Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży.
Aktywność własna jako czynnik rozwoju.
[na podst: Przetacznik- Gierowska, Tyszkowa, Psychologia rozwoju człowieka. T1.]
Wyróżnia się trzy główne grupy czynników rozwoju: czynniki dziedziczne, środowiskowe oraz aktywność własna jednostki. Aktywność jest to stan oraz podstawowa cecha każdego organizmu, która sprawia, że organizm reguluje woje stosunki ze światem zewnętrznym. Jest definiowana jako proces wyrażający się w postaci konkretnych czynności i działań. Czynności są podstawowymi jednostkami aktywności; złożone zespoły czynności i działań (swoisty ciąg czynności oddziałujący na przedmioty) to działalność. W ciągu życia, w związku z pojawianiem się nowych potrzeb i dążeń w coraz bardziej złożonym środowisku poszerzają się dziedziny działalności człowieka i usprawniają się wykonywane przez niego czynności. Stefan Szuman podkreślał zwłaszcza rolę zabawy, jako specyficznej dla dzieciństwa formy aktywności w psychicznym rozwoju dziecka. Dynamika rozwoju aktywności największa jest w dzieciństwie i młodości: tempo zmian jest szybkie, działania się plastyczne). Kierunki rozwoju aktywności:
Wzrost udziału świadomości w wykonywaniu jednych czynności, automatyzacja innych:
Włączanie w aktywność jednostki świadomości ekstrospektywnej (reprezentacja wewnętrzna, odzwierciedlenie przedmiotów działania) oraz świadomości introspektywnej (uprzytamnianie sobie kolejnych operacji składających się na czynność)
Socjalizacja (od czynności indywidualnych do zespołowych) i indywidualizacja (obok elementów nabytych na drodze społecznej ujawniają się w działaniu cechy indywidualne jednostki, jej możliwości, doświadczenie) czynności.
Rozwój struktury czynności w ontogenezie polega na:
Wyodrębnianiu się określonej czynności spośród innych,
We wczesnych fazach ontogenezy nie są wykształcone specyficzne schematy czynnościowe- synkretyzm- jego skutkiem jest ograniczenie możliwości samodzielnego regulowania stosunków ze światem przez dziecko
Poziom strukturalny czynności zależy w dużej mierze od częstości ich uprawiania- wyćwiczenie prowadzi do wyodrębnienia się czynności (stąd ćwiczenie reakcji odruchowych)
Wyodrębnienie się jednych czynności od drugich zależy od poziomu ich wewnętrznej organizacji Przykładowe czynności słabo zorganizowane i ustrukturowane:
Czynności chaotyczne- np. poszukiwanie metodą prób i błędów, na oślep; pojawiają się gdy zadanie jest nowe, trudne, nie można go rozwiązać przy pomocy utrwalonych schematów; reprezentują zachowania celowe (dziecko zmierza do określonego wyniku)
Czynności stereotypowe: polegają na wykonywaniu tych samych ruchów na zasadzie reakcji okrężnej i samo naśladownictwa; skierowane są na własne ciało lub inne obiekty; czas ich trwania jest nieproporcjonalny do osiąganego wyniku, wynik jest niewyraźny, a ich celem jest prawdopodobnie ćwiczenie określonego ruchu; są rodzajem zabawy funkcjonalnej; mogą przyjmować patologiczna formę (np. choroba sieroca, autyzm) i hamować rozwój innych rodzajów aktywności.
Doskonaleniu się wewnętrznej organizacji czynności- zastępowanie czynności chaotycznych i stereotypowych czynnościami o przebiegu zarówno urozmaiconym, jak i jednolitym (brak zbędnych luk w działaniu, zachowane logiczne następstwo czynności)
Struktura niedojrzała |
Struktura dojrzała |
- wyłącznie prosta - niepełna, luki, przerwy - mało skuteczna funkcjonalnie - nieekonomiczna: ogniwa zbędne, słabe ukierunkowanie - nieciągła, słabe związki logiczne między elementami |
- prosta i złożona z powiązanych elementów - pełna, zakończona - efektywna, prowadząca do celu - ekonomiczna: elementy konieczne ze względu na cel czynności - zwarta, spójna logicznie |
Według Marii Tyszkowej w poszczególnych okresach ontogenezy jednostka osiąga stan względnej równowagi w stosunkach ze światem otaczającym. Podstawowe tendencje rozwojowe obejmują:
Podporządkowanie aktywności i eliminacja jej chaotycznych i nieukierunkowanych form
różnicowanie się aktywności i pojawianie się nowych jej rodzajów
rozwój aktywności uprzedmiotowionej i ukierunkowanej (czynności i działań)
kształtowanie się wewnętrznych mechanizmów regulacyjnych (np. motywacja, samoocena, cele).
Sposoby wyjaśniania zmiany rozwojowej.
[na podstawie wykładów prof. Kielar- Turskiej]
Zmiana rozwojowa jest funkcją czasu. Jest to różnica w stanie danego obiektu lub organizacji struktury psychicznej obserwowana z biegiem czasu. Nie każda zmiana jest rozwojowa: aby była za taka uznana musi spełniać następujące kryteria: jest jednokierunkowa i progresywna, trwała i nieodwracalna, prowadzi do uniwersalnie uporządkowanej sekwencji zmian ukierunkowanych na osiągnięcie określonego celu końcowego.
Rodzaje zmian rozwojowych:
Uniwersalne: powszechnie występują w rozwoju człowieka
Wspólne: charakterystyczne dla grupy osób podzielających wspólne doświadczenia (np. bliźnięta jednojajowe)
Indywidualne: specyficzne dla danej jednostki
Formy zmian rozwojowych (Flavell):
Dodawanie- kumulowanie się kolejnych zmian
Substytucja- stan wcześniejszy zastępowany w części lub całości przez stan pomniejszy (gaworzenie- mowa)
Inkluzja- stan wcześniejszy wchodzi w pewnym stopniu zmodyfikowany w stan późniejszy
Mediacja- stan wcześniejszy pośredniczy w powstaniu nowego, bardziej zaawansowanego.
Zmiana rozwojowa- długotrwałe przekształcenia struktury psychicznej lub zachowania jednostki, które tworzą nieodwracalną i uniwersalnie uporządkowaną sekwencje zmian ukierunkowanych na osiągnięcie określonego celu jako standardu rozwoju.
Zmiany:
Ilościowe/ jakościowe (przekształcenia prowadzące do powstania nowych cech; modele stadialne)
Ciągłe (ciągły, równomierny wzrost, pojawianie się nowych zdolności w jednolitym tempie- nowe nadbudowywane na fundamencie wcześniejszych; zależne od środowiska) / skokowe (nagle przejścia, radykalne zmiany w różnym tempie, występują kryzysy; późniejsze zmiany niezależne od wcześniejszych; ważny wpływ genetyczny)
Ukierunkowane na cel/ nieukierunkowane na cel: Hellen Bee- 4 sposoby ujmowania rozwoju:
Zmian sekwencyjnych- rozwój ciągły i ukierunkowany- sekwencja powtarza się na różnych etapach rozwoju, niezależnie od wieku (teoria Maslowa)
Zmian fazowych- rozwój ciągły i ukierunkowany (teoria Piageta- cel: stanie się logikiem)
Zmian liniowych- rozwój ciągły ale bez określenia celu (Bandura- teoria społecznego uczenia się)
Zmian cyklicznych- rozwój skokowy, nieukierunkowany (Havingurst- różne zadania w różnych okresach życia)
Sposoby ujmowania zmian rozwojowych:
Mechanicystyczny- akcentowanie reaktywności, rozwój ujmowany w kategoriach zmian reakcji na bodźce; bada się zmiany w zachowaniu i ich uwarunkowania, każdą zmianę rozważa się oddzielnie; rozwój = każda zmiana, badanie rozwoju- eksperymentalne
Organizmiczny- rozwój odnosi się do zmian zachodzących w strukturach organizmu, zmierzających ku stanom końcowym- akcentuje aktywność własną jednostki, jej interakcje z otoczeniem, co prowadzi do zmian w strukturze wewnętrznej; chodzi wykrycie prawidłowości i mechanizmów zmian; bada się elementy zorganizowane w struktury; rozwój= zmiana struktury, różnicowanie się i integrowanie struktur.
Rozwojowa charakterystyka porównawcza dwu sąsiadujących okresów dzieciństwa i/lub dorastania.
Praktyczne implikacje wiedzy o rozwoju.