1. SZTUKA STAROŻYTNEJ GRECJI

Rzeźba grecka: „rewolucja” w rzeźbie, idealizm i realizm rzeźby greckiej

Rzeźba grecka jest źródłem rzeźby europejskiej. Na przełomie wieku IX/VIII pojawiają się pierwsze rzeźby- niewielkie gliniane figury przedstawiające człowieka w ruchu. Pełniły one funkcję wotum- składano je na ołtarzu, a przedstawiały m.in. wojownika z włócznią, kobietę z dzieckiem na kolanach lub ze zmarłym synem, jeźdźca na koniu . Rzeźba na dobre zaczęła się rozwijać w VII w.p.n.e. i proces ten trwał przez ok.1000 lat.

OKRES ARCHAICZNY(trwał ok.6 wieków)

Początkowo stawiali w świątyniach figury wycięte z kolca drzewa, ponieważ ubierali je w szaty. Figury te, które były rodzajem stelaży, na których upinano strój i ozdoby wpłynęły na kształtowanie posągów kamiennych. Grecy nie posługiwali się dla wyjaśnienia rzeźby ani napisami, ani skomplikowaną symboliką, ani interpretacja religijną.

Około roku 550 występuje w Grecji tendencja, aby rzeźba w kamieniu i w brązie przedstawiała przede wszystkim postać ludzką. Pierwsze rzeźby mężczyzn i kobiet traktowane były jakby nieśmiało w stosunku do materiału. Korpus, członki, głowa, ustawienie postaci- było ledwie zaznaczone przez rzeźbiarzy.

Pierwsze rzeźby pełno plastyczne pojawiają się mniej więcej ok. VII w. p.n.e. Rzeźby te przedstawiają posągi nagich młodzieńców- kurosów . Figury kobiece- kory - ubrane były w długie suknie.

OKRES KLASYCZNY(HELLEŃSKI- 2poł. V w.p.n.e.)

- styl wzniosły

Pojawia się naturalistyczne oddanie ruchu. Ręce i nogi oraz fałdy szat traktowane są z całą swobodą, choć z pewną powściągliwością. Rzeźbiarze zaczynają tworzyć w tzw. stylu wzniosłym. W tym czasie działają trzej wybitni rzeźbiarze: POLIKLET, MYRON, FIDIASZ.

W tym okresie pozbyto się portretowego realizmu, naturalizmu czy ekspresji. Wyraźny jest natomiast idealizm wyrażany przez rytm, harmonię, równowagę. Jednym z większych osiągnięć sztuki greckiej były kariatydy- kolumna miała cechy antropomorficzne(kolumna w kształcie kobiety).

POLIKLET ustalił kanon, według którego stopa ludzka powinna liczyć 1/6 wysokości ciała, głowa 1/10 wys.ciała. Najważniejszym dziełem Polikleta jest młodzieniec niosący włócznię- Doryforos. Przedstawia on ideał piękności klasycznej, a jego ustawienie na zasadzie kontrapostu(ciężar ciała spoczywa na nodze wysuniętej do przodu) podkreśla jeszcze bardziej spokój i harmonię.

MYRON to drugi rzeźbiarz stylu wzniosłego. Najsławniejsze jego dzieło to oczywiście Dyskobol . w tej rzeźbie występuje przede wszystkim ruch. Przedstawia ona zawodnika w chwili wyrzucenia dysku. Inne dzieła: Atena, Marsjasz.

FIDIASZ zasłynął posągami Ateny Partenos i Zeusa Olimpijskiego, wykonanymi w chryzelefantynie( kość słoniowa+ złoto, ciao z kości, szaty ze złotych blach, a wszystko osadzone na korpusie bądź stelażu z drewna). W jego rzeźbach widać idealizm.

- styl piękny

Sztuka grecka obejmując coraz szersze kręgi szukała nie tylko nowości, ale i związku z życiem. Stąd w rzeźbie wzrost wyrafinowania. Najznakomitszym przedstawicielem tego okresu jest PRAKSYTELES.

Rzeźbił on posągi bóstw pełne piękna młodości. Szczupłe kształty, wydłużone nogi, lekki kontrapost i swoboda ruchu nie są pozbawione zmysłowości. Dzieła: Hermes z małym Dionizosem, Satyr w chwili odpoczynku, Satyr nalewający wino, Apllo z jaszczurką, Eros, Artemida.

Przed naturalizmem broniła jego dzieła wielobarwność. Zatrudniał on znakomitego malarza- Nikiasa- do malowania posągów. Ale kolory wcale nie były naturalne, bo włosy, brwi, powieki, usta, sandały były czerwone. Praksyteles pierwszy wprowadził do rzeźby akt kobiecy!!!

LIZYP przyczynił się do rozwoju rzeźby greckiej z tego względu, że modelował włosy, a głowy robił mniejsze niż dawniej artyści, ciała zaś bardziej wysmukłe i szczupłe, przez co jego postacie wydają się wyższe.

SKOPAS wyraził w rzeźbie uczucie namiętności. Stosuje kanon proporcji smuklejszy, wyższy od tego, jaki ustalił Poliklet i Lizyp.

OKRES HELLENISTYCZNY

W tym okresie rzeźba nie miała jednolitego oblicza. W Grecji utrzymała się tendencja do idealizmu, z silną domieszką patosu. Obok tego pojawiły się tematy z życia codziennego. Mamy 3 ośrodki rzeźby greckiej: Rodos, Aleksandria, Pergamon.

PERGAMON- tamtejsi królowie byli kolekcjonerami dzieł sztuki. Autorem słynnego ołtarza z Pergamonu jest Menekrates z Rodos.

RODOS- przed wejściem do portu ustawiono posąg Kolosa, pod którym wpływały do portu okręty. Pięknym tworem sztuki rodyjskiej jest Nike z Samotraki, Grupa Laokona, Byk Farnezyjski.

ALEKSANDRIA- panowały tu tradycje rzeźby attyckiej IV wieku, szkoły Lizypa i Praksytelesa. Rozwinęła się tu rzeźba rodzajowa, tj. przedstawienie scen z życia, bez znaczenia mitologicznego czy bohaterskiego.

W IV w.n.e. rzeźba grecka szybko zanika. Przestała budzić zainteresowanie.

Odwieczne pojęcie piękna łączyło się u Greków w całość i w ich mniemaniu artysta powinien stosować się do norm etycznych. W okresie archaicznym była to powaga i siła, w okresie klasycznym- majestat i idealizm, w okresie hellenistycznym- bogactwo życia.

Jak rozpoznać podróbkę rzymską rzeźby greckiej?

Kopie mają jakąś podpórkę, rzeźba nienaturalnie na czymś się opiera

Notatki z wykładu+ Estreicher

2. SZTUKA STAROŻYTNEGO RZYMU

WIELKIE BUDOWLE RZYMU

Chociaż nie tak wyrafinowana jak grecka, architektura Rzymian była znacznie bardziej zawansowana technicznie. Śmiałe rozwiązania łuków triumfalnych, sklepień i podziemnych krypt do dziś budzą podziw. Ogromne, przytłaczające zwykłych śmiertelników budowle miały na celu podkreślenie potęgi cesarstwa

Typ świątyni greckiej, budynku- pomnika o dwuspadowym dachu i szeregach kolumn ze wszystkich stron otaczających niedostępne wiernym wnętrze został przejęty przez Rzymian, ale wnieśli oni wiele elementów własnych

Rzymianie potrafili zbudować sklepienie arkadowe; znali cement, co zmieniło ich możliwości techniczne.

Akwedukty rzymskie-powstały dzięki wynalazcy sklepienia, sklepienie staje się modułem, który można wykorzystać zwielokrotniając

Koloseum-( 50 m. wys.)-obliczone na 80 tyś. Widzów; manifestacja władzy; w Koloseum rodziła się kultura popularna- miejsce rozrywki, pojedynek gladiatorów

Panteon-( I- II w. n.e)- łączący w sobie cylindryczny korpus, zamknięty kopułą, z poprzedzającym go kolumnowym przedsionkiem, jest symbolicznym niemal przykładem zespolenia elementów rzymskich i greckich w architekturze doby cesarstwa; kopuła pełniła funkcję religijną- sakralizowała przestrzeń

Termy Krakali-ufundowane przez cesarza Karrakale( łaźnie miejskie dostępne dla każdego)

Stadiony

Kapitel-wzgórze z największymi budynkami rzymskimi

Teatry-przeniesione z tradycji greckiej, również z arkadą jako modułem

Łuki triumfalne- jedno lub trój przęsłowe kamienne pomniki

- połączenie architektury z rzeźbą, rzeźba przedstawiała triumfatora,

ustawiona na szczycie łuku

• Łuk Konstantyna (316 r. n. e.) trójprzęsłowy, trzy arkady; sceny z życia Rzymu, funkcja religijna- prezentacja władzy

Ołtarz Pokoju- ufundowany przez cesarza Augusta w I w. p. n. e. , funkcja religijna i propagandowa; schody, budowany na planie czworokąta, otoczony ścianą z fryzem rzeźbiarskim(orszak pokoju-portrety elit biorących udział w tym orszaku) z motywami religijnymi- przekonanie o boskim pochodzeniu cesarza.

RZYMSKA RZEŹBA PORTRETOWA

Rzeźbę można podzielić na: przedstawiającą, w tym figuralną (statua, posąg, półpostać, popiersie, głowa - rzeźba portretowa), i animalistyczną oraz nie figuralną i abstrakcyjną. Rzeźba może być pełno plastyczna, tj. przeznaczona do oglądania ze wszystkich stron lub z jednej strony - relief. W zależności od stopnia wypukłości i sposobu wykonania rozróżnia się refief wypukły (płaskorzeźba wypukła), zbliżony, pod względem traktowania bryły, do rzeźby pełnej, relief płaski (płaskorzeźba, bas relief), nieznacznie wystający poza płaszczyznę tła, relief wklęsły, rodzaj negatywu przestrzennego reliefu płaskiego, relief ażurowy o charakterze dekoracyjnym. W zależności od pierwotnego przeznaczenia rzeźbę można dzielić na: monumentalną (architektoniczna), sakralną (kultową, dewocyjną, wotywną), sepulkralną (nagrobki, sarkofagi), komemoratywną (pomniki, portrety) i dekoracyjną.

Rzeźba: Rzeźba opiera się na wzorcach etruskich i greckich. Z czasów etruskich znane są rzeźby grobowe (np. terakotowy sarkofag małżonków z Caere i brązowy odlew wilczycy). podobieństwo fizyczne, ale także duchowy charakter portretowanej osoby. Cesarze, senatorowie, filozofowie, wodzowie i matrony znaleźli w portretach rzymskich wierne podobizny. W późniejszym okresie rzeźbione portrety tracą indywidualny charakter i stają się pełnymi powagi i wyrazu rzeźbami osób. Opracowanie źrenicy w oku Rodzime cechy sztuki Rzymian znalazły najpełniejszy wyraz w rzeźbionym portrecie. Popiersia portretowe powstawały na zamówienia prywatne. Ich celem było wierne odtworzenie rysów modela. Bez upiększeń i przerysowań przedstawiano wiek i szczególne cechy anatomiczne twarzy. Starano się też przekazać cechy charakteru i usposobienia portretowanego(realizm) Najczęściej stosowanym materiałem rzeźbiarskim był marmur. Rzymianie stosowali też rzeźbę reliefową (por. Kolumna Trajana)

Dużą niezależność wykazała rzeźba rzymska w portrecie. Rozwinął się on dzięki kultowi przodków. Realizm cechujący rzeźby etruskie jest tu też widoczny. Rzeźbione portrety rzymskie oddają nie tylko nadaje twarzy wyraz zamyślenia i oddalenia od spraw świata.

Przykłady: Brutus-odlany w brązie, najstarszy portret rzymski;2.Juliusz Cezar;3.lucjusz Wersu;4.Karakalla

Wizerunki indywidualne podlegały w ciągu całej historii sztuki rzymskiej inspiracji kilku prądów, które mieszajły się w różnych proporcjach: klasycyzm , „fizjonomizm” wyrastający z tradycji hellenistycznej i tzw. Realizmu.

Rzymski portrecista podkreślał cechy indywidualne swego modela ale również uwypuklał te które odpowiadały ideologii czasu albo środowiska dla którego dzieło było przeznaczone.

Rawenny. Do najlepiej zachowanych należą mozaiki przedstawiające cesarza Justyniana i jego żonę Teodorę wraz z orszakiem, umieszczone w prezbiterium kościoła San Vitale

Malarstwo STAROŻYTNEGO rzymU

Podstawowym elementem dekoracyjnym w rzymskich domach były malowidła ścienne, jednak przetrwało ich stosunkowo niewiele. W samym Rzymie są: Pejzaże eskwilińskie i Wesele Aldobrandinich oraz freski w Villa Livia, ale najlepsze przykłady można oglądać w Pompejach i Herkulanum, zachowane pod warstwami lawy, która zalała miasta po potężnej erupcji Wezuwiusza w 79 r. n.e.

August Mau w XIX wieku wyróżnił cztery style pompejańskie stosowane do dekoracji architektonicznej.

Styl pompejański pierwszy, nazywany też stylem inkrustacyjnym lub strukturalnym.

-polegał na imitacji wykładania muru szlifowanymi płytami kolorowych kamieni za pomocą szlachetnych stiuków, tworzących proste geometryczne podziały.

-cechowały go dekoracje ścienne z zastosowaniem sztukaterii imitujących marmurowe, alabastrowe płyty umieszczane na ścianach. Wprowadzały one podział płaszczyzny ściany na trzy poziome części.

-styl pompejański pierwszy stosowany był od II wieku p.n.e. do ok. 80 p.n.e. w ośrodkach związanych z kulturą helleńską.

Pompeje, Dom Fauna, rekonstrukcja schematu dekoracyjnego obowiązującego w pierwszym stylu pompejańskim

Styl pompejański drugi, zwany architektoniczny

- rozwijał się w okresie od ok. 90 p.n.e. do 15 p.n.e.

- zostały wprowadzone w nim obrazy iluzjonistyczne z przedstawieniami pejzażu i motywów architektonicznych. Dekoracja miała wprowadzić wrażenie większych przestrzeni. Na ścianach pojawiły się imitacje obrazów tablicowych przedstawiające sceny mitologiczne rozgrywane na tle krajobrazu.

-wprowadza na ściany łudząco malowane kolumny, belkowania gzymsy, za pomocą których przekształca się przestrzeń wnętrza. W wydzielonych polach, niby w prześwitach, ukazują się widoki przyrody lub obrazy figuralne, będące naśladownictwem greckich.

Boscoreale, cubiculum, malowidła w drugim stylu pompejańskim.

Styl pompejański trzeci, zwany także orientalnym lub egiptyzującym

- trwa od ok. 20 p.n.e. do 50 r. n.e.

- utrzymuje się trójrytmiczny podział ściany, ale niknie dążenie do iluzji.

- delikatna ornamentyka pomaga w wydzieleniu na płaszczyźnie pól kompozycyjnych. Obrazy są niewielkie, otoczone ramą.

-tworzy to w całości dekoracją spokojną i trochę chłodną. Najczęściej białe tło pełne amorków, dziwów, ptaków, gałązek, a niekiedy motywów zaczerpniętych z Egiptu.

- tego rodzaju dekorację miał Złoty Dom Nerona w Rzymie.

Pompeje, willa Cycerona, malowidło w trzecim stylu pompejańskim

Styl pompejański czwarty

- za okres jego trwania przyjmuje się lata 50 - 100.

- Ściany pokrywane są obrazami przedstawiającymi ogromne prześwity, w których widoczne są kolejne sale, komnaty o otwartych drzwiach i oknach, loggiach, balkonach. Ukazywana architektura jest nierealna, (stąd nazwa stylu określanego także mianem stylu architektury fantastycznej) ukazywane budynki i ich fragmenty nie spełniają wymogów perspektywy ani zasad stosowanych w ówczesnym budownictwie.

Celem tych piętrzących się obrazów jest stworzenie iluzji głębi. Zanika podział płaszczyzny ściany na trzy części. Oprócz malowideł iluzjonistycznych ponownie pojawiają się kopie obrazów tablicowych o tematyce mitologicznej.

-W sposób niezależny od głównych prądów w stylach malarskich rozwijały się także dekoracje o innej tematyce. W jadalniach często spotykane były malowidła przedstawiające martwe natury złożone z ryb, ptaków, owoców, szklanych naczyń z wodą. Spotykane są też malowane wprost na ścianach portrety najprawdopodobniej mieszkańców domów.

Pompeje, Dom Wittiuszów, triclinium, malowidła w czwartym stylu pompejańskim.

3. SZTUKA WCZESNEGO CHRZEŚCIJAŃSTWA

MALARSTWO KATAKUMBOWE I SARKOFAGI

• Początek chrześcijaństwa data umowna - można przyjąć za punkt wyjścia ostatnie lata działalności Chrystusa będą to lata 30 I w n.e.. Biorąc zaś pod uwagę formowanie się Kościoła będzie to okres dłuższy od lat 30 do końca I w.

• Pierwsze przedstawienia Matki Boskiej z dzieciątkiem pojawiają się dopiero w II w n.e. Kościół jako instytucja był wrogo nastawiony do sztuki. Sztuka pojawiała się pokątnie, na użytek prywatny.

• W 313 r. cesarz Konstantyn Wielki czyni chrześcijaństwo religią państwową.

• Katakumby rzymskie należą do najwcześniejszych zabytków chrześcijańskich Cesarstwa. Podziemne korytarze wyryte w tufie wulkanicznym, wykorzystywane jako cmentarzyska, na obrzeżach Rzymu. W ścianach drążono poprzeczne komory (jedne nad drugimi) i tam układano zwłoki. W przyległych do korytarzy pomieszczeniach zamożniejsi budowali grobowce rodzinne - cubicula, w których ustawiano sarkofagi

• Dekoracja malarska występuje właśnie w tych grobowcach brak jej na ścianach korytarzy. Dekoracje zamawiali ludzie prywatni, zamożni.

• Chrześcijaństwo nie miało własnego języka sztuki, posługuje się językiem antycznym. Przejęło pewne typy przedstawień z antyku np. w Grecji i Rzymie funkcjonował typ przedstawienia młodego, nagiego lub półnagiego mężczyzny z cielęciem lub barankiem - dla chrześcijan to postać Dobrego Pasterza Katakumby Kaliksta III w. W tych samych katakumbach przedstawienie Adama i Ewy - bóg lub bogini wg przedstawień antycznych, dla chrześcijan Adam i Ewa. Ikonografia chrześcijańska przechwytuje przedstawienia antyczne i nadaje im nowy sens. Skrytość języka wczesnego chrześć. - dla wielu nie - chrześcijan przedstawienia nie były znaczące a pod płaszczykiem języka starożytnego kryły się treści religijne. Związane to było także z prześladowaniami chrześcijan.

• Malarstwo składa się z figuralnych i ornamentalnych przedstawień zamkniętych w sieci czerwono - zielonych (czasem niebieskich) linii na białym tle. Malarstwo opiera się na symbolach gołąb - czystość, paw - nieśmiertelność, ryba - symbol Chrystusa, aureola - znak boskiej władzy, świętość. W malarstwie katakumbowym odnajdujemy przedstawienia ze Starego i Nowego Testamentu, także z życia codziennego

• Najbardziej znane - Katakumby Kaliksta, Katakumby Pryscylli Dobry pasterz, Św. Sebastiana i Domitylli.

IV przedstawienie - „Chrystus jako sędzia świata ”aureola symbolizuje świętość i

• SARKOFAGI - kamienne skrzynie z kamiennym wiekiem i rzeźbionym frontem, forma rzeźby nawiązuje do rzeźby antycznej, treść religijna

• Sarkofagi fryzowe - kompozycja ciągła, zestawiają sceny Starego i Nowego Testamentu, uprzywilejowane miejsce zajmują cuda ewangeliczne np. rozmnożenie chleba. Sarkofag Sabinusa III w.- sceny np. rozmnożenie chleba i ryb, wskrzeszenie Łazarza, Adam i Ewa przy rajskim drzewie, portret zmarłej dla której wykonany był sarkofag (pochowano w nim jednak jej męża, być może wcześniej zmarłego)

• Sarkofagi dwufryzowe - po środku frontowej ściany przedstawia się popiersie, portret zmarłego w medalionie, np. sarkofag z Arles IV w. (przedstawienie stworzenia człowieka, Bóg Ojciec błogosławi parę małych postaci ludzkich) i sarkofag Dwóch Braci (po raz pierwszy scena Jezusa przed Piłatem umywającym ręce).

• Sarkofagi kolumienkowe IV w. - charakterystyczny drugi plan, który dzieli dekorację na pewną liczbę odrębnych scen. W tego typu sarkofagach wzrok i umysł skupia się w około tematu centralnego. W centrum przeważnie występuje Chrystus w chwale. Zamiast Chrystusa może występować znak krzyża. Sarkofag Juniusa Bassusa (front zdobią dwa rzędy pięciu nisz podzielonych kolumnami. Przedstawienia w niszach odnoszą się do Nowego i Starego Testamentu. Męka Chrystusa ograniczona do sceny sądu Piłata. Przedstawienia centralne - u dołu - triumf ziemski - wjazd Chrystusa do Jerozolimy, u góry - triumf niebieski - tron Chrystusowy umieszczono nad personifikacją brodatego bóstwa nieba).

• Sarkofag z Syrakus IV w. podał na wykładzie, ale nie znalazłam w podanej literaturze

ARCHITEKTURA WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKA (IV w.n.e.)

• chrześcijańska sztuka przenosi się z cmentarzy do bazylik

• powstanie pierwszych świątyń w dobie Konstantyna Wielkiego

• koncepcję świątyń wykształcili chrześcijańscy budowniczowie nawiązując do tradycji architektury okresu poprzedniego

• 2 typy zachowanych kościołów:

• centralne - okrągłe

• podłużne - bazyliki

• BAZYLIKI - budynki trój- lub pięcionawowe (najsłynniejsza była bazylika Św. Piotra w Rzymie) o nawie środkowej wyższej od bocznych, nawa środkowa oddzielona kolumnadami, podtrzymującymi proste belkowanie lub arkady; taki korpus podłużny stykał się z nawą poprzeczną, jej ramiona wystawały poza nawy podłużne, na boki; pomiędzy nawą podłużną i poprzeczną powstaje wielki łuk (tęczowy), stanowi on przejście do części głównej bazyliki; na osi głównej pośrodku półkolista nisza (apsyda) ukształtowana w ścianie nawy poprzecznej; nawa główna, poprzeczna i boczne nie mają sklepień, tylko otwarte wiązanie dachowe; absydę obiegały kamienne ławy, przed nią ołtarz, pośrodku tron dla biskupa;

• kościół chrześcijański był świątynią „wewnętrzną”, zewnętrzna nie miała w tym okresie znaczenia

• wejście do bazyliki przez atrium (otoczony arkadową kolumnadą dziedziniec), tam znajdowało się źródło do chrztu; część przylegającej do kościoła kolumnady to przedsionek (narteks)

• fasada bazyliki jest jej przekrojem: brak dekoracji;

• wnętrze ukształtowane kierunkowo: od wejścia głęboka perspektywa nawy, marmurowe kolumny, daleka apsyda, barwne mozaiki, wielki „łuk tęczowy”, arkada nawy poprzecznej, wklęsła, sklepiona apsyda (Dobry Pasterz)

• INNE BUDOWLE:

• bazylika p.w. Św. Sebastiana za Murami, na terenie cmentarza

• bazylika Św. Pawła za Murami - prostopadłościan, kolumny wspierającw arkady, strop drewniany bogato zdobiony

• kościół Św. Wawrzyńca za Murami - otwarta więźba dachowa, ściana tarczowa z łukiem

• mauzoleum Św. Konstancji - barwna dekoracja okrągłego mauzoleum, centralny szeroki walec, otoczony kolistą nawą boczną, ciemne przestrzenie, w środku jasne centralne pomieszczenie - grobowiec męczennika

• bazylika p.w. Św. Sabiny

• chrześcijaństwo korzystało w zakresie artystycznym z dorobku antycznego

• budowa sakralna była opowieścią, narracją

4. RAWENNA STOLICĄ CESARSTWA

ARCHITEKTURA I MOZAIKI RAWENNY

Rawenna nazywana jest „miastem mozaik" i „kolebką Europy". Do niedawna była oddalona od świata (może byłaby zapomniana, gdyby nie mozaiki), a jej ludność hermetyczna i niepodatna na wpływy. Zapewne to odruch obronny, wszak miasto leżało na styku rywalizujących ze sobą światów: Północy i Południa, Wschodu i Zachodu. Tu wymieszały się wpływy różnych cywilizacji, tworząc zupełnie nową jakość.

Rawenna słynie na całym świecie ze swych mozaik, a sława ta wynika z faktu, że zachował się w niej najbogatszy na świecie zbiór mozaik z V i VI wieku, przewyższający ze względu na wartość artystyczną i znaczenie ikonologiczne zbiory istniejące we wszystkich miastach świata antycznego i klasycznego, zarówno na wschodzie (w Konstantynopolu, Antiochii, Jerozolimie, i Aleksandrii), jak i na zachodzie (w Rzymie, Mediolanie, Akwilei, Trewirze, Kolonii)

Mozaikowe cykle raweńskie odzwierciedlają koncepcje dawnej symboliki chrześcijańskiej, ściśle związanej z liturgiczną lekturą Pisma Świętego, w duchu sakramentalnym, właściwym wybitnym autorom eklezjastycznym z V i VI wieku. Poprzez ten zbiór chrześcijaństwo - z początku aikoniczne - wzbogaca się po raz pierwszy o prawdziwie spójną ikonografię, w której przekaz biblijny i treści teologiczne zostają przedstawione za pomocą uniwersalnego języka wizerunków.

Do najwybitniejszych zabytków architektury sakralnej należą kościoły Rawenny (płn. Italia):

• Baptysterium Ortodoksów, nazwane później Baptysterium Neona - powstało z przebudowanej łaźni rzymskiej. Prace rozpoczęto pod koniec IV wieku, końcowy kształt uzyskało w 458 w czasach biskupa Neona. Zachowana budowla, założona na planie centralnym, oświetlają okna w niszach oddzielonych od siebie arkadami ozdobionymi płaskorzeźbami, na których przedstawiono postacie 16 proroków. Sklepienia nad niszami zdobi stiukowa dekoracja złożona z motywów roślinnych i zoomorficznych. Na kopule znajduje się mozaika, której centralną część zdobi przedstawienie Chrztu Jezusa w Jordanie. Na kopule, wokół środkowego obrazu wykonano wizerunki 12 apostołów. Najniższy krąg to kolumnowy portyk z czterema ołtarzami, na których znajdują się otwarte księgi ewangelii. Jest to jedno z najlepiej zachowanych baptysterii zbudowanych w V wieku.

• Mauzoleum Galii Placydy, siostry Teodoryka Wielkiego. Zbudowane na początku VI wieku w sąsiedztwie kościoła Santa Croce (św. Krzyża). Kościół Santa Croce został zbudowany na początku V wieku, na planie krzyża greckiego. Mauzoleum dobudowano do świątyni jako zakończenie narteksu. Mauzoleum, zachowane do czasów obecnych w prawie nie zmienionej formie, jest jednym z przykładów architektury wczesnochrześcijańskiej. Dziś jest to wolnostojąca, ceglana budowla o planie krzyża greckiego. Centralną część przykrywa sklepienie żaglaste a nad ramionami krzyża wykonstruowano sklepienia kolebkowe. Zewnętrzną dekorację skomponowano z szeregu ślepych arkad. Ściany wewnętrzne są wyłożone marmurem a sklepienia zdobią cenne mozaiki. Pokrywają ściany i kopułę. Przedstawiają wiele scen sakralnych, głównie tych mówiących o zwycięstwie życia nad śmiercią.

• Mauzoleum Teodoryka, budowla na planie centralnym przykryta kopułą wykonaną z jednego bloku kamienia. Budowla podzielona jest na dwie części. Jedna położona niżej służyła prawdopodobnie jako kaplica. Druga, do której prowadza schody była prawdopodobnie miejscem pochówku samego cesarza. Szczątki Teodoryka zostały usunięte, gdy Rawenna stała się częścią posiadłości bizantyjskich.

• Baptysterium ariańskie (VI wiek), bryła i dekoracja kopuły przypominają wcześniejsze baptysterium Neona. Zbudowane zostało na planie ośmiokąta z czterema absydami. Kopułę zdobi scena Chrztu w Jordanie, wokół 12 apostołów w procesji prowadzonej przez św. Piotra i św. Pawła oraz tron dla Chrystusa (tzw. Etimasia).

• Bazylika Sant Apollinare Nuovo - zbudowana przez Teodoryka Wielkiego ok. 490 r. na planie ośmioboku. Pierwotnie był to kościół dworski. Wewnętrzna nawa główna przykryta jest kopułą opartą na 8 kolumnach połączonych ze sobą arkadowymi łukami. Do centralnej nawy przylega 8 półkolistych eksedr, za którymi znajduje się dwukondygnacyjne obejście. Kościół poprzedza narteks a część prezbiterialną zamykają pastoforia. W bazylice, nad oknami centralnej nawy głównej, zachowały się pięciowieczne mozaiki z przedstawieniami cudów Jezusa, wizerunki proroków i widok na pałac Teodoryka. Ściany zdobią mozaiki w stylu bizantyjskim (wykonane ok. 560 r.), ukazujące procesję męczenników prowadzoną przez św. Marcina, zakończoną sceną składania hołdu Zbawicielowi, oraz męczenniczek podążających za Trzema Królami składającymi hołd Marii z Dzieciątkiem. Stojąca obok kościoła wieża dzwonnicy, zbudowana na planie koła, pochodzi z XI wieku.

• kościół Sant Vitale - Jest to ośmioboczna budowla na planie centralnym, przykryta kopułą. Do nawy centralnej przylega 8 nisz. Wnętrze bazyliki zdobią ją mozaiki w stylu bizantyjskim, wykonane pod koniec pierwszej połowy VI wieku. Do najlepiej zachowanych należą mozaiki przedstawiające cesarza Justyniana i jego żonę Teodorę wraz z orszakiem, umieszczone w prezbiterium kościoła San Vitale. Pozy, gesty, układ szat są dostojne i schematyczne. Twarze natomiast są portretami wiernie odtwarzającymi rysy pary cesarskiej i wyższych dostojników.

5. SZTUKA WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA

SZTUKA EUROPEJSKIEGO ŚREDNIOWIECZA V - XV w.
Sztuka średniowiecza ukształtowała się w wyniku współdziałania różnorodnych czynników. Były to wpływ kultur antycznych , zwłaszcza Grecji i Rzymu, ludów barbarzyńskich, wpływy arabskie. Religia chrześcijańska jako jednolity system, będąc religią państwową i powszechną scalił te różnorodne czynniki bogacąc je o dodatkowe własne problemy. Tysiącletni okres trwania średniowiecza, mimo licznych przemian politycznych i społecznych charakteryzował się jednolitością powszechnie przyjętego chrześcijaństwa kierującego wszelką działalnością twórczą.
Sztuka bizantyjska:
Wędrówki ludów IV - V w. przyspieszyły podział cesarstwa rzymskiego na wschodnie i zachodnie (395r) a później upadek zachodniej części cesarstwa (476r.) Od VI w. datuje się początek ustroju feudalnego, zarówno na terenie Bizancjum jak i Europy Zachodniej. Cesarz był władcą absolutnym, reprezentował państwo i wiarę.
Sztuka gloryfikowała władcę, pełniła też funkcje religijną i dekoracyjną. Była to sztuka wyrafinowana, przepojona atmosferą dworu rozmiłowanego w zbytku lecz o obyczajach ujętych w ścisłe rygory. Rozkwit tej kultury przypada na panowanie cesarza Justyniana. Ośrodkami kultury są: Konstantynopol i Rawenna.
Upadek Bizancjum przypada na r.1453 - podbicie Konstantynopola przez Turków.
Architektura: Do najwybitniejszych zabytków architektury sakralnej należą kościoły Rawenny (płn. Italia): San Apollinare Nuovo, San Apollinare in Classe, San Vitale oraz kościół Świętej Mądrości Bożej ( Hagia Sophia) w Konstantynopolu. Ten ostatni może być uważany za symbol estetycznej i religijnej myśli w Bizancjum. Zbudowany w latach 532-537 stanowi połączenie dwóch koncepcji architektonicznego rozplanowania: podłużnej i centralnej. Nowatorsko rozwiązana jest konstrukcja kopuły. Jej czasza opiera się za pośrednictwem pierścienia - bębna na wypukłych trójkątach -tzw. żaglach. Naciska więc wyłącznie na naroża kwadratu, w który jest wpisana, w związku z tym, tylko w tych punktach wymaga podpory. Pozwoliło to stworzyć wielkie wnętrze z dominantą kopuły.
Ważnym czynnikiem współdziałającym z architekturą było światło, wprowadzone do wnętrza jako element kompozycyjny. ( okna umieszczone w bębnie kopuły optycznie zmniejszają jej ciężar.)
Kościoły bizantyjskie na zewnątrz surowe i proste oszałamiają bogactwem dekoracji wnętrza. W architekturze bizantyjskiej rozwija się typ kościoła centralnego - na planie krzyża greckiego ( np. kościół Św. Marka w Wenecji, świątynie na terenie Rusi i w krajach bałkańskich).
Kościół San Vitale w Rawennie założony jest na planie ośmioboku krytego kopułą. Wnętrze bardzo bogato zdobione mozaikami. Podobnie bogata dekorację ma mauzoleum Galii Placydii w Rawennie. Galii Placydii".
Malarstwo: W Bizancjum rozwija bujnie malarstwo mozaikowe. Najpiękniejsze mozaiki powstały w kościołach. Pozy, gesty, układ szat są dostojne i schematyczne. Twarze natomiast są portretami wiernie odtwarzającymi rysy pary cesarskiej i wyższych dostojników.
W Bizancjum rozwija się też malarstwo ikon. Słowo eikon oznacza w języku greckim obraz, wyobrażenie. Ikony służyły do modlitwy. Istniały ścisłe przepisy określające sposób ich malowania.
Malowidła te przedstawiały świętych. Złote tło symbolizowało rzeczywistość ponadczasową , niezmienne układy podporządkowane były myśli o wieczności, zawierały treści teologiczne. Kompozycja ikon jest zawsze centralna i statyczna, postacie malowane płaską plamą, obwiedzioną ciemnym konturem, gesty i ruch dostojny.
Malarstwo bizantyjskie silnie oddziaływało na Ruś i Bułgarię zwłaszcza w XIV i XV w. Sławę w tym czasie zdobyło dwóch malarzy: Teofan Grek z Bizancjum i zakonnik Andrej Rublow z Rusi (por. obrazek: Matka Boska z Dzieciątkiem).
W Bizancjum nie rozwija się rzeźba figuratywna. Bujnie natomiast rozwija się rzemiosło artystyczne. Najwybitniejsze dzieła to przedmioty związane z kultem religijnym. Są to relikwiarze, krzyże, oprawy ksiąg, kielichy i naczynia liturgiczne.


Literatura:
Jadwiga Kłosińska : Sztuka bizantyjska, W-wa, 1975, Wiedza Powszechna
Henri Stern: Sztuka bizantyjska, W-wa, 1975, WaiF
Wojsław Mole: Ikona Ruska, W-wa, 1956 Sztuka





Warunki rozwoju sztuki.
Przyjęcie chrztu przez władce Franków Klodwiga (507r.) rozpoczęło chrześcijańskie dzieje Zachodniej Europy. Poprzez chrześcijaństwo, ta część Europy dołączyła do wpływów Bizancjum, Egiptu a od VII w. także Arabów i całej kultury islamu , dzięki bliskiemu sąsiedztwu (Hiszpania), podbojom oraz drogą handlową.
W tym czasie kultura grecko - rzymska na Zachodzie Europy przeżywała okres upadku. Jedynym nośnikiem kultury antycznej były klasztory, przede wszystkim benedyktyńskie. Pierwszym okresem rozwoju kulturalnego były czasy panowania Karola Wielkiego. Kolejnym okresem rozwoju były czasy panowania Ottonów w Niemczech.
Masowość wypraw krzyżowych oraz ruch pielgrzymkowy przyczyniły się do rozkwitu handlu i do wymiany kulturalnej z ludami Wschodu.
Sztuka przedromańska VIII -X w.:
Karol Wielki w swej stolicy, Akwizgranie, skupił międzynarodowa rzeszę uczonych i wybitnych przedstawicieli sztuki. Sztuka miała więc charakter dworski. Zabytkiem tamtej epoki jest kaplica pałacowa w Akwizgranie wzorowana na San Vitale z Rawenny.
Na wysokim poziomie stało malarstwo miniaturowe. Najważniejszymi ośrodkami miniatorstwa były klasztory benedyktyńskie w Saint Denis, Reims, Sent Gallen.
Sztuka Ottonów w X w. przygotowuje grunt pod styl romański. Sławne są ośrodki miniatorstwa w Kolonii, Reichenau, Trewirze.
Styl romański X - XIII w.:
Architektura: Funkcja architektury romanskiej była podwójna: religijna i obronna. Kościoly spełniały też rolę twierdz. Budowle o grubych murach, małych, wąskich oknach, zwartej, zamkniętej kompozycji, składające się z prostych brył geometrycznych, były ciężkie, surowe i monumentalne. Wzorem był tu kościół opactwa benedyktyńskiego w Cluny.
Plany kościołów romańskich są podłużne , w kształcie krzyża łacińskiego. Prezbiterium zamknięte półkolistą apsydą. Korpus budowli podzielony na trzy nawy oddzielone od siebie filarami lub kolumnami. Głównym elementem konstrukcyjnym jest łuk półkolisty. Założenia były przeważnie bazylikowe z systemem wiązanym ( każdemu kwadratowemu przęsłu nawy głownej odpowiadają dwa kwadratowe przęsła naw bocznych).
Prócz założenia bazylikowego istniał system halowy ( wszystkie nawy jednakowej wysokości).We wnętrzu kościoła występują galerie - empory, oddzielone od nawy głównej arkadami. Na zewnątrz urozmaicano płaszczyzny murów podziałami za pomocą kamiennych lizen i fryzów arkadowych. Odrzwia z bogatym obramowaniem stanowiły ozdobny portal, w którym nad drzwiami umieszczano półkolisty, rzeźbiony tympanon.
FRANCJA.
Ma wiele kościołów pielgrzymkowych z bogatą dekoracją rzeźbiarską. Np.: kościoły w Vazelay, Tuluzie, Poitiers, Autun.
ANGLIA.
Np.: katedra w Canterbury, Peterborough, Norwick.
NIEMCY.
Kościoły niemieckie omawianego okresu charakteryzują się dużą ilością wież. Np.: kościoły w Hildesheim, Wormacji, Moguncji.
HISZPANIA.
Jest tu wiele kościołów pielgrzymkowych obficie zdobionych rzeźbami i freskami Np.: w Compostelli, Toledo.
WŁOCHY . Architektura romańska we Włoszech pozbawiona jest charakteru obronnego, jest lekka. Np.: katedra, baptysteriumi , campanilla w Pizie, kościół San Miniato we Florencji.
Rzeźba: W rzeźbie romańskiej występuje zjawisko zwane " prawem ram" ponieważ kompozycja rzeźbiarska musiała być dostosowana do ram wyznaczonych przez architekturę. W związku z tym rzeźba ta nabiera cech dekoracyjnych. Względami kompozycyjnymi uwarunkowane były też deformacje rzeźbionych postaci. Rzeźby związane tematycznie z religią miały funkcję pouczającą, dydaktyczną. Były rodzajem księgi religijnej dla nie umiejących czytać.
W Niemczech rozwijała się sztuka odlewnictwa w brązie zwana toreutyką np.: drzwi kościoła Św. Michała w Hildesheim.
Malarstwo: Najpopularniejsze było iluminatorstwo - sztuka zdobienia ksiąg. Miniatury wykonywano farbami , ozdabiając zlotem, srebrem lub purpurą. Środkami wyrazu są: płaska plama silnie nasyconej barwy i ciemny kontur. Od XII w. nastąpił rozwój witrażu poruszającego tematykę religijną i podobnie jak rzeźba pełniącego rolą nauczającą ( biblia pauperum). Malarstwo ścienne (fresk suchy) i sztalugowe (tempera na drewnie) było mniej popularne.
Styl romański w Polsce X - XIII w.
Przyjęcie chrztu w 996r. za pośrednictwem Czech, z Rzymu związało kulturę polską z kręgiem kultury łacińskiej. Najstarsza budowlą kamienną jest odkryta na Wawelu rotunda Marii Panny z X w. Romańskimi budowlami są też: zrekonstruowany kościół w Tumie pod Łączycą , Kościół Św. Andrzeja w Krakowie.
Zabytkiem plastyki w technice odlewniczej są "Drzwi gnieźnieńskie" ok. 1170r. z brązu.
Rzeźbę w kamieniu reprezentują portale we Wrocławiu obecne w kościele Św. Marii Magdaleny,oraz portal w Sulejowie a także cztery kolumny o rzeźbionych trzonach w Strzelnie.
Jedynym reliktem malarstwa sztalugowego jest odkryty w Dębnie fragment ołtarza z postaciami Św. Agnieszki i Św. Katarzyny.


Literatura:
Jacques Le Goff. Kultura średniowiecznej Europy, W-wa, 1970, PWN
Jean Gimpel. Jak budowano w średniowieczu, W-wa 1964, Czytelnik
Teresa Mroczko, Polska sztuka przedromańska i romańska, W-wa, 1978 WAiF




Warunki rozwoju sztuki:
Wraz z dynamicznym rozwojem miast w XII / XIII w. powstała warstwa mieszczańska, tworząca własną kulturę, gdzie realne znaczenie miał pieniądz i przedmiot z jego wartością handlową. Była to kultura o podstawach materialnych i charakterze masowym. Dwory feudalne natomiast wytwarzały rodzaj elitarnej rycerskiej kultury dworskiej o charakterze świeckim.
Klasztory były nadal centrami myśli filozoficznej ( rozwijającej się także na uniwersytetach), muzyki kościelnej (gregoriańskiej), iluminatorstwa. Wysubtelnienie uczuć religijnych doprowadzi ło do wzrostu żarliwości religijnej. Jej wyrazem jest mistycyzm, efektem zaś masowość i zapał pierwszych wypraw krzyżowych, wznoszenie wspaniałych katedr.
Artyści tego czasu byli rzemieślnikami zrzeszonymi w cechach miejskich.
Architektura.
Kościoły były symbolem czasów. O ich wielkości i dekoracyjności decydowały często czynniki ambicjonalne. Miasta prześcigały się w demonstrowaniu swoich możliwości, dlatego ogrom i strzelistość gotyckich katedr świadczyły o bogactwie fundatorów. Bryły katedr były dynamiczne , lekkie, silnie rozczłonkowane. Aby uzyskać ten efekt zastosowano nawą konstrukcję. Po raz pierwszy zastosował ją opat Sugeriusz (Suger) w kościele Saint Denis pod Paryżem w roku 1144. Polegała one na stworzeniu silnego szkieletu konstrukcyjnego złożonego z żeber, krzyżujących się i dźwigających sklepienie. Najbardziej obciążone punkty konstrukcyjne zostały podparte od zewnątrz łukami przyporowymi (por.obrazek). W efekcie ściany nie pełniły już roli nośnej i można było je przepruć ogromnymi oknami. Sylwetka budowli stała się lekka i smukła.
Na bazie sklepienia krzyżowo - żebrowego rozwinęło się wiele odmian sklepienia: gwiaździste, sieciowe, wachlarzowe, palmowe, kryształowe. Główną rolę dekoracyjną spełniają same elementy konstrukcyjne.
W architekturze świeckiej wyróżniają się ratusze i kamienice miejskie. Powstają tez warowne zamki, miejskie mury obronne, arsenały. Wszystkie te budowle, podobnie jak sakralne, cechuje wertykalizm, podkreślany spadzistymi dachami, wysokimi oknami zakończonymi łukami ostrymi. Charakterystycznymi przykładami architektury gotyckiej są:
we Francji: katedry w Paryżu, Chartres, Amiens, Reims, Laon.
Twierdze w Carcasonne, Avignon.
w Anglii: katedry w Lincoln, Peterborough, Salsbury, Canterbury, York.
W Niemczech: katedry w Kolonii, Freiburgu, Naumburgu. W Niemczech materiałem budowlanym jest cegła.
We Włoszech: styl gotycki spotykamy tylko na północy kraju. Np. katedra w Mediolanie.
Rzeźba:
Pełnoplastyczna rzeźba gotycka podległa pewnym przekształceniom. W II poł XII i w. XIII ma ona charakter klasyczny np.: postacie fundatorów z katedry w Naumburgu ( Ekehard i Uta). W XIV i XV w. rzeźby nabierają charakteru ekspresyjnego, dramatycznego (np. kamienne i drewniane krucyfiksy). W XV w. pojawiają się charakterystyczne wizerunki " Pięknych Madonn". Ustawione w pozie silnego kontrapostu , są pełne wdzięku, delikatności i elegancji. Szaty układają się w łagodne, miękkie fałdy.
Malarstwo:
Wszystkie cechy stylu gotyckiego znalazły odbicie w malarstwie miniaturowym, które w XIII i XIV wieku przeżywało największy rozwój. W XIV w. rozwinęło się też malarstwo freskowe, całkowicie podporządkowane architekturze.
W XV w. rozwija się malarstwo sztalugowe, reprezentowane przez technikę tempery na drewnie. W tej technice powstają wielkie obrazy ołtarzowe, złożone z kilku części (poliptyki). Malarstwo XV w. ma charakter międzynarodowy dzięki szkołom artystów, gdzie odbywała się nieustanna wymiana między tradycją włosko - bizantyjską a tradycją Europy Zachodniej i Północnej. Charakterystyczną dla gotyku dziedziną sztuki był witraż. Wielkie okna kościołów podzielone maswerkami wypełniano witrażami, których zadaniem było ubogacanie wnętrza i pouczanie wiernych (biblia pauperum). Do najpiękniejszych witraży należą witraże z katedry w Chartres i Augsburgu.
Styl gotycki w Polsce:
Poł. XIII - poł XVI w.. Bryły kościołów w Polsce różnią się od katedr zachodnich. Są zwarte, kubiczne, dość ciężkie. Podyktowane to jest względami klimatycznymi i możliwościami materiałowymi.
Ukształtowały się tez lokalne odmiany gotyku w Polsce. Najpiękniejsze przykłady to kościoły: Krakowa, Wrocławia, Torunia, Gdańska.
Dobrze zachowanym zespołem obronnym jest zamek w Malborku.
Najpiękniejszymi przykładami rzeźby gotyckiej są: nagrobek Kazimierza Wielkiego w katedrze wawelskiej, Madonna z Krużlowej, Madonna z Wrocławia, rzeźby Wita Stwosza a w szczególności rzeźbiony i polichromowany ołtarz dla kościoła Mariackiego w Krakowie. To dzieło Wita Stwosza stoi na pograniczu gotyku i renesansu.
Okres rozkwitu polskiego malarstwa ołtarzowego przypada na XV w. Wyróżniają się malarze ze Szkoły Sądeckiej, w której cechy rodzime spotkały się z wpływami bizantyjskimi i włoskimi.
Wielki rozkwit w okresie gotyku przeżywa tez rzemiosło artystyczne. Spośród pięknych mebli, wyrobów z żelaza, opraw ksiąg, wyróżniają się dzieła sztuki sakralnej: monstrancje, kielichy, relikwiarze.
Rzeźbę dekoracyjną w drewnie reprezentują stalle z Pelplina , pochodzące z końcowego okresu gotyku zwanego płomienistym.


Literatura:
Jean Gimpel, Jak budowano w średniowieczu, W-wa. 1968. PWN
Georges Duby, Czasy katedr. Sztuka i społeczeństwo 980-1420. W-wa. 1986. PIW
Janusz Kębrowski, Polska sztuka gotycka. W-wa. 1976. WaiF.

Ruch monastyczny i architektura sakralna.

VI w. Pojawiają się pierwsze monastery co wiązało się z ruchem kontemplacyjnym w kościele w kościele (głównie Afryka Pn., Azja Mniejsza, Wyspy Brytyjskie) . Monastery stawały się ośrodkami relikwii. Powstawały kamienne kościoły w których przechowywano relikwie. W monasterach pojawiają się pierwsze skryptoria (Wielka Brytania i Irlandia). Tu przepisywane zostają teksty antyczne, kodeksy prawne i biblioteki) Powstają obrazy będące ilustracją przepisywanych tekstów. W tekstach pojawiają się ilustracje malowane.

• Fragment księgi z Darrow - bardzo prymitywne, płaskie i schematyczne przedstawienie postaci św. Mateusza; rodzaj piktogramu, znaku; ma walory dekoracyjne i symboliczne .- jest to pismo i ornament (bordiura - rama) wokół postaci. Ukryte treści w symbolice Pisma Św. Jest to opowieść;

• Strona z ewangeliarza (XVIw, 690 r.) przedstawiająca lwa z napisem- symbol Św. Marka; to postać w kwadracie, 4 kwadraty w rogach i mniejsze w środku, znacząca ornamentyka - co nawiązuje do tradycji antycznej; obecny również motyw labiryntu;

• Ewangeliarz z Wysp Brytyjskich (Irlandia) - w formie dywanu, dywanowy ornament, w środku zarys krzyża, prostokąty, kwadraty, znacząca bordiura; skupienie się na detalu.

MALARSTWO MINIATUROWE

malarstwo miniaturowe - ręcznie pisane i ilustrowane księgi , plakietki , puzderka

Miniaturowe malarstwo gotyckie uprawiano w zdobieniu ksiąg, stosując trójwymiarowe, przestrzenne ujęcie wnętrz i krajobrazów.

Na wysokim poziomie stało malarstwo miniaturowe za czasów Karola Wielkiego. Najważniejszymi ośrodkami miniatorstwa były klasztory benedyktyńskie w Saint Denis, Reims, Sent Gallen.
Sztuka Ottonów w X w. przygotowywała grunt pod styl romański. Sławne są ośrodki miniatorstwa w Kolonii, Reichenau, Trewirze.

Najpopularniejsze było iluminatorstwo - sztuka zdobienia ksiąg. Miniatury wykonywano farbami , ozdabiając zlotem, srebrem lub purpurą. Środkami wyrazu są: płaska plama silnie nasyconej barwy i ciemny kontur.

Oryginalnie przedstawia się karolińskie malarstwo miniaturowe, (miniatura obraz, zazwyczaj portret, o bardzo małym formacie. Malowany drobiazgową techniką na pergaminie, kości słoniowej, metalu lub porcelanie), które rozwinęło się głównie w klasztorach benedyktyńskich (Trewir, Fulda, Reims), których pracownie pisarskie dostarczały bogato iluminowanych biblii, ksiąg liturgicznych. Słynny ewangeliarz Godescala, ewangeliarz Ady, Psałterz z Amiens. Malarstwo miniaturowe karolińskie wpłynęło na rozwój sztuki europejskiej w późniejszym okresie stylu romańskiego.

6. SZTUKA KAROLIŃSKA

Architektura sakralna

§Karol Wielki zapoczątkowuje renesans
wczesnochrześcijańskiej architektury
§Wymiary budowli mają antyczną wielkość
§Budownictwo sakralne zdecydowanie przeważa nad świeckim
§Decyzja Karola Wielkiego dotycząca przyjęcia liturgii
rzymskiej otwiera drogę dalszemu rozwojowi bazyliki
§Typ bazylikowy i centralny
Prototypem karolińskiej architektury sakralnej staje się
bazylika. Nawiązuje ona do rzymskiego sposobu budowania .
§Kościół bazylikowy:
Posiadały apsydy w fasadzie zachodniej. Jako nowości pojawiły
się: krypty, przedłużone prezbiteria, podwójne transepty. Wierze
w fasadzie zachodniej, między którymi mieścił się balkon czy
empora dla monarchy.

W kościołach klasztornych budowano dodatkowe ołtarze umieszczano
je w dodatkowych apsydach transeptu, w nawach podłużnych.
Wprowadzenie podwójnego chóru.

§Kościół na planie centralnym:
Główną nawę stanowi ośmiobok wytworzony przez osiem filarów
złączonych ze sobą systemem łukowym podzielony na trzy
kondygnacje pokryty półkolistą kopułą. Sklepienie krzyżowe. Mury
zewnętrzne są proste bez ozdób architektonicznych. Wnętrze pełne
pięknych mozaik i fresków. Westwerk w którym cesarz ze świtą
uczestniczyli w nabożeństwie.
§
Symbolika
Kościół jest opowieścią, narracją. Pojedynczy cios kamienny
symbol jednego wiernego. Mitologia form geometrycznych, kwadrat
forma idealna. Lew- Chrystus lub Szatan.
Wierze- symbol władzy.
§Przykłady
a) Akwizgran kaplica pałacowa VIII w.
Kaplica ostatnim miejscem obrony na terenie pałacu, pełniła
funkcję skarbca, bardzo wysoki poziom ówczesnego odlewnictwa.
b) Lorsch klasztor VIII/XI w.
c) Sankt Gallen plan idealnego klasztoru IX w.
d) Carvey, kościół klasztorny IX w.

Kaplica pałacowa w Akwizgranie

Kaplica Pałacowa w Akwizgranie (ok. 800 roku), - był to wysoki ośmiobo, otoczony dwukondygnacyjną nawą zewnętrzną, z niewielkim chórem, flankowanym dwiema wieżami, zawierającymi schody. Budową kaplicy zajął się mistrz Odo z Metzu. Związek z kościołem z kościołem w San Vitale jest niewątpliwy. Karol Wielki, lub jego doradcy uznali, że powtórzenie świątyni Justyniana może się stać symbolem odnowienia mocarstwa. Kaplica pałacowa w Akwizgranie mimo ogólnego podobieństwa, różni się od kościoła raweńskiego: to, co w tak szczególny sposób niweczyło wrażenie zamknięcia przestrzeni w mieście nad Adriatykiem - nisze arkadowe ustępujące na zewnątrz i przenikające ażurowo w przestrzeń naw otaczających - nie zostało powtórzone w Akwizgranie. Ciężkie filary dźwigają tu masywne łuki arkad dolnej kondygnacji, nad którymi wystający gzyms tworzy tworzy silny akcent poziomy oddzielający te kondygnację od wydłużonych arkad powyżej, podzielonych poprzecznie i wypełnionych w dolnej części potrójnymi arkadami, w górnej już tylko dwiema kolumnami dość niezgrabnie wspierającymi łuk wielkiej arkady. Ale dwubarwny kamień, a przede wszystkim ciemnoczerwone, porfirowe kolumny - tak jak dawniej, i tutaj porfir był kamieniem cesarskim - wprowadzają w tę ciężką, masywną architekturę akcenty bogactwa i koloru. W kaplicy Karol Wielki zgromadził wiele cennych chrześcijańskich relikwii. Katedra w Akwizgranie, w której pochowani są Karol Wielki i Otton III została wpisana na listę światowego dziedzictwa kulturalnego i przyrodniczego UNESCO. Karol Wielki stworzył również wspaniały dwór królewski w Akwizgranie. Wybudował tam cudowny pałac, wyposażony miedzy innymi w łaźnię z basenami kąpielowymi, zasilanymi wodą z gorącego źródła. Z całego zespołu pałacowego zachowała się do dzisiaj jedynie ośmioboczna kaplica pałacowa, ozdobiona marmurami i mozaiką w kopule. Tam też Karol Wielki najchętniej spędzał swoje ostatnie lata życia i tam tez kazał się pochować.

MALARSTWO KAROLIŃSKIE

Sztukę karolińską - (VI - X wiek) można nazwać preromańską, która to nazwa jest może ściślejsza, lecz mniej wymowna. Sztuka z epoki karolińskiej łączy się częściowo ze stylem zabytków sztuki starochrześcijańskiej, dalej z anglosaskimi zabytkami i z czasu panowania Ottonów w Niemczech.

Malarstwo karolińskie (2 poł. VIII-X w.)

Dzięki zetknięciu się z pierwowzorami antycznymi, w ciągu krótkiego czasu przed artystami karolińskimi otworzyły się nowe drogi twórcze. Ludzie, którzy dotychczas nie odtwarzali natury, nie przedstawiali postaci, dla których sztuką było tworzenie abstrakcyjnych, dekoracyjnych form, otaczających słowa Pisma Świętego - otrzymali do rąk artystyczne narzędzia, pozwalające na pełną wypowiedź w języku wykształconym przez tysiąc lat kultury starożytnej. Język ich został jak gdyby rozwiązany. Całe nagromadzone bogactwo przeżyć, zachwyt malowniczością świata i scen historycznych, a przede wszystkim wrażliwość na wzruszenie i na dramatyczną akcje znalazły nagle wyraz w ich sztuce.

Ośrodkiem, w którym najświetniej wypowiedziała się ta nowa, przedstawiająca sztuka karolińska, było Remis i jego okolice. Tej szkole malarskiej w remis zawdzięczamy znakomite rękopisy, ewangeliarze i psałterze, na których kartach mrowią się postacie ludzkie, poruszane jakby gwałtownym podmuchem wiatru, ale wiatru, który przychodzi nie z obszarów naszego świata.

Najznamienitszymi przykładami malarstwa karolińskiego są:

1 - Ewangeliarz Ebona - który był biskupem Remi w latach 816 - 845, przedstawiające czterech ewangelistów, wydaje się nam, że twórca ich musi być nie tylko świetny rysownik malarz, którego pędzel i pióro mogły dowoli kształtować postać ludzką na karcie pergaminu, zgodnie z dyktandem wyobraźni, ale że był to zarazem człowiek o poetyckiej i wzniosłej fantazji, który umiał stanom wzruszenia religijnego lub przeżyć mistycznych nadać doskonałą formę malarską.

2 - Psałterz Utrechcki - wielkiego dzieła dokonał działający również w Remis autor miniatury tak zwanego Psałterza Utrechckiego (ok.832 roku). Sto osiemdziesiąt rysunków, które ilustrują Psałterz stanowi dzieło artystyczne o najwyższej oryginalności. Przejęte ze starożytnego i bizantyńskiego dorobku miniatorskiego środki artystyczne stosowane są z całkowitą samodzielnością dla wyrażania nowych treści zawartych w słowach ilustrowanego tekstu. Malarz interpretował często dosłownie metafory i porównania składające się na poetyckie obrazowanie proroka, jak np. wówczas, gdy inwokacja 43 psalmu; „Panie czemu śpisz?” zilustrowana jest przez wyobrażenie Boga z nimbem krzyżowym wokół głowy, śpiącego w łożu z głową wspartą na dłoni, w otoczeniu służących aniołów.

Sztuka przedromańska i romańska:

Rzemiosło artystyczne:

- w skarbcach w kościołach polskich: złote kielichy, srebrne kandelabry, korony ze złota, srebrne krzyże

- naczynia i przedmioty liturgiczne (znalezione w grobach biskupów biskupów i opatów) - srebrny kielich i patena (znalezione w absydzie kolegiaty w Tumie pod Łęczycą i w Tyńcu); kielich św. Wojciecha, kielich „królewski” z Trzemeszna,

- szmaragdowy pierścień biskupi (biskupa Maura)

- okucia opackiego pastorału (pochodzące z Tyńca)

- srebrny krzyż obrobiony perełkowaniem ze srebrnych granulek ( z Tumu)

- oprawy ksiąg liturgicznych

- złote figuratywne przedstawienia obrazowe „Ewangeliarz Anastazji”- oprawa ze srebrnej i złoconej blachy

- obiekty skromniejsze (eksportowany sprzęt liturgiczny): krucyfiksy, oprawy ksiąg liturgicznych, pastorały, skrzynki relikwiarzy o charakterystycznej formie sarkofagowej

- obiekty napływające do Polski (wyroby limuzyńskie): relikwiarz z Czerwieńska, pióro pastorału

Architektura bizantyjska (połowa IV w. — 1453 r.)

Wiadomości ogólne

Architektura bizantyjska jest gałęzią sztuki chrześcijańskiej rozwiniętej w Bizancjum i na terenach sąsiednich. Jej głó­wnym ośrodkiem był Konstantynopol, z czasem rozprze­strzeniła się jednak na cały obszar od Gruzji i Armenii na wschodzie po Półwysep Apeniński i Sycylię na zachodzie oraz Ruś na północy. Sztuka bizantyjska rozwinęła się w rezultacie ewolucji kultury hellenistycznego Wschodu

w zetknięciu z kulturą chrześcijańską i późnego cesarstwa rzymskiego. Jej złożony charakter był wynikiem oddziały­wania różnych narodów wchodzących w skład imperium. Sztuka ta przeżywała czasy wspaniałych wzlotów i upad­ków związanych z losami państwa. Dynamiczny rozwój ce­sarstwa wschodniorzymskiego sprzyjał budownictwu. Bu­dowano wspaniałe pałace, fortyfikacje, obiekty użyteczno­ści publicznej, wodociągi, zapory wodne, jednak najważ­niejszą pozycję zajmowała architektura kościelna. Powsta­wały wspaniałe dzieła, w których znane stare formy dopro­wadzono do doskonałości.

Konstrukcja

W konstrukcjach budowli bizantyjskich występują sklepie­nia krzyżowe i kolebkowe, lecz wyraźnego postępu w sto­sunku do czasów starożytnych dokonano w przekryciach kopułowych. Trompy zastąpiono wprowadzając żagle, czyli pendentywy. Są to trójkąty sferyczne wy­chodzące z narożników kwadratowego pomieszczenia i łą­czące się u góry w poziome koło, z którego rozpoczyna się kopuła. W okresie późniejszym wznoszono kopuły podnie­sione na walcu, zwanym bębnem lub tamburem, który spoczywał na żaglach. Dzięki umieszczeniu w walcu otworów okiennych uzyskano dobre oświetlenie wnętrza. Tak udoskonalona kopuła stała się podstawowym ele­mentem budynków sakralnych o układzie centralnym. Plany takie szczególnie często spotykane w architekturze bizantyjskiej mają kształt koła, wieloboku foremnego, krzyża greckiego (p jednakowej długości ramion) lub kwadratu z zaznaczeniem osi podłużnej i poprzecznej. W niektórych kościołach, aby podkreślić ich główną oś, wydłużano plan, dodając przedsionek i apsydę; na zamknię­ciu rzutu. Budowle bizantyjskie mają surowy wygląd zewnętrz­ny. Zdobią je jedynie skromne fryzy ceglane lub kamienne oraz wzbogacający ściany, zróżnicowany układ cegieł. Wy­starczająco poważna i imponująca jest sama bryła budowli. Jej rozczłonkowanie, otwory zamknięte łukami na tle gład­kiej ściany, potężna kopuła wieńcząca całość podkreślają monumentalny charakter architektury.

Forma

Bizancjum najdłużej pozostało ośrodkiem kultury grecko-rzymskiej. W modelunku głowic kolumn naśladowano kształty korynckie, lecz charakterystyczne w sztuce bizantyjskiej są kolumny z głowicą nasadnikową. Powstała ona wskutek wprowadzenia impostu (nasadnika), czyli bloku kamienne­go o kształcie zbieżnym ku dołowi. Dolną, okrągłą płasz­czyznę nasadnika umieszczano na głowicy, a górną, pro­stokątną podpierano łuk. Głowice zdobiono motywami ro­ślinnymi i geometrycznymi z elementami wolut i postaciami zwierząt.

W sztuce bizantyjskiej nastąpił rozkwit mozaiki i ma­larstwa ściennego, gdyż koncentrowano się głównie na zdobieniu wnętrz. Brak podziałów jasno określających czę­ści budynku, wielka liczba kolumienek, wnęk, łuków wraz z malowidłami i mozaikami oszałamiały zagubionego w tym przepychu człowieka.

Budowle sakralne

Najstarsze kościoły bizantyjskie, które pochodziły z V i VI w., nie dochowały się do naszych czasów. Przypuszcza się, że były to podłużne, trójnawowe bazyliki, prawdopodob­nie z emporami(Empora — rodzaj galerii lub trybuny w kościołach), przekryte drewnianym stropem.

Największe i najsławniejsze dzieło architektoniczne epo­ki Justyniana, zachowany do dziś kościół św. Zofii w Kon­stantynopolu (Hagia Sopnia,532—537 r.), jest bazyliką kopułową. Budowlę tę projektowali architekci Anthemios z Tralles i Izydor z Miletu. Budynek podzielono na trzy części: otoczone portykami atrium, narteks i właści­wa, bazylikę. Jest ona prostokątem o wymiarach 77*72 m, podzielonym na trzy nawy, z których środkowa zakończona jest małą apsydą. Na środku nawy głównej kwadrat_;33x33 m jest przekryty pełną kopułą na żaglach opartą na czterech słupach, od strony apsydy i narteksu znajdują się dwie pół-kopuły na wysokości żagli kopuły głównej. Od strony nawy głównej półkoliste nisze stanowią przejście do naw bocz­nych. Wnętrze oświetlają okna umieszczone u podstawy głównej kopuły i w każdej półkopule. Wspaniałe mozaiki i kolorowe marmury dopełniają bogactwa wyposażenia. Ta gigantyczna całość sprawia wrażenie lekkości. Choć prosta w swej istocie, wymagała wiedzy architektonicznej i znajo­mości konstrukcji na najwyższym poziomie.

Bazylika kopułowa stanowi odrębny rodzaj architektury bizantyjskiej; łączy układ bazyliki — budowli podłużnej — z budowlą centralną na rzucie krzyża. Na skrzyżowaniu na­wy środkowej z poprzeczną wznoszono kopułę. Bazylika kopułowa to najbogatszy pod względem przestrzennym typ kościoła.

Silne oddziaływanie sztuki cesarskiej wywarło wpływ na inne miasta i prowincje imperium. Jednym z głównych ośrodków życia artystycznego za czasów Justyniana (527—565 r.) była Rawenna. Wzniesione tam w V w. dwa baptysteria mają jeszcze wyraźne cechy założeń rzymskich (beptysterium Ortodoksów i tzw. Mauzoleum Galii Placydii). Najokazalszą budowlą Rawenny jest kościół San Vitale z VI w. (rys. 2-7). Ośmioboczny rzut jest przekryty kopu­łą na trompach. Dookoła wysokiej części centralnej znajdu­je się też ośmioboczne obejście z emporami, które od wschodu przecina, wgłębione do wewnątrz — prezbite­rium. Kopuła jest oparta na ośmiu filarach, miedzy którymi są potrójne arkady w dwu poziomach. Całe wnętrze pokry­wają wyjątkowej wartości mozaiki o tematyce religijnej.

Nowy układ, jaki reprezentuje San Vitale, polega na stworzeniu kontrastu między regularnością układu central­nego a podłużnym kierunkiem podkreślonym przez cześć ołtarzową. Charakterystyczne piętrzenie elementów bu­dowli, zarówno na zewnątrz, jak i we wnętrzu, jest cechą stylistyczną właściwą architekturze bizantyjskiej.

Państwo bizantyjskie w VIII w. straciło wschodnie i po­łudniowe obszary na rzecz mahometan, lecz jego stolica Konstantynopol, najznakomitsze miasto ówczesnego świa­ta, nadal się rozwijała. W architekturze w dalszym ciągu stosowano przekrycia w formie kopuły na żaglach. W IX w. ustalił się rzut krzyżowo-kopułowy w dwóch pięciokopułowych odmianach: w pierwszej .cztery kopuły są roz­mieszczone wzdłuż ramion krzyża z centralną kopułą po­środku, a w drugiej ramiona kryte sklepieniami kolebkowy­mi krzyżują się, dobijając do kopuły głównej i między ra­mionami krzyża powstają mniejsze kwadraty kryte kopuła­mi na żaglach. W obu tych odmianach kopuła główna może mieć bęben, a jeżeli mają go wszystkie kopu­ły, to bęben główny jest wyższy od bocznych. W ten spo­sób kształtując budynek, uzyskano bardzo urozmaiconą bryłę oraz wielkie możliwości w rozwiązaniu wnętrza. Świątynie kopułowe stały się typowe we wschodnim ob­rządku, a oddziaływanie tego budownictwa jest widoczne w Europie Wschodniej, np. w budownictwie cerkiewnym na Rusi i na Bałkanach.

Od potowy V aż do VIII stulecia całą prawie Europę po­grążyły w zamęcie i niepokoju liczne plemiona najeźdźców barbarzyńskich. Dopiero w końcu VIII w. Karol Wielki u-tworzył organizacje państwową obejmującą znaczne tereny Europy. Władca ten podjął próbę odnowienia idei cesarst­wa. Jego program dotyczył zarówno politycznej organizacji państwa, jak i działalności kulturalnej i artystycznej. Chcąc osiągnąć ciągłość tradycji, nawiązywał do architektury an­tycznej.

Architektura doby karolińskiej, czyli schyłku VIII i początku IX stulecia, reprezentowana była szczególnie przez budowle sakralne. Obiekty te nie dotrwały do na­szych czasów i znane są tylko z wykopalisk i rekonstrukcji. Dość dobrze zachowaną i najbardziej znaną budowlą jest kaplica pałacowa Karola Wielkiego w Akwizgranie, dziś włączona w obręb gotyckiej katedry. Ta ośmioboczna kap­lica wzorowana na kościele San Vitale w Rawennie jest otoczona obejściem z emporą przykrytą kopułą i ma nawet kolumny pochodzące ze starożytnych budowli rzymskich i raweńskich.

Opracowano na podstawie: M. i A.Buchner, J.Laube, Zarys projektowania i historii architektury, Warszawa 1991.

---