Naturalistyczna koncepcja wychowania swobodnego

Jan Jakub Rousseau

Czerniakiewicz Marta

Gruszka Jowita

Grupa IV

Pedagogika (studia stacjonarne), Chełm

JAN JAKUB ROUSSEAU

Jeśli się zważy, że był samoukiem oraz wiódł życie- jak sam napisał - „pełne wędrówek, muzyki, teatru, kontaktów towarzyskich oraz pięknych kobiet”, a zdaniem jednego ze swoich biografów-„wędrownego darmozjada” i ojca, który oddał do przytułku pięcioro swoich dzieci, to siłą rzeczy nasuwa się pytanie, kim tak naprawdę był Rousseau?

Urodził się w Genewie 28 czerwca 1712 roku w średnio zamożnej mieszczańskiej rodzinie. Jego ojciec był zegarmistrzem. Matka zmarła tuż po porodzie, a wychowaniem osieroconego Jana Jakuba zajął się ojciec wraz ze swoją siostrą, przy czym oboje bardzo go rozpieszczali. Szczęśliwe dzieciństwo skończyło się, kiedy ojciec niespełna dziesięcioletniego chłopca musiał uchodzić z Genewy przed swoimi prześladowcami. Jan Jakub rozpoczął wtedy swoje pełne wędrówek życie. Sporo czasu poświęcał przy tym samokształceniu oraz pisarstwu. Zmarł po pełnym wzlotów i upadków życiu 2 lipca 1778r. w Ermenonville koło Paryża.

Rousseau był nie tyle nauczycielem we współczesnym rozumieniu tego pojęcia, co raczej guwernerem, nauczycielem prywatnym. Nie dysponował godną uwagi praktyką pedagogiczną, a teorii wychowania także nie studiował. Sam podkreślał, wskazując że swoich idei pedagogicznych „nie opiera na cudzych poglądach i widzi je inaczej niż inni ludzie. Mimo to dokonał w pedagogice tzw. „kopernikańskiego przewrotu”, sytuując dziecko w centrum edukacyjnych poczynań. Punkt wyjścia poglądów Rousseau stanowiła teza, że „wszystko wychodząc z rąk Stwórcy jest dobre, wszystko wyrodnieje w rękach człowieka”. Jeśli zatem dziecko przychodzi na świat wyłącznie z dobrymi skłonnościami, to siłą rzeczy złe skłonności i cechy rozwijają się w nim dopiero później, a przyczyną tego jest niewłaściwe wychowanie. Stąd wniosek, że wychowywać należy zgodnie - mówiąc językiem Jana Jakuba - z jego naturą.

Naturalizm Francuski

Osiemnastowieczny naturalizm francuski ukształtował się na gruncie nowych stosunków społeczno-ekonomicznych, które oddziaływały na formowanie się poglądów pedagogicznych.

Naturalizm francuski opowiadał się za wychowaniem naturalnym, które podkreślało konieczność rozwoju fizycznego dziecka i zmierzało do reformy szkół oraz programów nauczania. Odrzucało wszystko, co mogło mieć powiązanie ze sferą pozarozumową, a stawiało wyłącznie na rozum, nazywane również często naturą-jedyne źródło wiedzy i nauki. Celem wychowania naturalnego jest mądrość, dobroć, siła, umiarkowanie, miłość i przyjaźń.

Hasło; „wszystko zgodnie z naturą” stało się podwaliną pedagogiki Rousseau. Naturalizm francuski w swoich poglądach odwołuje się do słów Seneki: „Człowiek to rzecz święta dla człowieka”. Z tego założenia rodzi się teoretyczny postulat udostępnienia każdemu człowiekowi elementów nauczania i wychowania oraz wykluczenia z wychowania niedozwolonych zabiegów, które poniżają człowieka i uwłaczają jego godności. Stąd wywodzi się żądanie poszanowania osobowości ucznia i wychowanka, wychowanie jego woli oraz ukształtowanie odpowiedniej postawy życiowej.

Rousseau - teoretykiem naturalnego wychowania człowieka

Rousseau nie uczy techniki wychowania, ale podaje raczej to, co można by nazwać filozofią wychowania. Zawarta jest ona w dziele Emil czyli o wychowaniu które jest równocześnie powieścią i traktatem pedagogicznym. Wychowanie dla Rousseau jest sztuką bez przepisów i dlatego nie wchodzi w jego szczegóły. Zadaniem wychowania jest przekształcenie każdego dziecka w pełnowartościowego i dojrzałego człowieka, który powinien stanowić użyteczną cząstkę społeczeństwa. Głównym celem w pojęciu Jana Jakuba jest przygotowanie człowieka do spełniania jego społecznych i obywatelskich obowiązków. Wychowanie człowieka stworzonego przez naturę i żyjącego w stanie natury ma uformować jednostkę zdolną do życia w społeczeństwie. Wychowanie powinno być naturalnym u uczłowieczeniem człowieka w człowieku i zmierzać do zapewnienia mu pełnego, ludzkiego szczęścia.

Filozofia Rousseau

Jan Jakub przeciwstawiał się racjonalizmowi, odrzucał kulturę i cywilizację jako czynniki wpływające destrukcyjnie na człowieka i nawiązał do natury wolnej od sprzeczności i walki wszystkich przeciwko wszystkim. Człowiek z natury jest dobry, ponieważ w tym stanie postępuje zgodnie ze swoimi uczuciami i z wrodzonymi skłonnościami. Człowiek z natury jest równy człowiekowi. Równość ta zanika, kiedy człowiek zaczyna korzystać z pomocy innego oraz oceniać ze stanowiska społecznego swoje potrzeby oraz sposoby ich zaspokajania. W miejscu naturalnego przywiązania do siebie rodzi się egoizm, tworzy się prawo i bezprawie, występują przeciwieństwa między bogatymi i biednymi, panem i niewolnikiem, znika naturalna wolność. Prowadzi to do konieczności istnienia państwa, które z kolei umacnia powstałą nierówność społeczną, wywołuje walki o władzę i panowanie, uprawomocnia ucisk i obala prawa natury. Kultura i cywilizacja nie wiodą do postępu lecz hamują naturalny rozwój człowieka.

Jak dowodził Rousseau każde państwo powstało w drodze umowy społecznej. W stanie natury człowiek był wolny, niezależny i szczęśliwy. Godząc się na życie w społeczeństwie miał na celu jedynie wolność, własne dobro i szczęście, które chciał pogłębić i ugruntować. Środkiem prowadzącym do tego była umowa społeczna, która w żaden sposób nie może pozbawić człowieka tego, co mu przysługuje z natury. Dzięki umowie społecznej człowiek staje się obywatelem, czyli współustawodawcą i współrządcą w organizmie państwowym. Nikt w państwie nie może być niewolnikiem, żaden panujący despotą. Panujący powinien mieć na celu jedynie dobro i szczęście żyjących w państwie obywateli od których otrzymuje władzę. Wielkim niebezpieczeństwem dla każdego państwa jest zawsze kościół dlatego też państwo należy oddzielić od kościoła. Proponowana religia naturalna, niezależna od wszelkiego objawienia i dogmatu, wyrażała się w uczuciowym stosunku do najwyższej istoty i w realizowaniu celów życia ludzkiego, wykrytych w sercu każdej jednostki. Światopogląd Rousseau sprowadzał się do podziwu dla przyrody.

Poglądy Rousseau na wychowanie

Rousseau twierdzi, że o ile rozum czyni nas ludźmi, to uczucie wiedzie nas przez całe życie. Wychowanie jest sztuką, w której potrzeba szczęścia, aby osiągnąć cel, polegający na wyrobieniu w dziecku przyzwyczajeń zgodnych z naturą. Wtedy będzie on człowiekiem natury, który przyznając pierwszeństwo przyrodzonym uczuciom jest jednocześnie gorliwym obywatelem. W przeciwieństwie do wychowania społecznego, które usiłuje zapewnić każdemu człowiekowi odpowiednie miejsce w panującym układzie społecznym, wychowanie naturalne przygotuje ludzi całkowicie sobie równych. Wg Jan Jakuba być człowiekiem to najistotniejsza umiejętność i ten kto jest najlepiej wychowany, kto najlepiej potrafi znieść dobro i zło, które życie przynosi. Wychowanie polega nie tyle na przepisach, ile na ćwiczeniach dających człowiekowi jak najwięcej odczucia życia, w czym jedyną regułą winno być: „obserwować naturę i kroczyć drogami przez nią tyczonymi”. Obowiązek naturalnego wychowania dziecka spoczywa na rodzicach, a przede wszystkim na matce. Dziecko powinno mieć i kochać swój dom rodzinny.

Rousseau widząc zepsucie wśród żon i matek doszedł do wniosku, że jest ono przyczyną wszelkiego zła. Tak opisuje to zjawisko: „[…] cały porządek moralny paczy się; skłonności przyrodzone gasną we wszystkich sercach; ogniska domowe przybierają wygląd mniej ożywiony; wzruszający widok powstające rodziny nie pociąg już mężów, nie nakazuje szacunku ludziom obcym; mniejszym szacunkiem otacza się matkę, której dzieci nie widzi się, rodzina traci swą spoistość […]”. Rousseau widząc wiele takich rodzin, upatruje ratunek dla dzieci u wychowawcy, który miał stać się przyjacielem dziecka, a nie płatnym najemnikiem.

Funkcja i rola wychowawcy jest podniosła i odpowiedzialna, wychowawca musi być niemal czymś więcej niż człowiekiem. Pragnął aby wychowawca był dojrzały, zrównoważony, aby potrafił równocześnie być rówieśnikiem swojego wychowanka, gdyż w taki sposób zdobyłby łatwo jego zaufanie, przyjaźń i przywiązanie. Rousseau sprzeciwiał się oddzielaniu funkcji nauczyciela od wychowawcy, ponieważ „jedna jest tylko wiedza, której należy uczyć dzieci: wiedza obowiązków człowieka”. W celu jej opanowania nie potrzeba uczyć przepisów a raczej tylko naprowadzać na ich znalezienie. Odnajdowanie celów życia jest różne w różnych okresach ludzkiego istnienia, dlatego wychowanie musi być dostosowane do wieku dziecka, uwzględniając jego rozwój fizyczny i umysłowy.

Okres dzieciństwa

Okresowi dzieciństwa które wg Rousseau trwa do 12 roku życia, przypisywał on szczególne znaczenia. Jan Jakub radził wychowywać dzieci na wsi na łonie natury, aby ochronić je przed złymi wpływami świata. Twierdził, że dziecko do 12 roku życia powinno być zupełnie wolne od regularnej nauki. Cały czas powinno spędzać na swobodnych zabawach i ćwiczeniach na wolnym powietrzu. Ten tryb życia miał mu zapewnić rozwój sił fizycznych i zmysłów. Dziecko do 12 roku życia wrasta w rzeczywistość zewnętrznego świata, kształtuje własne jednostkowe życie oraz ugruntowuje świadomość samego siebie. Dzięki takiemu wychowaniu dziecko szybciej zacznie zdobywać poczucie wolności, ponieważ będzie mógł czynić to co mu się podoba. Dziecko potrzebuje pomocy wychowawcy który powinien budzić w nim poczucie zależności od natury, nigdy zaś nie zmuszać go do posłuszeństwa czy uznania siły własnego autorytetu. Nie trzeba dziecka przekonywać o obowiązku posłuszeństwa. Dziecko nie powinno sobie wyobrażać, że wychowawca przypisuje sobie nad nim jakąś władzę. Wystarczy, że wie iż może liczyć na pomoc ze strony wychowawcy. W ten sposób osiągnie się jeden z podstawowych celów wychowania jakim jest dobrze uporządkowana wolność. Wg Rousseau początki wychowania powinny mieć charakter czysto negatywny. Powinny mieć na celu nie nauczania cnoty czy prawdy, lecz strzeżenie serca przed występkiem, a umysł przed błędem. Chcąc przeszkodzić w powstawaniu zła, nie trzeba się spieszyć z czynieniem dobrze, ponieważ dobro jedynie wtedy jest dobrem, kiedy je oświeca rozum.

Aby dziecko dobrze wychować, wychowawca musi przedtem sam stać się człowiekiem i samego siebie uczynić przykład dla wychowanka. Wychowawca nie może rządzić dzieckiem jeżeli nie rządzi wszystkim co je otacza. Po takim przygotowaniu dziecka będzie mógł przystąpić do moralnego wychowania i do wpajania mu podstaw moralności sprowadzających się do tego, aby nigdy nie robić krzywdy. Wskazaniu temu nie należy nadawać formy przykazania ale dążyć raczej do tego, aby wypływało ono wniosków dziecka opartych na doświadczeniu i obserwacji. Dzięki temu dziecko zapozna się ze swoimi obowiązkami i prawami, poznając wszystko we właściwym czasie. Wychowanie moralne powinno odpowiadać ściśle wychowaniu umysłowemu, w którym należy się wystrzegać narzucania dziecku własnych myśli, ponieważ „jeśli głowa wychowawcy kieruje zawsze ramieniem dziecka, własna jego głowa staje się mu zbyteczna”. Rousseau taki sposób wychowania nazywa sztuką „o wychowaniu bez przepisów i o robieniu wszystkiego nic nie robiąc”.

Okres kształcenia umysłu

Dla rozwoju chłopca szczególnie cenny jest okres między 12 a 15 rokiem życia, nazwany przez Jana Jakuba chłopięctwem. Rousseau po 12 rokiem życia radził przystąpić do systematycznego wychowania umysłowego, opartego głownie na poznawaniu użytecznej wiedzy. Budząc w chłopcu ciekawość i zainteresowanie wychowawca zobowiązany jest tak nim kierować, aby mógł coraz lepiej rozumieć to, co wokół siebie dostrzega. Ma to być praca wspólna w procesie której chłopiec będzie wdrażał się do samodzielnego myślenia. Wszystko musi być przez wychowawcę dobrze przygotowane i przemyślane. Wszystko w umyśle ucznia musi się ze sobą wiązać, tworzyć stopniowo systematyczną całość, prowadzić do pogłębiania i poszerzania jego zainteresowań. Przy6 nauczaniu należy rozwijać umysł chłopca i dążyć do poznania sposobu jego myślenia, tak zasadniczo różnego od myślenia człowieka dojrzałego.

Przy ustalaniu programu nauczania należy uwzględniać zamiłowanie ucznia i jego możliwości umysłowe. Wychowawca powinien wybierać przedmioty o dużej wartości kształcącej, rozwijające zdolności poznawcze i samodzielność myślenia. Rousseau przestrzegał, aby dziecko nie uczyło się niczego oparciu jedynie o słowa i autorytet wychowawcy, ale aby w tym, czego się uczy dostrzegało jakąś własną korzyść. Wykazywał wyraźną niechęć do uczenia dziecka na podstawie gotowych podręczników. Podkreślał znaczenia ćwiczeń w tzw. Rzemiosłach naturalnych, które jego zdaniem rozwijają samodzielne myślenie i dostarczają pierwszych pojęć o użyteczności pracy ludzkiej. Dziecko dzięki temu nauczy się oceniać świat, przyrodę i ludzi , będzie „pracować jak chłop a myśleć jak filozof”. Dzięki tak zorganizowanemu wychowaniu dziecko przestaje być dzieckiem; przez ćwiczenia ciała i zmysłów wyćwiczy się jego rozsądek; umiejętność posługiwania się członkami zostanie połączona umiejętnościami posługiwania się umysłem.

Wychowanie społeczno - ideowe

Wychowanie społeczne i ideowe zdaniem Rousseau można rozpocząć w szesnastym roku życia. Dotychczas dziecko ustosunkowywało się obiektywnie do ludzi i rzeczy, teraz zaczyna to robić bardziej subiektywnie, pragnie miłości i przyjaźni osób, które się troszczą i darzą życzliwością. Trzeba więc w tym okresie uczyć młodego człowieka czystej miłości, uświadamiać mu wartość szczerej przyjaźni pamiętając, że pierwszym uczuciem, do którego jest skłonny młody, wychowany właściwie człowiek nie jest miłość, lecz przyjaźń. Jest to przyjaźń do wszystkich ludzi. Chcąc mu utorować drogę do przyjaźni należy pokazywać mu to co może go uczyć umiarkowania, a nie to, co może podniecić.

Wychowawca powinien umiejętnie i starannie dobierać chłopcu towarzystwo, zajęcia i przyjemności, unikając jednak zbytniej przesady. Jeden przedmiot, dobrze obrany i ukazany we właściwym świetle dostarczy młodemu człowiekowi na cały miesiąc wzruszeń i rozmyślań. W całym procesie kształcenia, należy uczyć chłopca samodzielnego myślenia, aby nie patrzył na ludzi cudzymi oczyma lecz czuł wszystko własnym sercem.

Zdaniem Rousseau nie należy narzucać z góry żadnego określonego poglądu na świat, ale zostawić dostateczną ilość czasu, aby w odpowiedniej chwili sam mógł podjąć decyzję. Religia naturalna w wychowaniu Rousseau była wolna od wszelkiego fanatyzmu i zabobonu. Przypominała ona światopogląd oparty na miłości do porządku. Księgą tej religii serca miała być księga natury w której młody człowiek mógł znaleźć prawdę otaczającej go rzeczywistości i prawdę właściwego życia. Całe jego wykształcenie, jego oczytanie i kultura miały na celu doskonalsze poznanie i zrozumienie tej księgi.

Jan Jakub odwołuje się do wychowania estetycznego. Zakłada, że wszyscy ludzie mają wrodzony gust, lecz nie wszyscy mają go w równej mierze i nie u każdego rozwija się on w tym samym stopniu. Człowiek o wyrobionym guście, znający się na prawdziwej przyjemności jest w pełni szczęśliwy; nie potrzebuje bogactwa ponieważ wystarczy mu panowanie nad samym sobą oraz wolność.

Wychowanie kobiety

Podobieństwa i różnice między kobietą a mężczyzną wpływają na ich ludzki i jednostkowy charakter. W harmonii obie płci dążą do wspólnego celu lecz każda inaczej. Wg Rousseau mężczyzna musi być czynni i silny, kobieta bierna i słaba. Wynika stąd, że mężczyzna i kobieta nie powinni mieć takiego samego wychowania, ponieważ w różny sposób dążą do osiągnięcia wspólnego celu.

W wychowaniu kobiety trzeba również kierować się głosem natury, która daję płci słabej zalety uchodzące u mężczyzn za wady. Zasadą wychowania kobiety winna być rola, jaką ma ona spełniać w życiu mężczyzny. Rozwijając u chłopców siłę i hart, u dziewcząt należy kształcić wdzięk, do czego nie koniecznie potrzeba nauczyciela czy nauczycielki, ponieważ wdzięku mogą uczyć wszyscy i wszystko, co młodą osobę otacza: matka, ojciec, brat, siostra, koleżanki, lustro, a przede wszystkim własny gust. W zakresie rozwoju umysłowego należy ją już od wczesnego dzieciństwa przyzwyczajać podobnie jak chłopca, do jasnego myślenia i poprawnego rozumowania, opartego na jak najbardziej praktycznych danych, ponieważ wszelkie abstrakcje i spekulacje będą dla niej bardziej szkodliwe niż dla mężczyzny. Dla kobiety świat i przyroda powinny stanowić również księgę mądrości w której musi umieć czytać. Dziewczęta w okresie dzieciństwa powinny być pod wpływem matki, później zaś pod wpływem męża. Kobieta wychowana z dala od wszelkich dogmatów, otrzyma ona również własną „ religie naturalną”, która nie zahamuje jej rozwoju ani nie stanie się przeszkodą w jej dalszym życiu

Wychowanie wg Jana Jakuba Rousseau kończy się formalnie na założeniu przez młodych ludzi rodziny i wejściu w życie społeczne. Faktycznie jednak wchodzi ono w tym okresie w nową fazę, w której najpierw wychowują się wzajemnie małżonkowie, później zaś wychowują własne dzieci.

Podsumowanie

Mimo licznych błędów i niekonsekwencji poglądy Rousseau na wychowanie miały epokowe znaczenie. Po raz pierwszy na kartach książki zostało ukazane życie człowieka we wszystkich jego przejawach. Pod wpływem Emila Rousseau, który wywarł olbrzymi wpływ na wykształcone środowiska całego świata, wychowanie w II połowie XVIII wieku staje się jednym z głównych tematów rozmów nie tylko w salonach francuskich, ale również w kulturalniejszych domach wszystkich krajów. Tworząc nowy system wychowawczy i przeciwstawiając go systemom dawniejszym Jan Jakub zmuszał czytelników do zastanowienia się, na jakich teoretycznych zasadach powinno budować się pedagogikę odpowiadającą potrzebom nowej rzeczywistości. Dokonał przewrotu w naukach o wychowaniu, a także w samym procesie wychowania. Jan Jakub opowiedział się za wolnością dziecka i zakazem wszelkiej ingerencji w jego rozwój. Wychowanie naturalistyczne wskazało drogę którą powinno kroczyć kształcenie i wychowanie. Podkreślono nieodzowność wdrażania wychowanków do samodzielnego myślenia i działania; a ponad to ukazano w niezwykle przekonywujący sposób potrzebę równoczesnego rozwijania ciał, charakterów i umysłów dzieci i młodzieży a nie tylko ich kształtowania na czym poprzestawano na ogół przed Janem Jakubem. Dzieło Rousseau bezsprzecznie trafiało do ludzi, ponieważ kazało im i uczyło w nowy i nie znany dotąd sposób myśleć i czuć, rozumować i kochać, kochać świat i człowieka, budziło świadomość radosnej wolności i uczyło czuć się człowiekiem. Rousseau przez świat znalazł drogę do umysłu i serca ówczesnego człowieka i przez jego naturę uczył go inaczej, choć nie zawsze trafnie, oceniać życie. Charakterystyczną jest rzeczą, że jakkolwiek cały proces wychowawczy stara się Rousseau utrzymać poza społeczeństwem, to w rzeczywistości wychowuje dziecko dla społeczeństwa, ale dla społeczeństwa zgodnego z naturą, tzn. rozumnego, w którym człowiek będzie uznany za człowieka i będzie mógł znaleźć swoje ludzkie szczęście.

Bibliografia

• Jan Jakub Rousseau, Emil czyli o wychowaniu, t. I, przeł. W. Husarski. Wstęp J. Legowicz, Wrocław 1995.

• Ł. Kurdybacha, Historia wychowania, wyd. PWN, Warszawa 1967.

• C. Kupisiewicz, Jan Jakub Rousseau, "Głos nauczycielski"  2006, nr 17/18, s.8.

• J. Maritain, Trzej reformatorzy: Luter , Kartezjusz Rousseau, przeł. K Michalski, wstęp P. Lisicki, wyd. II, Warszawa 2005. 

---