w basenach poćwiartowane ciała ludzi, z których tłuszczu produkowano mydło. W kotłach preparowano skórę, a na strychu znajdowało się składowisko czaszek i kości. Opowiadający nie widzi nic złego w tym procesie produkcji. Wyraża nawet pewien podziw dla pomysłowości Niemców. Mówi, że z matką początkowo mieli opory przed używaniem tego mydła, jednak z czasem przyzwyczaili się. Bohaterka opowiadania Dwojra zielona, Żydówka, straciła całą rodzinę. Ukrywała się przez pewien czas, w końcu stwierdziła, że woli już umrzeć z innymi. Znalazła się w obozie. Tam jednak postanowiła przeżyć za wszelką cenę, by przekazać później relacje o niemieckich okrucieństwach. Opowiadanie Dno zawiera relację kobiety więzionej na Pawiaku, a następnie w obozie. Opisuje ona m.in. karę, jaką stosowali Niemcy wobec więźniarek. Za małe przewinienia zamykali kobiety w bunkrze, w którym składano trupy. Kobietom nie dawano jedzenia ani ciepłego okrycia. Na apelach można jednak było zauważyć, że więźniarki coś przeżuwają, niektóre miały zakrwawione paznokcie. Kanibalizm był przez Niemców surowo karany, kobiety te nie wytrzymywały jednak z głodu.

Edward Redliński (ur. 1940)

 Nota biograficzna

Urodził we Frampolu pod Białymstokiem. Zadebiutował w 1967 r. tomem opowiadań Listy z Rabarbaru. Napisał również sztukę pt. Awans. Jego utwory poruszały tematykę związaną z przeobrażeniami społeczno-cywilizacyjnymi na wsi i opisywały konflikty związane z przemianami.

 Twórczość

Konopielka

Jest to najbardziej znana powieść Redlińskiego. Opublikowana została w 1973 r., powstawała jednak przez wiele lat. Akcja dzieje się po wojnie we wsi Taplary. Głównym bohaterem jest chłop o imieniu Kaziuk. Wieś jest odcięta od świata bagnami i żyje bardzo prostym życiem. Nie ma tutaj prądu. Czytać potrafi tylko jeden człowiek. Pewnego dnia we wsi pojawia się nauczycielka ("uczycielka"), która zaczyna prowadzić lekcje dla dzieci. Jest to zapowiedź dalszych zmian. Wieś zostaje zelektryfikowana, bagna osuszone. Kaziuk początkowo sprzeciwia się nowościom. Nauczycielka wzbudza jednak w nim pociąg seksualny. W końcu Kaziuk sam wprowadza innowacje - zaczyna ścinać żyto kosą, łamiąc w ten sposób odwieczną tradycję Taplar, która nakazuje żyto ścinać sierpem. Powieść przedstawia rozpad tradycyjnej społeczności wiejskiej w wyniku kontaktu z cywilizacją nastawioną na postęp. Ogromnym walorem książki jest jej język. O zdarzeniach opowiada w pierwszej osobie Kaziuk, używając mowy stylizowanej na gwarę okolic Białegostoku. Narracja oddaje prosty sposób myślenia bohatera. Książka pełna jest też sytuacji humorystycznych. Dzięki obrazowemu językowi i elementom satyrycznym Konopielka odniosła ogromny sukces czytelniczy.

Tadeusz Różewicz (ur. 1921)

 Nota biograficzna

Urodził się w Radomsku. Studiował historię sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim. Debiutował w prasie w 1938 r. W czasie wojny był partyzantem Armii Krajowej. Wydał w podziemiu tomik wierszy Echa leśne. Pierwszy powojenny zbiór jego wierszy pt. Niepokój ukazał się w 1947 r. i zwrócił uwagę krytyki. Wydał również: Czerwona rękawiczka (1950), Czas który idzie (1951), Równina (1954), Poemat otwarty (1956), Twarz trzecia (1968), Płaskorzeźba (1991). Dramat Kartoteka wystawiono w 1960 r. Różewicz zdobył wiele nagród literackich, a jego twórczość została przetłumaczona na dwadzieścia języków.

 Twórczość

Jego wczesna poezja (druga połowa lat 40.) ukazywała dramat pokolenia wojennego. Ujawniała kryzys wartości moralnych, odarcie ze złudzeń, również śmierć dawnych form literackich. Różewicz wyrażał przekonanie o ułomności języka, który nie potrafi opisać przeżyć wojennych. Przedstawiał człowieka okaleczonego psychicznie przez okupację.
Czołowy wiersz z tego okresu nosi tytuł Ocalony. Jego bohater ma świadomość, że jako jeden z nielicznych przetrwał koszmar wojenny. Podkreśla to zarówno na początku, jak i w zakończeniu wiersza ("Mam dwadzieścia cztery lata/ ocalałem/ prowadzony na rzeź"). Dotychczasowe normy moralne, takie jak cnota, prawda, kłamstwo, okazały się tylko słowami bez pokrycia ("nazwy puste"). Normy te przestały wyznaczać hierarchię ("Jednako waży cnota i występek"). Człowiek może być jednocześnie dobry i zły, występny i cnotliwy. Tym samym bohater wyraża nieufność wobec języka, który nie jest w stanie przekazywać prawd moralnych ("Pojęcia są tylko wyrazami"). Taka sytuacja nie odpowiada jednak bohaterowi. Sam nie jest w stanie odbudować wartości etycznych. Pragnąłby jednak odnaleźć człowieka, mistrza, który pomógłby w tym trudnym zadaniu. Przywróciłby rozchwiane podziały etyczne ("oddzieli światło od ciemności") i nadałby językowi na nowo zdolność trafnego nazywania postaw moralnych ("jeszcze raz nazwie rzeczy i pojęcia").
W późniejszej twórczości Różewicz stawiał pytania natury uniwersalnej, spowodowane jednak ogromem przeżyć okupacyjnych. Opisywał rozpad więzi społecznych i systemów moralnych. Mówi o tym poemat pt. Spadanie (1963). Dawniej istniało "solidne dno", czyli punkt odniesienia. Dno oznaczało upadek moralny, wiadomo jednak było, kiedy człowiek czyni dobrze, a kiedy źle. Obecnie dno nie istnieje. Nie ma kryterium etycznego, więc nie wiadomo, co jest dobre, a co złe. Istnieje tylko spadanie, ale nie jest ono zmierzaniem do upadku moralnego. Jest stanem zawieszenia, w którym nie może ukształtować się żadna hierarchia wartości ("Spadając nie możemy/ przybrać form/ postawy hieratycznej"). Ukazywał jednostkę wyobcowaną w świecie, która zwątpiła w dotychczasowe ideały, straciła związek z tradycją kulturową.
Różewicza interesowała również rodząca się kultura masowa i życie w ogromnych metropoliach. Nowa cywilizacja powstała na gruzach dawnego porządku. Nie potrafi stworzyć własnych norm moralnych. Jest więc podatna na odrodzenie się totalitaryzmu. Traktuje o tym wiersz Nic w płaszczu Prospera. Tytułowe nic symbolizuje pustkę, która opanowuje jednak wszystkie sfery życia (grozi, skazuje, ułaskawia). Jest wszechobecna (ulice, ambony, głośniki, wieże, rozmowy). W takiej sytuacji trudno o odmianę, bo pustka powiela samą siebie ("nic płodzi nic/ nic wychowuje nic/ nic czeka na nic").
Stwierdzenie upadku kryteriów moralnych, nieufność wobec języka zaowocowały u Różewicza sceptyczną postawą, co do roli samej poezji. Twórczość literacka, będąca wyrazem wyższej kultury, skompromitowała się razem z innymi wyższymi wartościami, które nie zapobiegły bestialstwom wojennym, i straciła uprzywilejowaną pozycję w kulturze. Różewicz nazywa siebie "poetą śmietników". Zadania poezji w wierszu Moja poezja są wyznaczone skromnie ("nie tłumaczy, nie wyjaśnia, nie stwarza nowych reguł"). Poezja może się odrodzić tylko wtedy, gdy zostanie do końca jej obecna forma.
Wiersze Różewicza są oszczędne w słowach. Liczne są w nich makabryczne porównania. Stosuje technikę kolażu (łączenie różnych elementów - fragmenty gazet, nagłówki, cytaty).

Kartoteka

Dramat Kartoteka ukazuje bohatera o rozbitej osobowości należącego do pokolenia wojennego. Jego biografia rozpada się na niepowiązane ze sobą fragmenty. Nie wie, jaki jest jego cel w życiu. Bohater występuje pod różnymi imionami (Janek, Wiktor, Władzio, Stasio, Zbych), zmienia się jego wiek (siedem lat, czterdzieści lat), zawód (dyrektor operetki, ważnego przedsiębiorstwa). Mnogość tych wcieleń sprawia, że w istocie nie ma on własnej tożsamości. Akcja rozgrywa się w pokoju, w którym na łóżku leży bohater. Odwiedzają go różne osoby, przywołując zdarzenia z jego życia.
Kartoteka ma nowatorską konstrukcję odrzucającą tradycyjny dramat. Zachwiana została jedność czasu, miejsca i akcji. Sztuka ma otwartą formę. Sceny nie są ułożone w ciąg przyczynowo-skutkowy, można je więc komponować w różny sposób i dodawać nowe. W jednej z inscenizacji z lat 90. Różewicz improwizował nowe akty.

Edward Stachura (1937-1979)

 Nota biograficzna

Urodził się w rodzinie polskich emigrantów we Francji. W 1948 r. wrócił z rodzicami do Polski. Studiował romanistykę - najpierw na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, ukończył ją w Warszawie. Zadebiutował w prasie w 1957 r. Odbył wiele podróży po kraju i świecie. Zginął śmiercią samobójczą w Warszawie.

 Twórczość

W twórczości przejawiał niechęć do unifikacji. Głosił potrzebę afirmacji życia i natury. Optował za poezją czynną, "życiopisaniem". Nie uznawał podziału na tworzenie i życie codzienne. Recytował swoje wiersze na spotkaniach z czytelnikami, śpiewał piosenki. Jego postawa wykazuje pewne podobieństwa do kontestacji lat 60. na Zachodzie (hippisi). Wyrażał idee powszechnego pokoju i braterstwa. Tematem utworów był głównie on sam ukrywający się pod różnymi nazwiskami. Bohater uprawiał wieczną włóczęgę, najmował się do pracy fizycznej w małych miasteczkach i wsiach, szukał przeżyć. Kontestacja Stachury miała inny charakter niż bunt Wojaczka czy Bursy. Nie epatował on potocznym i wulgarnym słownictwem, nie stosował prowokacji obyczajowej. Był bliższy postawie hippisowskiej. Największą popularność zdobyły sobie jego piosenki ("Ach, kiedy znowu ruszą dla mnie dni", "Nie brookliński most", "Nie rozdziobą nas kruki"). Wykonywał je sam przy akompaniamencie gitary. Po jego śmierci sięgnęło po nie wielu wykonawców, np. Jacek Kaczmarski.

Siekierezada

Bohater tej powieści, Janek Pradera, najmuje się zimą do pracy przy wyrębie lasu gdzieś daleko na prowincji. Można go utożsamiać z samym autorem. Prezentuje on typ bohatera - poszukującego włóczęgi - charakterystyczny dla utworów Stachury. Pradera zaprzyjaźnia się z babcią Oleńką, u której wynajmuje kwaterę, z bibliotekarką z objazdowej biblioteki, z ludźmi pracującymi przy wycince lasu. Bierze udział w ich życiu- pije wódkę, chodzi do knajpy, na zabawę. Najbarwniejszą postacią jest Peresada, drobny chłop ze skłonnościami do awantur, który potrafi jednak zademonstrować wiejską mądrość. Do pracy przy wycince przyjeżdża też Michał Kątny. Postać o tym imieniu i nazwisku pojawiała się w innych utworach Stachury. Również jego można traktować jako wcielenie autora. Janek Pradera popada w mistyczne rozważania nad egzystencją ludzką, miłością, własną osobowością. Tęskni do swojej ukochanej, którą nazywa Gałązką Jabłoni. W lesie i na wsi szuka ucieczki od wielkomiejskiego, uporządkowanego świata. Szuka też ukojenia dla własnej trapionej chorobą psychiki. Co jakiś czas ogarnia go "mgła" - popada w stan, w którym przestaje kontrolować rzeczywistość i oddaje się wizjom. Obok tych rozważań powieść składa się jednak z wielu obrazków obyczajowych opisujących życie na wsi i w lesie. Są one pełne humoru. Jeden z bohaterów, Wasyluk, miał katar. Smarkał najpierw w chustkę, potem w oba rękawy. W końcu zadumał się i zastanowił: "mnie to ciekawi, skąd się takie smarki biorą". Peresada odpowiedział, że pewnie z głupich myśli. Wasyluk obraził się, a Peresada żałował później, że nie był pijany, bo wtedy można byłoby mu wybaczyć.

Jerzy Szaniawski (1886-1970)

 Nota biograficzna

Dramatopisarz (m.in. Ptak, Żeglarz, Most, Dwa teatry, Kowal, pieniądze i gwiazdy), ale także prozaik (urocze miniatury Profesor Tutka). Przed wojną członek Polskiej Akademii Literatury. Podczas okupacji więzień Pawiaka. Prawie całe życie spędził w swoim dworku w Zegrzynku pod Warszawą.

 Twórczość

Dwa teatry

Jedna z najbardziej znanych sztuk Jerzego Szaniawskiego jest też dramatem najmniej typowym dla tego twórcy - miała charakter paraboliczny. Pokazywała tytułowe dwa teatry. Pierwszy z nich o nazwie "Małe Zwierciadło" był teatrem realistycznym, który starał się pokazywać wiernie rzeczywistość. W swoim repertuarze miał dwie sztuki, które były prawdziwymi słuchowiskami radiowymi Szaniawskiego, napisanymi przed wojną. Drugi teatr - "Teatr Snów" - miał charakter poetycki, pełen tajemniczych symboli. Utwór można odczytywać na wielu płaszczyznach. Pierwsza z nich to teatr o teatrze. Stawia pytania, czy dramat, i szerzej - cała twórczość artystyczna - powinien naśladować rzeczywistość (realizm), czy może kreować własne światy. Inna płaszczyzna dotyczy sytuacji sztuki w czasie wojny i po jej zakończeniu. W Dwóch teatrach pojawiają się nawiązania m.in. do powstania warszawskiego i wojennego poświęcenia młodego pokolenia. W tym kontekście postawione jest pytanie, czy sztuka realistyczna jest w stanie opisać te doświadczenia wykraczające poza obszar dotychczasowych wyobrażeń ludzkich. Współczesna historia przekroczyła możliwości rozumienia świata. Zatem trzeba uprawiać sztukę, która sięga po motywy z pozoru fantastyczne i nierealne. Dzięki nim można zrozumieć rzeczywistość.

Wisława Szymborska (ur. 1923)

 Nota biograficzna

Urodziła się w Żninie k. Kórnika. Mieszka w Krakowie. Studiowała polonistykę i socjologię. Debiutowała w prasie w 1945 r., a pierwszą książkę wydała w 1954 r. Przez wiele lat współpracowała z "Życiem Literackim", gdzie publikowała felietony pt. "Lektury nadobowiązkowe". Mieszka w Krakowie. Otrzymała literacką Nagrodę Nobla. Ważniejsze tomiki poezji to: Sól (1962), Sto pociech (1967), Wszelki wypadek (1972), Wielka liczba (1976), Ludzie na moście (1986).

 Twórczość

W swojej twórczości stawia pytania o miejsce człowieka w świecie przyrody i historii. Człowiek nie pasuje do porządku natury. Jest istotą z pogranicza. Staje wobec ogromnych wydarzeń dziejowych. Szymborską interesują zderzenia losów jednostek z procesami historycznymi. Ważnym problemem zajmującym uwagę poetki jest też przypadkowość ludzkiego istnienia. Człowiek postawiony jest wobec nieuchronnego przemijana czasu. Ulega działaniu czynników zewnętrznych, zbiegów okoliczności. Przypadkowe są też systemy wartości, gdyż zmieniają się z biegiem dziejów. Nie zwalnia to jednak od odpowiedzialności za czyny. Jest ona tym większa, że nie ma możliwości poprawienia swoich dawniejszych działań. W poezji Szymborskiej dominuje ironia, przekora, żartobliwy dystans, w końcu człowiek to "prawie nikt", słońce jest "gwiazdą prowincjonalną", śmierć - niezgrabna, rzadko zwycięska (O śmierci bez przesady); autoironia (Wieczór autorski, Nagrobek); stosuje paradoksy i antynomie ("różnimy się jak dwie krople wody"). Szymborska unika jednak jednoznacznych odpowiedzi. Prezentuje styl lapidarny i komunikatywny.

Jan Twardowski (ur. 1915)

 Nota biograficzna

Urodził się w Warszawie. Przed wojną studiował polonistykę, należał do redakcji "Kuźni Młodych", związanej z Czechowiczem. Pierwszy tomik poetycki wydał w 1937 r. W czasie okupacji działał w AK i brał udział w powstaniu warszawskim. W 1945 r. wstąpił do seminarium duchownego, a w 1948 r. przyjął święcenia kapłańskie. Pierwszy powojenny tomik wydał w 1959 r. Obecnie mieszka w Warszawie w klasztorze sióstr Wizytek. Tomiki wierszy: Wiersze (1959), Znaki ufności (1970), Niebieskie okulary (1980), Nie przyszedłem pana nawracać (1986).

 Twórczość

Ks. Twardowski jest najwybitniejszym przedstawicielem poetów-kapłanów. Bohaterem jego wierszy jest ksiądz. Nastrój poezji nawiązuje do tradycji franciszkańskiej. Najważniejszym przesłaniem jest miłość do Boga, ludzi i świata. Obecny jest też zachwyt nad przyrodą stworzoną przez Boga, a także współczucie dla chorych i cierpiących. W poezji ks. Twardowskiego częsty jest humor. Interesują go szczegóły z życia codziennego, drobne przedmioty. Wiersze mają zwykle pogodny charakter. Nieobecny jest w nich pesymizm i sceptycyzm filozoficzny. Wiersze te nie wpisują się w tradycję liryki religijnej rozumianej jako osobista modlitwa do Boga lub rozważanie zagadnień z pogranicza filozofii i teologii. Twardowskiemu obce są abstrakcyjne rozważania. Wybiera wiarę prostą, zaufanie do Boga.
Wiersz Mrówko ważko biedronko traktuje o pokorze. Twardowski przywołuje drobne stworzenia. Oprócz tych umieszczonych w tytule zwraca się również do ćmy, świetlika, konika polnego. Na ich tle człowiek może się wydawać o wiele wartościowszą istotą. Tak jednak nie jest, gdyż takie wyróżnianie może prowadzić do zbytniej pewności siebie i pychy ("człapię po świecie jak ciężki słoń/ tak duży, że nic nie rozumiem"). Wobec całego stworzenia również życie ludzkie jest drobnostką ("niespokojne i malutkie"). Należy więc wobec świata przyjmować pokorę ("myślę jak uklęknąć/ i nie zadrzeć nosa do góry"). Wiara zdziwienie opowiada o prostej wierze zwykłych ludzi, która jest nie wyuczona na lekcjach, nie opiera się na dowodach rozumowych ("nie sprawdza żeby rozumieć"). Taka wiara przejawia się w życiu codziennym modlitwą do świętego Antoniego, żeby pomógł znaleźć zgubiony klucz. Wiersz Drzewa jest apostrofą do wiejskich drzew brzozy, grabu, jarzębiny, akacji, olchy, głogu, jesionu. Autor wyraża się o nich w tonie zachwytu. To one mają być pośrednikiem między Matką Boską a ludźmi. One też są synonimem raju ("Poproście Matkę Boską, abyśmy po śmierci/ w każdą wolną sobotę chodzili po lesie").

Rafał Wojaczek (1945-1971)

 Nota biograficzna

Zmarł śmiercią samobójczą. Był włóczęgą, alkoholikiem, przebywał w szpitalach psychiatrycznych. Odmówiono mu członkostwa w Związku Literatów Polskich. Za życia wydał tomiki wierszy Sezon (1969) i Inna bajka (1970). Po śmierci ukazały się: Którego nie było (1972) oraz Nie skończona krucjata (1972).

 Twórczość

Poezja Wojaczka jest jeszcze bardziej antyestetyczna i buntownicza niż twórczość Bursy. Bunt ten nie odbywał się w imię jakiś zasad. Był szamotaniem się jednostki nieprzystosowanej do świata. Miłość ograniczała się do stosunków seksualnych, wręcz perwersyjnych. Często powracającym motywem stała się u Wojaczka śmierć. Wiersze często ukazują jednostkę rozdwojoną psychicznie, o zniszczonej osobowości, która odczuwa bezsens istnienia.
Psychiczne rozbicie widać w wierszu W podwójnej osobie. Bohater opisuje wykonywane przez siebie czynności życiowe, które naśladuje ktoś drugi, być może inna strona jego osobowości. Zajęcia te są zwykłe (sen, oddychanie, palenie papierosa, jedzenie, ubieranie się). Obok nich pojawiają się jednak nazywane wprost czynności powszechnie uznawane za wstydliwe ("Onanizuję się/ On czyni to równie sprawnie; Rzygam/ On wcześniej ode mnie w Rydze"). Zakończenie wiersza ujawnia obsesję umierania, świadomość, że stacza się ku śmierci ("Przepraszam: czy pan też/ umiera").
Wiersz Zapis z podziemia pokazuje nieprzystosowanie i brak miejsca w świecie bohaterów poezji Wojaczka. Utwór wymienia długą listę cech typowego spokojnego życia - ukochana kobieta, bezpieczeństwo, zapewniony byt materialny. Wiele słów nazywa zjawiska stonowane: "noc spokojna", "deszcz ożywczy", "śnieg nieuciążliwy", "smak subtelny". Życie takie ma wytyczony cel i kończy się pobożną śmiercią. Ostatni krótki wers - "Nie dla mnie" - lapidarnie stwierdza, że takie spokojne i szczęśliwe życie nie będzie dostępne bohaterowi. Przekonanie o braku jakichkolwiek wartości wyraża obrazoburczy wiersz Ballada bezbożna. Jest on pełen aluzji seksualnych.

TERMINY LITERACKIE:

 Antyestetyzm

Postawa artystyczna, która przeciwstawia się ogólnie przyjętym pojęciom piękna i odrzuca tradycyjne tematy literackie. W centrum zainteresowania stawia wątki dotychczas marginalne: brzydota, kalectwo, kultura prowincjonalna, peryferyjna. Twórczość w duchu antyestetycznym nie stroni od prowokacji obyczajowej. Używa słów potocznych, nawet wulgarnych. Porusza tematy tabu (stosunku seksualne, czynności fizjologiczne). Różnego typu wątki antyestetyczne zawierała twórczość Mirona Białoszewskiego, Edwarda Stachury, Andrzeja Bursy, Rafała Wojaczka.

 Drugi obieg

Niezależny ruch wydawniczy w Polsce, rozwijający się od połowy lat 70. Związany był z opozycją. Druki wydawane nielegalnie i chałupniczo ukazywały się poza cenzurą. Teksty opatrywano zwykle pseudonimami lub wydawano anonimowo. W drugim obiegu ukazywały się czasopisma, broszury polityczne, literatura piękna. W latach 80. nabrał ogromnego zasięgu. W styczniu 1976 r. pojawił się pierwszy periodyk literacki pt. "Zapis". Do ogłoszenia stanu wojennego ukazało się już ok. 3200 tytułów prasowych. Czasopisma literackie stanowiły tylko niewielką część, jednak i tak ich liczba była pokaźna. We wrześniu 1977 r. powstała Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWA, a do grudnia 1981 r. działało już ok. 200 wydawnictw podziemnych. W ZSRR nielegalne wydawnictwa nazywano samizdatem. Ruch ten miał jednak o wiele mniejsze rozmiary niż w Polsce, gdzie niektóre książki były drukowane nawet w nakładzie kilku tysięcy egzemplarzy. Skala zjawiska była możliwa dzięki pomocy finansowej z Zachodu i przemycie maszyn drukarskich, często zaawansowanych technicznie.

 Egzystencjalizm

Nurt filozoficzny zapoczątkowany w XIX w. przez Sorena Kierkegaarda, rozwijany w międzywojennych Niemczech i we Francji w latach 40. Czołowi przedstawiciele egzystencjalizmu francuskiego to Jean Paul Sartre i Albert Camus. Egzystencjaliści interesowali się sytuacją jednostki w świecie w powiązaniu z historią współczesną oraz jej wyborami moralnymi. Bohaterem był człowiek wyobcowany, nieprzystosowany, negujący kulturę współczesną, stojący przed skomplikowanymi wyborami etycznymi i światopoglądowymi. Egzystencjaliści angażowali się we współczesne życie społeczne.

 Estetyzm

Określenie kierunków postaw literackich, które koncentrują się na stronie artystycznej utworów. Nie uwzględniają one ewentualnych zadań społecznych, które miałaby wypełniać literatura. W dziele najważniejsze jest dla nich piękno. Nazwa ta była nadawana przez przeciwników, nie zaś przez samych pisarzy określanych tym mianem.

 Groteska

Nazwa kategorii estetycznej stosowanej w różnych sztukach. Oznacza ona upodobanie do form wyolbrzymionych i zdeformowanych. Pojawia się w niej absurd wynikający z braku jednolitych reguł rządzących przedstawianym światem. Łączy rozmaite porządki i motywy - realistyczne, fantastyczne, baśniowe, mityczne. Nastrój groteski jest niejednolity. Następuje przemieszanie komizmu i tragizmu, niezwykłości i trywialności. Groteska prowokuje zdrowy rozsądek, lekceważy konwencje literackie. Nurt ten jest niejednolity stylowo. Polscy pisarze posługujący się groteską to Stanisław Ignacy Witkiewicz, Witold Gombrowicz, Konstanty Ildefons Gałczyński, Tadeusz Różewicz, Sławomir Mrożek.

 Katastrofizm

Nurt podkreślający kryzys kultury, szczególnie kultury europejskiej. Według przedstawicieli tego kierunku kultura i cywilizacja załamie się z powodu wewnętrznych przyczyn, które nie dadzą jej rozwijać się. Może też ulec zniszczeniu na skutek inwazji innej cywilizacji, np. któregoś z ludów azjatyckich. W Polsce w dwudziestoleciu międzywojennym katastrofizm reprezentowali członkowie grupy literackiej "Żagary" z Czesławem Miłoszem na czele, a także Stanisław Ignacy Witkiewicz. W czasie okupacji wątki katastroficzne zawierała poezja Krzysztofa Kamila Baczyńskiego i Tadeusza Gajcego.

 Literatura faktu

Współczesna literatura narracyjna dokumentująca rzeczywiste wydarzenia. Znajduje się na pograniczu literatury i dziennikarstwa. Obejmuje dzienniki utrwalające wydarzenia i obiegowe opinie (np. Dzienniki Stefana Kisielewskiego), relacje z ważnych zdarzeń (np. Monte Cassino Melchiora Wańkowicza). Najwybitniejszymi żyjącymi przedstawicielami nurtu są Hanna Krall i Ryszard Kapuściński.

 Literatura łagrowa

Pamiętniki, nowele, powieści, opowiadania i opracowania dokumentarne związane z życiem więźniów w radzieckich obozach pracy (łagrach). Utrwalały doświadczenia łagrowe. Opisywały swoisty rodzaj subkultury tworzącej się wśród więźniów. Przykłady: Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Archipelag Gułag Aleksandra Sołżenicyna.

 Literatura obozowa

Nazwa różnych utworów związanych tematycznie z niemieckimi obozami koncentracyjnymi w czasie II wojny światowej. Opisywała koszmar życia codziennego w obozach, mechanizmy obowiązujące w społeczności obozowej oraz rozważała zagadnienia moralne. Przykłady literatury obozowej: Medaliony Zofii Nałkowskiej, Pożegnanie z Marią Tadeusza Borowskiego.

 Literatura produkcyjna

Nazwa wprowadzona w Polsce po zjeździe pisarzy w 1949 roku. Literatura ta miała być realizacją postulatów socrealistycznych. Jej tematem była praca, przede wszystkim w dużych zakładach. Przedstawiała najczęściej robotnika, który wzorowo wypełnia swoje obowiązki.

 Neoklasycyzm

Nazwa zespołu tendencji w poezji XX wieku odwołującej się do epok wcześniejszych. Założeniem neoklasycyzmu było nawiązywanie do tradycji nie tylko klasycystycznej, ale również barokowej. Poezja ta cechowała się dyscypliną formalną. W Polsce uprawiali ją Jarosław Marek Rymkiewicz, Jerzy Stanisław Sito i w pewnym stopniu Zbigniew Herbert.

 Poezja lingwistyczna

Nurt w poezji polskiej zapoczątkowany na przełomie lat 50. i 60. Pisarze tego nurtu chcieli wypróbować możliwości języka. Walczyli z konwencjami mowy. Język traktowali podejrzliwie. Według nich był on niezbyt sprawny w wyrażaniu myśli, często wprowadzał nieporozumienia. Poezja lingwistyczna korzystała z utartych schematów językowych i zesztywniałych form wypowiedzi. Korzystała też z mowy potocznej. Posługiwała się zabawami słownymi, dowcipem językowym, parodią. Uprawiał ją m.in. Miron Białoszewski, a kontynuowali poeci Nowej Fali, którzy położyli nacisk na krytycyzm wobec mowy i demaskowanie języka propagandy.

 Socrealizm

Skrót od określenia realizm socjalistyczny. Był to kierunek literacki wprowadzony oficjalnie w 1936 r. na zjeździe pisarzy ZSRR. Stał się jedyną dopuszczalną oficjalnie metodą twórczą w Związku Radzieckim. Po wojnie został również przeniesiony do Polski. Literatura stała się narzędziem propagandy. Utwory miały pokazywać świat nie taki, jaki był, ale taki, jaki miał być wedle doktryny komunistycznej. Bohaterowie reprezentowali typy społeczne, a nie złożone indywidualności. Istniało jasne przeciwstawienie bohaterów dobrych (np. działacz partyjny) i złych (np. bogaty chłop, agent państwa imperialistycznego). Również fabuła była schematyczna (zmagania dobrego bohatera ze złym zakończone sukcesem). W utworach pojawiały się bezpośrednie oceny zdarzeń w postaci jasnego komentarza od autora. Socrealizm najsilniejszy był w czasach stalinizmu. Wszelkie odstępstwa od doktryny karano, nazywając je formalizmem.

 Turpizm

Określenie wprowadzone przez Juliana Przybosia, który termin ten traktował jako określenie negatywne. Pochodzi on od łacińskiego słowa turpus - brzydki, szkaradny. Nurt ten rozwinął się w Polsce po 1956 r. Tworzyli go m.in. Stanisław Grochowiak, Miron Białoszewski, Tadeusz Różewicz, Ernest Bryll. Włączali oni do wierszy tematy dotychczas obce poezji. Opisywali brzydotę, kalectwo, choroby, śmierć. Interesowali się przedmiotami odrażającymi i zniszczonymi. Przeciwstawiali się utartym kanonom piękna. Turpizm był jednym z przejawów postawy antyestetycznej.

 Wiersz wolny

Panujący współcześnie typ wiersza. Stoi w opozycji do wiersza regularnego i prozy. Nie tworzy jednolitego typu o stałych zasadach. Wiersze takie nie podporządkowują się wzorcowi rytmicznemu, kolejne wersy nie powtarzają tego samego rytmu. Nie zawierają też rymów. Wersy mogą być zbliżonej długości. Mogą też jednak zostać skontrastowane wersy długie i krótkie. Sygnałem samodzielności wersów jest układ graficzny. Podział na linijki nie jest zależny od składni ani od rozmiarów kartki, lecz od woli autora.

---