Jak długo państwo będzie podstawową formą organizacyjną międzynarodowej społeczności, zadanie zachowywania światowego porządku i zapobiegania woj­nom spoczywać będzie jedynie na najsilniejszych krajach. Mają one do wyboru wiele metod. Każde wielkie mocarstwo może przejąć odpowiedzialność za sytu­ację w określonym regionie, wszystkie mogą wspólnie kontrolować sytuację na świecie, mogą wreszcie odpowiednio wyposażyć i finansować inne, mniejsze kra­je, by sprawowały nadzór w ich imieniu i z ich poręki. Po II wojnie światowej organizacja życia międzynarodowego i międzynarodowa współpraca oparte były teoretycznie na drugim z wymienionych wariantów, chociaż pierwszy miał rów­nież swoich zwolenników. Nie było jednak niezbędnych warunków do skutecznej jego realizacji, co sprawiło, że zaczęto się uciekać do trzeciego rozwiązania, uzna­wanego za dalekie od ideału i stosowanego w praktyce dość przypadkowo.

O powojennym porządku świata przyszli zwycięzcy dyskutowali jeszcze w latach wojny. Obaj przywódcy, Churchill i Roosevelt, byli zwolennikami organi­zacji regionalnych, a Churchill opracował nawet schemat takich lokalnych fede­racji, które działałyby w trzech częściach świata - w Europie, Ameryce i w rejo­nie Pacyfiku - pod nadzorem rady światowej. Każdy taki rejon byłby w dużym stopniu samodzielny. Przeciwnikiem takiego rozwiązania był Stalin. Nie dowie­rzał on Churchillowi i innym brytyjskim politykom, co wynikało także z wielo­miesięcznych targów na temat otwarcia drugiego frontu w Europie Zachodniej. Do tego dochodziła niechęć wobec propozycji Churchilla w sprawie utworzenia federacji bałkańskiej i naddunajskiej, gdyż dotyczyło to rejonów, którymi żywot­nie zainteresowany był Związek Radziecki. Stalin kreował się na zwolennika nie­skrępowanej suwerenności i bliskich związków z sojusznikami, by nie dopuścić do izolacji, w jakiej znajdował się ZSRR w okresie przedwojennym. Również na Zachodzie niektórzy politycy, jak Cordell Hull i Anthony Eden, obawiali się, że koncepcja regionalizmu prowadzić będzie do powstania oddzielnych bloków zdo­minowanych przez regionalne mocarstwa i przyczyni się do powrotu Stanów Zjed­noczonych do polityki izolacjonizmu. W październiku 1943 r. spotkali się w Mo­skwie ministrowie spraw zagranicznych trzech sojuszniczych mocarstw i przy da­leko posuniętej jednomyślności zatwierdzili zasady powojennego porządku świa­ta, opartego na doktrynie równości i suwerenności wszystkich państw. Była to podstawa do utworzenia nowej organizacji międzynarodowej, która utrwalałaby antyfaszystowski sojusz demokracji z komunizmem, obarczała uczestniczące w konferencji mocarstwa szczególną odpowiedzialnością za utrzymanie pokoju, a jednocześnie chroniła je przed jakąkolwiek ingerencja ze strony państw mniejszych, które winny były uznać ich potęgę.

ANZUS - organizacja międzynarodowa o charakterze polityczno-militarnym powstała 1 września 1951 r. w San Francisco ( układ wszedł w życie 29 kwietnia 1952 r.). Podstawę prawną funkcjonowania sojuszu stanowi Pakt Bezpieczeństwa Pacyfiku ( ang. Treaty Between the Goverments of New Zeland, Australia and the United States of America Concerning Security) zawarty pomiędzy Australią, Nową Zelandią i USA ( wszedł w życie 29 kwietnia 1952 r.). Nazwa organizacji pochodzi od inicjałów angielskich nazw państw członkowskich. W praktyce pakt funkcjonował w oparciu o trzy odrębne umowy o współpracy wojskowej, zawarty pomiędzy USA i Nową Zelandią, USA i Australią oraz Australia i Nową Zelandią. Głównym celem organizacji jest przeprowadzanie konsultacji w razie wystąpienia zagrożenia integralności, niezależności politycznej i bezpieczeństwa państw-sygnatariuszy paktu. Powstał z inspiracji USA w celu zapewnienia amerykańskich wpływów w pd.-wsch. Azji i w basenie Pacyfiku. W jego ramach zintegrowane zostały siły zbrojne paktu ANZAC. Z przynależności do ANZUS wynika obowiązek udzielenia pomocy wojsk. Sojusznicy mają obowiązek udzielania sobie wzajemnej pomocy wojskowej w razie napaści zbrojnej na jedno z państw członkowskich lub na terytorium wysp znajdujących się pod ich jurysdykcja na Oceanie Spokojnym. W ramach struktury ANZUS funkcjonują trzy główne organy: Rada- składająca się z ministrów spraw zagranicznych lub ich zastępców, zajmująca się przeprowadzaniem konsultacji pomiędzy państwami członkowskimi oraz uchwalaniem zaleceń o charakterze doradczym(obraduje raz w roku); Stały Komitet Koordynacyjny- formalnie złożony z zastępców ministrów spraw zagranicznych ( w praktyce zbiera się zazwyczaj na niższym szczeblu), powołany w celu przeprowadzania konsultacji na temat ważnych wydarzeń na arenie międzynarodowej; Komitet Wojskowy- złożony z przedstawicieli sztabów generalnych akredytowanych przy Radzie, zbierający się w razie potrzeby na zlecenie rządów i pełniący funkcje doradcze w zakresie współpracy wojskowej państw członkowskich. Stosunkowo słaby, w porównaniu z innymi organizacjami o charakterze polityczno-wojskowym, stopień instytucjonalizacji ANZUS wynikał z braku bezpośredniego zagrożenia na obszarze Południowego Pacyfiku oraz z faktu, że wszyscy członkowie tej organizacji współdziałali również w ramach SEATO. W praktyce podstawowym zadaniem sojuszu było zapewnienie politycznej stabilności w rejonie Południowego Pacyfiku oraz koordynacja współpracy wojskowej przez organizowanie wspólnych manewrów wojskowych i standaryzacji uzbrojenia. Jednocześnie członkostwo w sojuszu Australii i Nowej Zelandii umożliwiało stworzenie instytucjonalnych powiązań pomiędzy ANZUS i NATO. Australijskie i nowozelandzkie kontyngenty wojskowe wzięły udział w wojnie w Wietnamie. W 1972 r. Australia i Nowa Zelandia zapowiedziały zredukowanie sił zbrojnych i ograniczenie swego udziału we współpracy w ramach ANZUS. W styczniu 1985r. przerwana została współpraca wojskowa pomiędzy USA i Nowa Zelandią, a 11 sierpnia 1986r. Stany Zjednoczone zawiesiły wszystkie swoje zobowiązania dotyczące gwarancji bezpieczeństwa w stosunku do Nowej Zelandii. Bezpośrednią przyczyną tej decyzji było wprowadzenie przez Nową Zelandię zakazu zawijania do jej portów okrętów o napędzie nuklearnym lub wyposażonych w broń jądrową (1985). Obecnie więc, z punktu widzenia formalno-prawnego, współpraca w ramach organizacji opiera się na dwóch umowach dwustronnych pomiędzy Australią i Nową Zelandią oraz Australią i USA. Polityka antynuklearna Nowej Zelandii zaowocowało w latach 90. wspólnym (wraz z jej sojusznikiem Australią) przeciwstawieniem się próbom nuklearnym na Oceanie Spokojnym. Od lat 90. ANZUS praktycznie jest martwy.

SEATO ( ang. South East Asia Treaty Organization- Organizacja Paktu Południowo-Wschodniej Azji)- sojusz polityczno-wojskowy, w skład którego wchodziły: Australia, Filipiny, Francja, Nowa Zelandia, Pakistan, Stany Zjednoczone, Tajlandia i Wlk. Brytania. Fundamentem tego sojuszu był układ z 8 września 1954r., który zobowiązywał sygnatariuszy do wzajemnej współpracy i pomocy w wypadku agresji. Niniejsze porozumienie obejmowało zarówno obszar państw członkowskich, jak i Półwysep Indochiński: Wietnam, Kambodżę i Laos. Główną przyczyna zawarcia tego przymierza było umocnienie się komunistów w Wietnamie, dzięki zwycięstwu nad Francuzami w maju 1954 r.. Struktury SEATO: 1) polityczne- Rada, w skład której wchodzili ministrowie spraw zagranicznych państw członkowskich;2) wojskowe- Grupa Doradców Wojskowych oraz Komitet Ekspertów Bezpieczeństwa; 3) gospodarcze- Komitet Ekspertów Gospodarczych odpowiadający za współpracę gospodarczą członków paktu; 4) Sekretariat- z siedzibą w Bangkoku. Wraz z innymi paktami militarnymi SEATO tworzyło globalny system obronny, którego nadrzędnym celem było powstrzymywanie ekspansji międzynarodowego komunizmu na świecie. Najbardziej spektakularną akcją wojsk SEATO była obrona Tajlandii w 1962 r. przed zbrojną próba zdobycia wpływów przez komunistów. Niedługo potem (1967) w skutek tarć francusko-amerykańskich, spowodowanych odmiennymi koncepcjami postrzegania roli Stanów Zjednoczonych jako gwaranta międzynarodowego ładu, doszło do rozłamu w pakcie- Francja i Pakistan wycofały się ze struktur wojskowych SEATO. W 1974 r. także Australia i Nowa Zelandia zrezygnowały z udziału w SEATO, argumentując to rozwojem tendencji odprężeniowych na świecie oraz reorientacją swojej polityki, która stawiała sobie za cel przekształcenie Oceanii w strefę bezatomową. Słabość SEATO, która w konsekwencji doprowadziła do rozpadu paktu, była uwarunkowana zbyt rozbieżnymi w praktyce interesami jego członków, a także faktem, iż większość liczących sie państw azjatyckich nie przystąpiła do tego aliansu (m. in. Indie, Indonezja, Malaje, Birma). 30 czerwca 1977 r. na konferencji w Bangkoku formalnie rozwiązano SEATO, w wyniku sprzeczności interesów między USA i Francją.

Afryka i Organizacja Jedności Afrykańskiej:

Po drugiej wojnie światowej powstał szereg międzynarodowych organizacji regionalnych. Wśród nich jest Organizacja Jedności Afrykańskiej. Jej cele ogólne to maksymalnie szeroka współpraca państw afrykańskich na podstawie jedności działania. Afryka nie była i nie jest monolitem. Północ kontynentu - to część arabska, a środek i południe - to Czarna Afryka.

Państwa tego kontynentu są krańcowo odmienne. Różnią się strukturą etniczną, społeczno-kulturową, stanem bogactw naturalnych, systemem politycznym i gospodarczym. Afryka przez wieki była terenem ścierania się interesów wielu państw europejskich.

W 1945 roku w Afryce były tylko 4 niepodległe państwa: Egipt, Etiopia, Liberia i Związek Południowej Afryki. W ciągu kilkunastu lat kolonie przekształciły się w niepodległe państwa. Jednak trudno je nazwać całkowicie niepodległymi, gdyż kolonizatorzy stosowali zasadę "odejść, aby pozostać”, utrzymując wpływy głównie ekonomiczne. Sprawują więc kontrolę nad wydobyciem surowców, ustalają ich ceny, wprowadzają bariery celne, monopolizują rynki, udzielają pożyczek na własnych warunkach. Utrzymują też kontrolę nad środkami masowego przekazu i przepływem informacji.

W wielu krajach afrykańskich przez dziesiątki lat do dziś włącznie, ważna rolę w życiu społeczno-politycznym odgrywali i odgrywają wojskowi. Ich dziełem są częste zamachy stanu, zmieniające rządy cywilne lub instalujące reżimy wojskowe. Ułatwia to fakt, że armia jest najlepiej zorganizowaną siłą w państwie. Afryka jest kontynentem najmniej ustabilizowanym. Wynika to z zacofania gospodarczego, braku kadr, niedorozwoju oświaty, służby zdrowia, dużego zadłużenia i analfabetyzmu. Młode, niepodległe państwa afrykańskie nadal poszukują modelu rozwoju, sprawdzającego się w lokalnych warunkach afrykańskich - adekwatnej do potrzeb organizacji politycznej i gospodarczej. W latach 70-tych negatywny wpływ na sytuację w wielu państwach odegrała rywalizacja radziecko-chińska o wpływy na wybór ustroju i wcielenie w życie socjalistycznych rozwiązań. Sytuacje pogarszała globalna rywalizacja ZSRR-USA rzutująca na bieg spraw afrykańskich. To wszystko nie sprzyjało stabilizacji i normalizacji stosunków. I na tym tle powstała i działała Organizacja Jedności Afrykańskiej.

W Afryce można było spotkać idee panafrykanizmu, propagujące geogra­ficzną, ekonomiczną i kulturową wspólnotę Afryki.

Panafrykanizm nie był kierunkiem ideowo jednolitym. Jednym z modnych przez pewien okres kierunków ideologicznych był ruch negritude o wyraźnie nacjonalistycznym charakterze. Głosił on poczucie jedności czarnej ludności afrykańskiej w walce narodowowyzwoleńczej.

W kwietniu 1958 roku odbyła się w Akrze I konferencja 7 niepodległych państw Afryki, w której wzięły udział: Etiopia, Liberia, Maroko, Egipt, Sudan, Tunezja, Ghana. Powołała ona do życia „grupę afrykańską ONZ”.

W kwietniu 1960 roku w Addis-Abebie odbyła się II konferencja Niepod­ległych Państw Afrykańskich. 25 maja 1963 roku 39 państw podpisało Kartę Organizacji Jedności Afrykańskiej. Do roku 2002 członkami OJA były wszystkie państwa afrykańskie oraz od 1982 r. Demokratyczna Republika Sahary (re­prezentowana przez ruch wyzwoleńczy POLISARIO). Na znak protestu przeciwko przyjęciu do OJA tej Republiki wystąpiło z niej w 1984 r. Maroko. Członkiem OJA może być każde niepodległe państwo afrykańskie. W doku­mentach OJA stale powraca motyw walki z rasizmem i kolonializmem.

Cele OJA zostały określone następująco: umacnianie jedności i solidarności państw afrykańskich, koordynowanie i pogłębianie ich współpracy, obrona suwerenności, integralności terytorialnej i niepodległości, popiera­nie współpracy w duchu Karty Narodów Zjednoczonych i Deklaracji Praw Człowieka. Określono zasady: „równości wszystkich państw członkowskich”, „nieingerencji w sprawy wewnętrzne państw”, „poszanowania suwerenności i integralności terytorialnej każdego z państw oraz niezaprzeczalnego prawa do niezawisłości”. Ważną zasadą OJA jest „pokojowe rozstrzyganie sporów drogą rokowań, mediacji, koncyliacji i arbitrażu” oraz „nieprzystępowanie do żadnych bloków”.

Państwa afrykańskie uczestniczą w światowym ruchu państw niezaanga­żowanych, stanowiąc w nim liczną grupę.

Struktura organizacyjna OJA jest następująca: najwyższym organem jest Zgromadzenie Szefów Państw i Rządów (zbiera się corocznie), następnym organem jest Rada Ministerialna (co pół roku). Pracą organizacji kieruje Sekretariat Generalny. Wielkie nadzieje wiązano z powołaniem Komisji Mediacji, Koncyliacji i Arbitrażu, gdyż trzeba było załatwiać powstające mię­dzy państwami różne spory. Powołano również cały szereg innych komisji spełniających różne funkcje.

OJA jest organizacją regionalną, stanowiącą część systemu bezpieczeń­stwa ONZ.

Główny cel OJA- likwidacja kolonializmu - został w zasadzie osiągnięty, państwa afrykańskie uzyskały niepodległość. OJA okazywało pomoc ruchom niepodległościowym, chociaż powstawały spory, które z rywalizujących ruchów należy popierać. Tak było np. w Angoli.

Mimo wielu słabości OJA odgrywała i nadal odgrywa pozytywną rolę w łagodzeniu i rozwiązywaniu sporów pomiędzy państwami afrykańskimi. Najbardziej doniosłym zadaniem organizacji jest dążność do uśmierzania konfliktów granicznych oraz problemu uchodźców. OJA uczy się rozwiązywania w życiu codziennym złożonych problemów Afryki, jej dziełem jest powstanie Afrykańskiego Banku Rozwoju, budowa dróg transsaharyjskich i wiele innych spraw. Nierealne okazały się pomysły utworzenia unii panafrykańskiej- ze wspólnym rządem na czele. Obecnie wobec licznych konfliktów OJA jest bezradna. Zmniejszyło się zainteresowanie wielkich mocarstw Afryką w momencie wygaśnięcia rywalizacji między nimi. OJA miała zamiar tworzyć panafrykańskie siły pokojowe, lecz zamiar ten nie został zrealizowany. Długa jest droga do stabilizacji społecznej, gospodarczej i politycznej krajów afrykańskich. Będzie to wymagało czasu, środków i pomocy rozwiniętych państw świata. Organizacja ta znalazła się w latach 90-tych w znacznym kryzysie, wynikającym w dużej mierze z głębokich podziałów politycznych i ideologicznych pomiędzy współczesnymi państwami afrykańskimi. Zakończyła działalność 8 lipca 2002 roku. Jej miejsce zajęła Unia Afrykańska w swoich założeniach po części wzorująca się na Unii Europejskiej.

Współpraca nordycka: Rada Nordycka i Nordycka Rada Ministrów:

We współpracy nordyckiej uczestniczy pięć państw Europy Północnej: Da­nia, Finlandia, Islandia, Norwegia i Szwecja oraz trzy terytoria autonomiczne: duńskie Wyspy Owcze i Grenlandia oraz fińskie Wyspy Alandzkie. Obecna współ­praca nordycka jest rezultatem długiego procesu rozwojowego rozpoczętego jesz­cze na początku XX stulecia; obejmuje następujące dziedziny: sprawy prawne, kultura, sprawy socjalne, gospodarka, transport, łączność i ochrona środowiska. Jej podstawę prawną tworzy układ między pięcioma państwami zawarty w Hel­sinkach w marcu 1962 r., który po zrewidowaniu w marcu 1993 r. rozszerzył współpracę nordycką o działania na rzecz pogłębienia uczestnictwa w procesie integracji europejskiej oraz o sprawy polityki zagranicznej i bezpieczeństwa.

W lutym 1953 r. rozpoczęła działalność Rada Nordycka (RN) jako organ złożony z przedstawicieli parlamentów i rządów Danii, Finlandii (od 1955 r.), Islandii, Norwegii i Szwecji, poszerzony później o reprezentantów władz ustawo­dawczych i wykonawczych terytoriów autonomicznych w ramach delegacji duń­skiej i fińskiej. Rada Nordycka stanowi najwyższy organ decyzyjny we współ­działaniu pięciu państw, może inicjować przedsięwzięcia, wydawać zalecenia i prezentować stanowiska wobec rządów państw uczestniczących i całej Nordyckiej Rady Ministrów. Przedstawiciele rządów uczestniczący w pracach Rady nie mają prawa głosu. Organami RN są: Zgromadzenie Plenarne (które od 1996 r. odbywa przynajmniej jedną sesję rocznie), Prezydium i stałe komitety; pracę RN wspo­magają sekretariaty krajowe usytuowane przy parlamentach krajów członkow­skich. Od początku lat dziewięćdziesiątych działalność Rady Nordyckiej koncen­truje się na trzech głównych kierunkach współpracy: wewnątrz-nordyckiej, euro­pejskiej i z regionami przyległymi.

W lipcu 1971 r. została utworzona Nordycka Rada Ministrów (NRM) jako forum współpracy międzyrządowej pięciu państw Europy Północnej. Zakres działa­nia tej Rady nie został sprecyzowany i obejmuje w zasadzie wszystkie dziedziny polityki państw członkowskich. Po wejściu Danii do Wspólnoty Europejskiej w 1973 r., gdy inne państwa nordyckie pozostały w EFTA, Rada Nordycka i Nor­dycka Rada Ministrów więcej uwagi zaczęły poświęcać utrzymaniu spoistości subregionu. Podobnie po przystąpieniu Szwecji i Finlandii do Unii Europejskiej w 1995 r. Finlandia zaczęła (w listopadzie 1997 r.) lansować koncepcję "Północ­nego wymiaru UE", a Norwegia stała się jednym z najbardziej aktywnych państw we współpracy nordyckiej. Natomiast w wyniku głębokich przemian w krajach Europy Środkowej i Wschodniej stwarzających nowe wyzwania dla państw nor­dyckich obie ich struktury wielostronne podjęły współpracę z regionami przyle­głymi oraz zdecydowały się na włączenie do zakresów swojego działania polityki zagranicznej oraz kwestii bezpieczeństwa.

Nordycka Rada Ministrów pracuje na sesjach odbywających się co najmniej dwa razy w roku. W zależności od przedmiotu obrad uczestniczą w nich szefowie różnych resortów prowadzących "sprawy wewnętrzne" (np. ochrony środowiska, transportu itp.) oraz ministrowie do spraw współpracy nordyckiej i członkowie Stałych Komitetów Krajowych do spraw współpracy nordyckiej. W ramach NRM nie zbierają się ani premierzy, ani ministrowie spraw zagranicznych czy ministro­wie obrony; spotykają się oni przy innych okazjach. W 1993 r. wzmocniono znacze­nie Nordyckiej Rady Ministrów ustanawiając ogólną odpowiedzialność szefów rządów za jej funkcjonowanie i wprowadzając przewodnictwo Rady, które zmie­nia się corocznie między rządami państw uczestniczących. Decyzje NRM są po­dejmowane jednomyślnie; obowiązują wszystkie państwa członkowskie, a pew­ne z nich muszą być ratyfikowane przez parlamenty narodowe. Za bieżącą koor­dynację współpracy międzyrządowej i przygotowanie spotkań ministrów do spraw współpracy nordyckiej odpowiada, działająca w ramach Rady, Komisja Współ­pracy Nordyckiej. NRM przedstawia corocznie sprawozdania oraz programy działania na przyszłość Radzie Nordyckiej.

Za bieżące zarządzanie współpracą nordycką jest odpowiedzialny- zlokalizowany w Kopenhadze-Sekretariat Nordyckiej Rady Ministrów, na którego czele stoi Sekretarz Generalny. Sekretariat jest także odpowiedzialny za ogólne kierowanie Nordyckimi Biurami Informacyjnymi w Sant Petersburgu, Tallinie, Rydze i Wilnie.

Organizacja Państw Amerykańskich (OPA)

1. Geneza powstania:

Proces powstawania Organizacji Państw Amerykańskich (Organization of Ame­rican States - OAS; Organisación de los Estados Americanos - OEA) stanowił ewenement, a zarazem wzorzec w historii tworzenia się organizacji regionalnych o celach ogólnych. Wpłynęła na to jego długotrwałość, złożoność oraz osiągnięte rezultaty.

Pierwsza ze wspomnianych cech wiąże się z niezwykle długim okresem, w ciągu którego doszło do pełnego ukształtowania się organizacji. Pod tym względem proces ten jest wręcz wyjątkowy. Próby jej tworzenia wiążą się z 1826 r. Wtedy to bowiem w okresie kształtowania się państw latynoame­rykańskich i rodzącego się latynoskiego panamerykanizmu, pierwszy ówczesny premier Wielkiej Kolumbii - S. Boliwar - wystąpił na kongresie republik amerykańskich w Panamie z inicjatywą utworzenia konfederacji. Postulował on między innymi utworzenie Zgromadzenia Ogólnego oraz wspólnej armii dla obrony integralności terytorialnej państw członkowskich. Projekt ten nie został wówczas zrealizowany. Podobnym fiaskiem zakończyło się także 10 na­stępnych prób podejmowanych przez nowo powstałe kraje Ameryki Połud­niowej i Środkowej w tym planów, z którymi wystąpiły Meksyk (w latach 1831, 1838 i 1840) oraz Peru (1847/1948 i 1864). Źródła porażek wspomnianych inicjatyw badacze tej problematyki upatrują jednak często w zupełnie odmien­nych przyczynach.

Łączy się je na przykład z negatywnym stosunkiem Stanów Zjedno­czonych do tej idei. Zaabsorbowane konfliktami wewnętrznymi, słabe gospo­darczo i militarnie nie czuły się zdolne do sięgnięcia w tym okresie po przywództwo w ewentualnie powstałej strukturze.

W pełni dogodne warunki do rozwoju organizacji powstały w dwóch ostatnich dziesięcioleciach XIX w.

Za początek jej działania uważa się 1889 r. Wówczas to rząd amerykański doprowadził do zwołania w Waszyngtonie I Konfederacji Państw Amerykańskich. Uważa się również, że kongres panamski i podpisany na nim układ „O trwałym sojuszu, lidze i konfederacji” za akty inspirujące tworzenie organi­zacji. Mocno akcentuje znaczenie przemian jakie zaszły w 1902 r. w działaniu organizacji, która od tego momentu „rozwinęła się w wielką organizację międzynarodową”.

Utworzone struktury systematycznie się rozbudowywały, zwiększały zakres swoich kompetencji i dostosowywały też w związku z tym swoje nazewnictwo do osiąganych etapów organizacyjnych. Na II Konferencji Panamerykańskiej (Meksyk 1902 r.) zmieniono więc nazwę Biura na Międzynarodowe Biuro Republik Amerykańskich. W końcu w 1910 r. na IV Konferencji w Buenos Aires na dłuższy czas nazwę jej ustalono na Unię Panamerykańską.

Okres II wojny światowej i jej skutki rozpoczęły nowy etap - etap współ­działania. Konieczne stało się dostosowanie polityki poszczególnych państw i samej organizacji zarówno do nowej roli Stanów Zjednoczonych w świecie, jak i zagrożeń, które niósł ze sobą powojenny układ sił na arenie między­narodowej. Szczególnie zaś musiano uwzględniać ekspansywną politykę ZSRR oraz wzmożoną działalność ruchów rewolucyjnych. Dlatego już na Posiedzeniu Konsultatywnym Ministrów Spraw Zagranicznych odbytym w Panamie na przełomie września i października 1939 r. podjęto decyzję o utworzeniu 300-mi­lowej „strefy bezpieczeństwa” okalającej półkulę zachodnią, wprowadzając tym samym w krąg zainteresowań organizacji sprawy sensu stricto militarne. Jeszcze bardziej ujawniło się to w Hawanie (1940), gdzie na kolejnym posiedzeniu konsultatywnym tegoż organu przyjęto XV Rezolucję, zwaną Deklaracją o po­mocy wzajemnej. Przygotowano w ten sposób grunt do stworzenia pełnego międzyamerykańskiego systemu polityczno-wojskowego i przeprowadzenia generalnej reorganizacji istniejących struktur. Jego powstanie miało zapewnić Stanom Zjednoczonym polityczne zaplecze w Ameryce Łacińskiej, niezbędne do utrzymania dotychczasowej pozycji i bardzo pomocne w działaniach na forum tworzonej Organizacji Narodów Zjednoczonych. Z kolei rządom państw tego regionu dawało gwarancje otrzymania realnej pomocy w przypadku zagrożenia zewnętrznego (agresją) lub wewnętrznego - ruchem rewolucyjnym.

Decyzja o realizacji nowego etapu stosunków międzyamerykańskich zapa­dła na IV Konferencji ministrów spraw zagranicznych w Meksyku (marzec 1945 r.). W przyjętym tam dokumencie, tzw. Akcie z Chapultepec, który podpisało 20 państw, ustalono zasady postępowania w przypadku zagrożenia pokoju i wybuchu wojny oraz sformułowano cele, zasady i strukturę organizacji międzyamerykańskiej, w jaką postanowiono przekształcić już istniejącą de facto unię prawnoadministracyjną. Pierwszą grupę zagadnień, dotyczącą stworzenia sojuszu militarnego, oma­wiano dokładnie na konferencji w Persepolis (15 lipca-2 września 1947 r.). Jej efektem było wyrażenie zgody przez państwa w niej uczestniczące na podpisanie wielostronnego sojuszu militarnego obejmującego półkulę zachodnią. Umowę tę - Międzyamerykański Traktat o Pomocy Wzajemnej (Tratado Interamerica­no de Asislencia Reciproca - TRIAR) - podpisano 2 września 1947 r. w Rio de Janeiro. Drugą grupę spraw stanowiły szeroko ujmowane kwestie utrzymania pokoju i bezpieczeństwa w regionie, sposobów rozstrzygania sporów, współpracy gospodarczej i kulturalnej. Przyjęcie określonego systemu ich rozwiązywania oraz powołanie niezbędnych do tego struktur miało tutaj znaczenie zasadnicze. W związku z tym na zwołanej w 1948 r. IX Konferencji Panamerykańskiej w Bogocie dokonano gruntownej reorganizacji mechanizmu i struktur współpracy państw amerykańskich. Jej zasadniczym elementem było przekształcenie Unii Panamerykańskiej w Organizację Państw Amerykańskich i uchwalenie tzw. Karty z Bogoty. Po złożeniu dokumentów ratyfikacyjnych przez wszystkie 21 republik amerykańskich, które wcześniej ją przyjęły (30 kwietnia 1948 r.), weszła w życie 13 grudnia 1951 r.

W swojej pierwotnej wersji Karta OPA składała się z XVIII rozdziałów i 118 artykułów. Konstytuowała OPA jako organizację międzynarodową typu rządowego i miała formę wielostronnej umowy międzynarodowej. Na III Nad­zwyczajnej Konferencji Międzyamerykańskiej w Buenos Aires, odbytej w lutym 1967 r., wprowadzono do niej istotne zmiany dotyczące znów przede wszystkim jej struktury. Zaczęły one obowiązywać od 20 lutego 1970 r. Odtąd Karta OPA składała się ze wstępu, XXV rozdziałów i 150 artykułów. Ponowne poprawki postanowiono wprowadzić w grudniu 1985 r. i od tego momentu rozpoczął się proces ich ratyfikacji.

Uchwalenie i przyjęcie Karty OPA zakończyło proces tworzenia się głów­nych zrębów systemu międzyamerykańskiego w jego uwspółcześnionej formie i powstania jednej z najważniejszych organizacji regionalnych na świecie.

2. Istota, cele, zasady i struktura organizacji:

Istotę i cele powołania organizacji określają art. 1 i 2 Karty Organizacji Państw Amerykańskich. Według zawartych w niej postanowień OPA jest organizacją regionalną w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych. Granice regionu, który obejmuje swoim działaniem, nie są przy tym związane z kryteriami z zakresu geografii fizycznej i etniczno-kulturowej. Można więc mówić przede wszyst­kim o regionie w sensie politycznym, a w zasadzie polityczno-międzynaro­dowym.

Wypełniając zobowiązania regionalne zgodnie z Kartą Narodów Zjedno­czonych, Organizacja Państw Amerykańskich określiła swoje zadania nastę­pująco:

a) umacniać na kontynencie pokój i bezpieczeństwo;

b) zapobiegać przyczynom ewentualnych trudności i zapewniać pokojowe rozstrzyganie sporów mogących wynikać pomiędzy państwami członkowskimi;

c) organizować wspólne działania tych państw w przypadku agresji;

d) dążyć do rozwiązywania zagadnień natury politycznej, prawnej i gospodarczej, które mogą powstać między nimi;

e) popierać, poprzez wspólne działania, ich rozwój gospodarczy, społeczny

i kulturalny.

Realizując postawione cele, państwa amerykańskie powinny przestrzegać 12 zasad wyliczonych w art. 3 Karty OPA. Stanowią je:

- uznanie prawa międzynarodowego za podstawę stosunków między państwami;

- poszanowanie osobowości, suwerenności i niepodległości państw i rzetelne wypełnianie zobowiązań wynikających z umów i innych źródeł prawa;

- przyjęcie zasady dobrej wiary w stosunkach międzynarodowych;

- popieranie demokracji opartej na przedstawicielstwie ludności w polityce wewnętrznej;

- potępienie wojny napastniczej i zobowiązanie do nieuznawania prawa zdobyczy wojennych;

- uznanie agresji przeciwko jednemu z państw amerykańskich za agresję przeciwko wszystkim;

- przyjęcie zasady pokojowego rozstrzygania sporów;

- uznanie sprawiedliwości i bezpieczeństwa społecznego za podstawę pokoju;

- uznanie, że współpraca gospodarcza jest istotnym warunkiem powszech­nego dobrobytu i pomyślności ludów kontynentu;

- poszanowanie praw jednostki bez względu na rasę, narodowość, wyznanie lub płeć;

- szacunek dla wartości kulturalnych krajów amerykańskich;

- uznanie, że wychowanie narodów powinno mieć na celu sprawiedliwość, wolność i pokój.

Członkami organizacji stały się te państwa, które ratyfikowały Kartę. W 1951 r. było ich 21, w 1970 -23. W 1996 r. było ich 35 i były to następujące kraje i terytoria: Antiqua i Barbuda, Argentyna, Bahama, Barbados, Belize, Boliwia Brazylia, Chile, Dominika, Dominikana, Ekwador, Grenada, Gujana, Gwatemala, Haiti, Honduras, Jamajka, Kanada, Kolumbia, Kostaryka, Kuba, Meksyk, Nikaragua, Panama, Paragwaj, Peru, Saint Kitts i Nevis, Saint Lucia, Saint Vincent i Grenadyny, Salwador, Stany Zjednoczone Ameryki, Surinam, Trynidad i Tobago, Urugwaj i Wenezuela. A więc po przystąpieniu Kanady (1990) oraz Belize i Gujany (1991) należą do niej wszystkie kraje półkuli zachodniej.

Państwa członkowskie są równe pod względem prawnym - mają równe prawa i obowiązki. Zobowiązane są do niestosowania przemocy, wyjąwszy samoobronę, zgodnie z istniejącymi umowami lub w ich wykonaniu żadne państwo lub grupa państw nie ma prawa interweniować z jakie­gokolwiek powodu bezpośrednio lub pośrednio w wewnętrzne albo zewnętrzne sprawy innego państwa, przy czym chodzi tu nie tylko o interwencje zbrojne, ale i inne formy ingerencji, mające na celu zagrożenie osobowości (tożsamości) państwa lub jego politycznym, gospodarczym lub kulturalnym interesom.

Szczególne znaczenie mają artykuły 27 i 28 Karty, które regulują sprawy bezpieczeństwa zbiorowego. Uznają one, że "Każdy akt agresji, wymierzony przez jakieś państwo przeciwko całości lub nietykalności terytorialnej albo przeciwko suwerenności lub niepodległości politycznej jednego z państw amerykańskich, będzie uważany za akt wymierzony przeciwko pozostałym państwom amerykańskim" (art. 27). Gdyby zaś zaistniała taka sytuacja, to pań­stwa amerykańskie solidarnie zastosują wówczas środki i zarządzenia przewi­dziane w odpowiednich umowach specjalnych.

Znaczna liczba artykułów reguluje też zagadnienia gospodarcze i społeczne oraz kwestie dotyczące oświaty, nauki i kultury.

W celu realizacji przyjętych zadań działa wiele organów głównych. Obecnie stanowią je: Zgromadzenie Ogólne (dawniej Konferencja Międzyamerykańska), Konferencje Konsultacyjne Ministrów Spraw Zagranicznych, Konsultacyjny Komitet Obrony, Rady, a wśród nich - Stała Rada, Międzyamerykańska Rada Gospodarczo-Społeczna oraz Międzyamerykańska Rada Oświaty, Nauki i Kul­tury, Międzyamerykański Komitet Prawny, Międzyamerykańska Komisja Praw Człowieka i Sekretariat Generalny. Ponadto pomocne w prowadzeniu działalności są Konferencje Wyspecjalizowane i Organizacje Wyspecjalizo­wane (art. 51).

Najważniejszą rolę odgrywa Zgromadzenie Ogólne, które składa się z przed­stawicieli wszystkich członków. Zbiera się raz w roku na sesję zwyczajną. Każdy z członków dysponuje jednym głosem. Do 1975 r. podjęcie decyzji przez ten organ wymagało bezwzględnej większości głosów, a w niektórych sprawach - większości 2/3. Obecnie do podjęcia decyzji najczęściej potrzebna jest zwykła większość, a w sprawach najważniejszych 2/3. Zgromadzenie ustala ogólną politykę i kierunki działania organizacji. Koordynuje też jej współpracę z ONZ i jej organizacjami wyspecjalizowanymi. Określa środki koordynacji działal­ności innych organów, zatwierdza projekt budżetu i przyjmuje regulamin swojej działalności. Wybiera Sekretarza Generalnego OPA.

Organem hierarchicznie niższym są Konferencje Konsultacyjne Mini­strów Spraw Zagranicznych. Ich zadaniem jest załatwianie ważniejszych spraw politycznych, które pojawiają się w dziedzinie stosunków międzynarodowych. Są zwoływane w razie zaistnienia potrzeby. Każde państwo ma prawo wystąpić z taką inicjatywą. Ważne jest, że wykonują one także funkcje organu wykonaw­czego układu z Rio. Tym samym ich znaczenie systematycznie rośnie. Obradują przy drzwiach zamkniętych.

Organem pomocniczym Konferencji Konsultacyjnych jest Konsultacyjny (Doradczy) Komitet Obrony. Składa się on z naczelnych dowódców armii państw członkowskich. Ma służyć radą organowi ministerialnemu w sprawach współpracy militarnej.

W organach o charakterze Rad państwa również reprezentowane są na zasadzie równości. Każde z nich ma jeden głos. Rady są bezpośrednio odpowie­dzialne przed Zgromadzeniem Ogólnym. Ich uprawnienia określa Karta i inne dokumenty powstałe na skutek współpracy międzyamerykańskiej. Przede wszyst­kim jednak mają udzielać zaleceń w sprawach wchodzących w zakres ich kom­petencji: przedstawiać ekspertyzy, propozycje, projekty dokumentów między­narodowych, proponować zwołanie konferencji wyspecjalizowanych. Charakter ich działalności jest związany ze specyfiką powierzonych im zadań.

I tak np. Stała Rada - składa się z przedstawicieli państw członkowskich w randze ambasadorów - zajmuje się sprawami politycznymi. Czuwa nad utrzymywaniem przyjaznych stosunków i udziela pomocy w pokojowym roz­strzyganiu sporów. Poprawki wprowadzone w Karcie OPA w grudniu 1985 r.

jeszcze te kompetencje rozbudowują.

Międzyamerykańska Rada Gospodarczo-Społeczna działa na rzecz roz­woju współpracy mającej na celu osiągnięcie przyśpieszonego rozwoju gospo­darczego i społecznego.

Międzyamerykańska Rada Oświaty, Nauki i Kultury rozwija i koordy­nuje działalność państw w wymienionych już dziedzinach. Popiera przy tym zarówno indywidualne, jak i zbiorowe wysiłki państw. Wspiera rozwój szkol­nictwa, inspiruje badania naukowe i techniczne, dba o wymianę kadr i studentów, popiera twórczość intelektualną i artystyczną.

Międzyamerykański Komitet Prawny służy natomiast organizacji jako organ doradczy w sporach prawnych. Składa się z 11 prawników - obywateli państw członkowskich wybieranych przez ZO na 4 lata spośród 3 kandyda­tów wysuwanych przez każde państwo. Reprezentuje ogół państw członkow­skich i posiada szeroką autonomię oraz powiązania z nauką i praktyką.

Międzyamerykańska Komisja Praw Człowieka czuwa z kolei nad prze­strzeganiem i ochroną tych praw, służąc jako organ doradczy organizacji.

Sekretariat Generalny odgrywa rolę stałego i centralnego organu OPA. Na jego czele stoi Sekretarz Generalny, wybierany na 5 lat bez prawa reelekcji. Kieruje on Sekretariatem Generalnym i jest jego prawnym przedstawicielem. Uczestniczy we wszystkich posiedzeniach Organizacji z prawem zabierania głosu, ale bez prawa głosowania. Funkcje swoje pełni na podstawie postanowień Karty, umów i porozumień międzyamerykańskich oraz uchwał ZO. Przesyła m.in. zawiadomienia o zwołaniu Zgromadzenia Ogólnego, Konferencji Konsultacyjnej Ministrów Spraw Zagranicznych i Rad (poza Stałą Radą) oraz Konferencji Wyspecjalizowanych, przygotowuje projekt budżetu, sprawuje pieczę nad dokumentami i archiwami, jest depozytariuszem umów i porozumień oraz dokumentów ratyfikacyjnych. W zależności od potrzeb tworzy biura oraz ustala liczbę pracujących tam funkcjonariuszy i urzędników, a także określa ich obowiązki. Poprawki wprowadzone do Karty OPA w 1985 r. zwiększyły jeszcze jego uprawnienia. W Sekretariacie, który mieści się w Waszyngtonie, pracuje ponad 1200 osób. Językami oficjalnymi organizacji są: angielski, francuski, hiszpański i portugalski.

Konferencje Wyspecjalizowane są w zasadzie posiedzeniami międzynarodo­wymi, których zadaniem jest zajmowanie się specjalnymi sprawami technicznymi.

Międzyamerykańskimi Organizacjami Wyspecjalizowanymi są natomiast organizacje międzynarodowe utworzone na podstawie umów wielostronnych i pełniące specjalne funkcje w zakresie spraw technicznych, będących przed­miotem wspólnego zainteresowania państw amerykańskich.

3. Działalność OPA:

a) na płaszczyźnie politycznej:

Pełne włączenie się organizacji w sprawy polityczne i militarne, w tym również o znaczeniu światowym, nastąpiło po zakończeniu II wojny światowej. Akt z Chapultepec, Pakt z Rio i Karta z Bogoty stworzyły pełne podstawy prawne do tego typu działań. W pierwszej dekadzie po zakończeniu II wojny światowej organizacja kon­centrowała się głównie na sprawach inspirowanych przez politykę zagraniczną Stanów Zjednoczonych. Dlatego tak wiele miejsca poświęcano hamowaniu ekspansji idei i ruchów rewolucyjnych. Świadczy o tym m.in. przeforsowanie na X Konferencji Państw Amerykańskich uchwały pozwalającej traktować ich aktywność jako "agresję wewnętrzną międzynarodowego komunizmu". Dawało to Stanom Zjednoczonym możliwość włączenia się w walkę z nimi w ramach pomocy między amerykańskiej przy użyciu różnych metod i środków. Powstrzymywanie zagrożenia ze strony ruchów rewolucyjnych oraz nacisk Stanów Zjednoczonych sprawiły też, że 20 grudnia 1950 r. Rada OPA postanowiła zwołać IV Posiedzenie Konsultatywne Ministrów Spraw Zagranicznych z na­stępującym uzasadnieniem: "Rada OPA uznała, że rosnące niebezpieczeństwo agresji międzynarodowego komunizmu udowodniło silną konieczność tego, by wolne narody świata określiły najbardziej celowe środki dla ochrony swojej niezależności i wolności".

Jednocześnie OPA angażowała się w rozstrzyganie wielu spornych kwestii, które ujawniły się w ramach państw należących do organizacji. Niektóre z nich były podejmowane w imię poszanowania zasady nieinterwencji, będącej jedną z najbardziej eksponowanych zasad na kontynencie amerykańskim. Oznacza ona zakaz mieszania się państw lub organizacji międzynarodowych w sprawy wchodzące w zakres kompetencji wewnętrznej innych państw. Organizacja rozpatrywała wiele takich spraw, w których chodziło o przywrócenie poszanowania tej zasady zarówno przez wspomniane już ruchy rewolucyjne, jak i po­litykę zagraniczną innych państw amerykańskich. W przypadku tych drugich były to m.in. sprawy związane z:

- skargą Kostaryki przeciwko Nikaragui (lata 1948-1949),

- sytuacją, jaka wytworzyła się w rejonie karaibskim w latach 1949-1950, - sytuacją w Panamie (1959),

- sytuacją w Nikaragui (1959),

- skargą Wenezueli przeciwko Republice Dominikańskiej (lata 1959-1960), - incydentami w strefie Kanału Panamskiego itd.

Ponadto rozpatrywano sprawy, których podstawę stanowiło nieposzanowanie zasady nieinterwencji wynikające z zagrożenia pozakontynetalnego lub działalności międzynarodowego komunizmu. Tak interpretowano:

- inwazję w Gwatemali (1954),

- problem kubański (lata 1963-1964),

- skargi rządu Wenezueli (lata 1963-1964),

- interwencję w Republice Dominikańskiej (1965),

- interwencję w Grenadzie (1983).

W sumie tylko w latach 1948-1965 OPA 19 razy podejmowała akcje związane z zastosowaniem postanowień Traktatu z Rio de Janeiro. W sześciu przypadkach dotyczyło to skarg z powodu inwazji lub agresji, a w trzynastu motywem była skarga o pogwałcenie zasady nieinterwencji.

Niektóre podejmowane akcje miały w znacznej mierze charakter operacji militarnych, np. użycie siły w Dominikanie (1965). OPA powoływała w takich przypadkach siły między amerykańskie, które uczestniczyły w działaniach zbroj­nych. W innych sytuacjach organizacja musiała rozpatrywać operacje z użyciem siły, w których uczestniczyły wojska jej członków, bez jej wcześniejszej akceptacji. Tak było np. ze sprawą inwazji na Grenadę, w której uczestniczyło 1900 żołnierzy amerykańskich oraz 300 żołnierzy z Jamajki, Barbadosu, Antiqui i Barbudy, Dominiki, Saint Lucii oraz Saint Vincent i Grenadyny. Doprowadziło to do ostrej dyskusji na forum Stałej Rady OPA i polaryzacji stanowisk stron-państw.

Jednak najwięcej napięcia wywołały w organizacji sprawy Kuby. Rada OPA rozpatrywała je już od 5 grudnia 1959 r. (Nadzwyczajne Posiedzenie Rady OP A w Waszyngtonie). Na kolejnych posiedzeniach różnych gremiów organizacji dochodziło do coraz ostrzejszej krytyki Kuby, a w końcu do usunięcia jej z or­ganizacji (luty 1962 r.). Na specjalnej konferencji OPA w październiku tegoż roku uznano ten kraj za "bazę komunistycznej penetracji". Pomimo przefor­sowania przez Stany Zjednoczone swoich zamierzeń, nie zdołano jednak łatwo i szybko osiągnąć porozumienia co do dalszych działań. Zresztą już podczas głosowania w Radzie nad wykluczeniem Kuby z OPA 6 krajów wstrzymało się od głosu (Argentyna, Boliwia, Brazylia, Chile, Ekwador i Meksyk). Również w sprawach nałożenia sankcji czy blokady Kuby natrafiła polityka amerykańska na opór wielu sojuszników. Było to dowodem sprzeczności interesów, jakie ciągle istniały między Stanami Zjednoczonymi a pewną częścią państw latyno­amerykańskich. Dopiero w 1964 r. został podjęty bojkot dyplomatyczny i gos­podarczy przez kraje członkowskie OPA. Lecz i w tym przypadku Meksyk wyłamał się z jednolitego frontu państw amerykańskich i nie zerwał stosunków dyplomatycznych z Kubą. Oficjalne odstąpienie od sankcji wobec socjalistycz­nej Kuby nastąpiło dopiero w 1975 r. Państwo to jednak nie chciało już wów­czas podjąć aktywnej działalności na forum organizacji.

Kwestia stosunków amerykańsko-kubańskich w dalszym ciągu pozostała jednak w kręgu zainteresowań organów OPA oraz polityki zagranicznej należą­cych do niej państw. Stan ten utrzymuje się w zasadzie do dziś. Świadczą o tym obrady Zgromadzenia Ogólnego OPA z czerwca 1997 r. Ich uczestnicy kolejny raz skrytykowali Stany Zjednoczone za ich politykę wobec Kuby. Przedsta­wiciele Meksyku i Kanady, wspierani przez delegację Brazylii, postulowali, by Kuba - zawieszona w prawach członka - wróciła do organizacji.

Niechęć do angażowania się OPA w bezpośrednie akcje militarne ujawniła się także na XI Konferencji Państw Amerykańskich. Odrzuciła ona wówczas propozycję Stanów Zjednoczonych dotyczącą wsparcia ich interwencji w Wiet­namie.

Dyskusje wokół sprawy wyboru określonej drogi rozwoju przez władze Kuby zaowocowały też zainteresowaniem krajów członkowskich OPA sprawą swobody w wyborze własnego systemu politycznego. Skutkiem tego było przyjęcie koncepcji pluralizmu politycznego na kontynencie. Zasada ta została przyjęta na specjalnym spotkaniu państw członkowskich w San Jose (1975). Słabe strony systemu zbiorowego bezpieczeństwa w Ameryce Łacińskiej, opartego na postanowieniach Traktatu z Rio i Karcie OPA, wykazała też wojna o Falklandy/Malwiny. Poparcie Stanów Zjednoczonych dla państwa pozakontynentalnego, będącego w stanie wojny z państwem członkowskim OPA, pozostawiło głęboki ślad w świadomości innych krajów regionu, podobnie jak ame­rykańska inwazja na Grenadę, której przeprowadzenie naruszało art. 14, 15, 17-20 Karty OPA. Rządy wielu krajów zrozumiały wówczas, iż organizacji nie można traktować jako przejawu "harmonii naturalnych interesów" obu Ameryk i forum dyskusyjnego poszukującego rozwiązań problemów regio­nalnych. Stany Zjednoczone zaczęto postrzegać nie tylko jako gwaranta bezpie­czeństwa, ale i potencjalnego agresora. Pojawił się nawet pogląd, iż konieczne jest ustanowienie nowego latynoamerykańskiego modelu bezpieczeństwa zbio­rowego bez udziału USA.

Oprócz problemów sensu stricto międzynarodowych OPA podejmowała też działania mające na celu humanizowanie systemów politycznych w krajach członkowskich. Stąd uchwalenie rezolucji potępiających dyktatorskie reżimy w Dominikanie, Haiti i Nikaragui (1959). W l960 r. zalecano też zastosowa­nie sankcji przeciwko reżimowi w Dominikanie, a w 1980 - potępiono pucz w Boliwii. Poparto demokratyzację w krajach Ameryki Środkowej, która nastą­piła po 1989 r. W 1989 r. wysłano też (po unieważnieniu wyborów przez gen. Noriegę) misję mediacyjną do Panamy.

b) sprawy ekonomiczno-społeczne na forum OPA:

Płaszczyzna ekonomiczna stanowi również pole wzmożonej aktywności organi­zacji. Można nawet zaryzykować stwierdzenie, że dla krajów Ameryki Łaciń­skiej priorytet w stosunkach ze Stanami Zjednoczonymi przyznawano sprawom gospodarczym. To ich waga sprawiła, że rządy państw latynoamerykańskich były pod ich stałą presją i rezygnowały często z aspiracji politycznych. Za ustępstwa w sferze politycznej i militarnej uzyskiwały bowiem korzyści natury ekonomicznej.

Od końca lat 70. organizacja zwiększyła też swoje zainteresowanie proble­matyką społeczną. Szczególnie istotne było zajęcie się kwestią ochrony praw człowieka.

Po pierwsze, nieprzestrzeganie praw człowieka w wielu krajach latynoame­rykańskich przybrało charakter tak powszechny, że można było podważać tezę o demokratycznym sposobie sprawowania władzy w państwach tej części świata. Stanowiło to potencjalne zagrożenia dla mechanizmu funkcjonowania całego systemu stosunków międzyamerykańskich i kompromitowało Stany Zjednoczone. Miało to przecież miejsce w ich niepodzielnej strefie wpływów.

Po drugie, łamanie praw człowieka oddziaływało na wzrost nastrojów re­wolucyjnych i wzmacniało bazę lewicowych ugrupowań politycznych. Stanowiło źródło kilku toczących się i wielu potencjalnych wojen domowych.

Po trzecie, w końcu lat 70. rozpoczęła się konfrontacja ideologiczna pomiędzy państwami socjalistycznymi i demokracjami zachodnimi, w której sprawa postrzegania praw człowieka odgrywała ważną rolę. Należało stronie przeciwnej odebrać więc ewentualne argumenty.

OPA w nowej sytuacji międzynarodowej:

1) Przyczyny i kierunki zmian w pracach OPA:

Rozpad systemu i wspólnoty państw socjalistycznych oraz ZSRR (1989-1991) spowodowały, że zanikać zaczęły ostatnie przejawy "zimnej wojny" i doszło do zmiany w globalnym układzie polityki światowej. Nowe uwarunkowania międzynarodowe wywołały też wielorakie skutki w istniejących regionach, w tym także spowodowały przewartościowania i nowe procesy w systemie mię­dzyamerykańskim. Pierwszym symptomem nadchodzących przemian były rozpoczęte w latach 80. upadki dyktatur w krajach Ameryki Łacińskiej oraz wzrost tendencji do demokratyzacji struktur państwowych. Jednak dopiero koniec rywalizacji mię­dzysystemowej Wschód-Zachód sprawił, że można było zakończyć konflikty zbrojne w Ameryce Środkowej i przystąpić do rekonstrukcji i rozwoju stosun­ków w zachodniej hemisferze. Nastąpiła faza zbliżenia Ameryki Północnej i Ła­cińskiej. Strukturą, która była najlepiej przygotowana do realizacji tego strate­gicznego zadania, okazała się OPA. Przypadła jej rola głównej platformy współpracy, w ramach której można było najwszechstronniej przeprowadzić proces transformacji. Sprzyjał temu zwłaszcza posiadany status międzyrządowej organizacji regionalnej o celach ogólnych, gwarantujący nie tylko odpowiednio wysoki i kompletny, ale również kompleksowy sposób rozwiązywania powią­zanych z sobą problemów politycznych, ekonomicznych i społecznych.

Nie bez znaczenia był też fakt, że poza nieangażującą się w prace organizacji Kubą, należą do niej jednak wszystkie kraje obu Ameryk, a ich wkład w prace na jej forum systematycznie wzrasta. Tendencja ta spowodowana została nie tylko wymienionymi tu przesłankami, lecz również ewolucją w kierunkach dzia­łalności OPA. Uwolniona od konieczności uczestnictwa w konflikcie Wschód­-Zachód i destruktywnych skutków ingerencji niektórych krajów socjalistycz­nych (ZSRR, Kuby, Chin) w regionie Ameryki Łacińskiej, mogła skupić się na promowaniu demokracji i rozwoju społeczno-ekonomicznego.

W latach 90. XX wieku i na początku wieku XXI kwestia demokracji wewnątrzpaństwowej i w ramach systemu państw zachodniej hemisfery stała się głównym obszarem zainteresowania OPA. Szczególną rolę odegrała tu Deklaracja z Santiago na rzecz demokracji i odnowy systemu międzyamery­kańskiego, uchwalona 4 czerwca 1991 r. w Santiago de Chile.

Nowe ujęcie bezpieczeństwa międzyamerykańskiego

Przemiany zachodzące w stosunkach międzynarodowych po definitywnym zakończeniu "zimnej wojny" spowodowały też konieczność redefinicji kon­cepcji bezpieczeństwa na półkuli zachodniej. Koniecznością okazała się również reorientacja koncepcji bezpieczeństwa regionalnego. Problemami zagrażającymi stabilizacji stały się naruszenia demokracji i praw człowieka, żywiołowe mi­gracje, zanieczyszczenie środowiska, terroryzm i zorganizowana przestępczość, dysproporcje ekonomiczne pomiędzy grupami społecznymi oraz możliwość odrodzenia się antydemokratycznych systemów politycznych.

OPA stosunkowo szybko dostrzegła zmiany zachodzące w omawianej dzie­dzinie i przystąpiła do opracowania nowej koncepcji bezpieczeństwa. Miała ona być spójna w swym charakterze i obejmować zarówno aspekty bezpie­czeństwa narodowego, jak i regionalnego oraz globalnego.

Efektem wszystkich prac podjętych w ramach działań na rzecz bezpie­czeństwa systemu międzyamerykańskiego było przyjęcie koncepcji bezpieczeń­stwa kooperatywnego. Zmienia ona dotychczasowy model bezpieczeństwa zbiorowego zawarty w Traktacie z Rio i Karcie OPA. Podstawą dyskusji po­święconej tej problematyce stał się materiał przedstawiony na Szczycie Ameryk w Miami (1994).

Uznano, że bezpieczeństwo kooperatywne obejmuje bardzo szeroki krąg działań, w tym zwłaszcza:

- zapobieganie kryzysom,

-utrzymanie równowagi regionalnej,

- rozwój środków budowy zaufania,

-organizowanie i kontrole zbrojeń,

-rozbrojenie,

-tworzenie systemów bezpieczeństwa i utrzymanie przyjaznych stosunków dwustronnych,

-instytucjonalizację bezpieczeństwa,

-konstruktywne zaangażowanie USA w proces bezpieczeństwa,

-współpracę z ONZ na rzecz utrzymywania pokoju i bezpieczeństwa w regionie.

Liga Państw Arabskich- LPA

1. Przyczyny powstania organizacji:

U podłoża procesu tworzenia się organizacji narodów arabskich leżały ich dążenia do wyzwolenia się spod panowania tureckiego, a także zależności kolonialnej od Francji i Wielkiej Brytanii. W działaniach tych rodzime elity przywódcze i intelektualne usiłowały także wykorzystać dawne idee jedności świata arabskiego. W 1904 r. doszło do założenia przez żyjącego na emigracji w Paryżu pisarza arabskiego Negiba Azuri organizacji pod nazwą Liga Arabskiej Ojczyzny. Propagowała ona hasła niepodległościowe i działała na rzecz przywrócenia Arabom należnego miejsca w świecie. Wyrazem rodze­nia się jedności świata arabskiego stał się również odbyty w Paryżu w 1913 r. I Kongres Panarabski. Oddziaływanie idei panarabskich, które przechodziły zresztą stałą ewolucję, wzmogło się podczas I wojny światowej. Odbyte po jej zakończeniu kongre­sy muzułmańskie w Kairze (1926), Mekce (1926) i Jerozolimie (1931) oraz toczące się jednocześnie walki narodowowyzwoleńcze (np. powstania w Syrii i Libanie) zmieniły zupełnie sytuację na obszarach zamieszkanych przez lud­ność arabską. Dlatego też w czasie II wojny światowej już zdecydowanie wysu­nięto hasła uzyskania pełnej suwerenności. Głosiło je m.in. powstałe w Kairze w 1942 r. stowarzyszenie pod nazwą Unia Arabska.

2. Geneza LPA - Pakt:

Pierwszą oficjalną zapowiedź powołania organizacji państw arabskich przy­niosły wystąpienia w parlamencie egipskim premiera i jednocześnie ministra spraw zagranicznych tego kraju Mustafy en-Nahas Paszy oraz ministra spra­wiedliwości Sabri Abu Alam Paszy. Dokładniej warunki jej powołania określił też przedstawiony na przełomie lipca i sierpnia 1943 r. plan Iraku. 25 września 1944 r. została zwołana w Aleksandrii konferencja przygotowawcza, której celem było powo­łanie panarabskiej organizacji regionalnej. W konferencji aleksandryjskiej wzięli udział przedstawiciele siedmiu nie­podległych już wówczas państw arabskich: Arabii Saudyjskiej, Egiptu, Iraku, Jemenu, Libanu, Syrii i Transjordanii. Trwała ona od 25 września do 5 października, a przewodniczył jej premier Egiptu. Konferencja wykazała duże różnice w poglądach poszczególnych państw na koncepcję przyszłego związku. I tylko sprawności i skuteczności dyplomacji brytyjskiej należy zawdzięczać fakt, iż spotkanie to zakończyło się opublikowaniem komunikatu końcowego, znanego pod nazwą Protokołu Aleksandryjskiego. Określił on cele i zasady działalności jednoczących się państw oraz ich stosunek do najważniejszych kwestii międzynarodowych. Ich efektem było kolejne spotkanie przedstawicieli wymienionych państw w Kairze. Tam też podpisano 22 marca 1945 r. Pakt ustanawiający Ligę Państw Arabskich (League of Arab States - LAS; Ligue des Etats Arabes - LEA). Uzupełniały go trzy ważne aneksy dotyczące niepodległości Palestyny, współ­pracy z narodami, które jeszcze sobie nie wywalczyły swoich państw. i po­wołania sekretarza generalnego organizacji. Cele powołanej organizacji zostały określone już w preambule dokumentu.

Wynikało z niej, iż wolą państw założycieli jest "...zacieśnić więzy łączące ściśle państwa arabskie; troszcząc się o spojenie i wzmocnienie tych więzów na podstawie szanowania niepodległości i suwerenności tych państw; o zespolenie ich wysiłków dla wspólnego dobra wszystkich krajów arabskich, dla poprawy ich bytu, dla zagwarantowania ich przyszłości i urzeczywistnienia aspiracji...”

Celem Ligi jest również zacieśnianie stosunków pomiędzy państwami-członkami oraz uzgadnianie ich akcji politycznej dla urzeczywistnie­nia ścisłej współpracy pomiędzy nimi, dla obrony ich niepodległości i suwe­renności i dla interesowania się w ogóle sprawami dotyczącymi krajów arabskich i ich interesów.

Celem jej jest również zapewnienie w ramach ustroju i warunków każdego państwa, ścisłej współpracy pomiędzy państwami-członkami w następujących sprawach:

a) Sprawy gospodarcze i finansowe, włączając w to wymianę handlową, za­gadnienia celne, monetarne, rolnicze i przemysłowe;

b) Sprawy komunikacyjne, włączając w to zagadnienia dotyczące kolejnictwa, dróg, lotnictwa, żeglugi oraz poczt i telegrafów;

c) Sprawy intelektualne;

d) Sprawy obywatelstwa, paszportów, wiz, wykonalności wyroków i ekstradycji;

e) Sprawy społeczne;

f) Sprawy sanitarne.

Tak rozległe kompetencje przedmiotowe Ligi zadecydowały właśnie o jej charakterze jako organizacji o celach ogólnych.

Zakładano także równość państw członkowskich, bez względu na ich realne znaczenie, wielkość, stopień rozwoju ekonomicznego czy datę uzyskania nie­podległości. Stąd każde państwo ma przedstawiciela we wszystkich kierowni­czych organach Ligi i każdy z nich dysponuje jednym głosem.

Wprowadzono też zakaz stosowania siły do załatwiania sporów. Państwa członkowskie mogą na zasadzie dobrowolności oddać spór (z wyjątkiem tych, które dotyczą niepodległości, suwerenności lub integralności terytorium pań­stwowego) do rozpatrzenia Radzie Ligi. Orzeczenia jej mają wówczas moc obowiązującą. W razie agresji lub jej groźby państwo-członek Ligi może zażądać natych­miastowego zebrania się Rady. Organ ten może wówczas podjąć uchwałę o za­stosowaniu środków koniecznych do odparcia agresji. Musi ona jednak zapaść jednomyślnie. Jeżeli agresji dokonuje jedno z państw członkowskich, wówczas głos jego nie jest brany pod uwagę przy podejmowaniu uchwały.

Uchwały Rady podjęte jednomyślnie obowiązują wszystkie państwa człon­kowskie Ligi, natomiast podjęte większością głosów obowiązują tylko te pań­stwa, które je przyjęły.

Mocno podkreślona jest też zasada nieinterwencji w sprawy wewnętrzne innych państw i obowiązek uszanowania systemu politycznego w nich obowią­zującego (art. 8).

Na siedzibę Ligi wybrano Kair.

Pakt jest więc wielostronną umową międzynarodową, której postanowienia wskazują, iż jest ona wynikiem znacznej liczby kompromisów. Zawarte w nim postanowienia nie dawały podstaw do pomyślnych rokowań co do kwestii dą­żeń jednościowych Arabów. Zakładały bowiem jedynie ograniczoną współpracę w pełni suwerennych państw. Ponadto nie przewidywały możliwości egzekwowania podejmowanych uchwał. Swoje piętno pozostawiła też kuratela brytyjska, której celem było utrzymanie kontroli nad arabskim ruchem narodowym. W interesie Wielkiej Brytanii było więc stworzenie organizacji o wyłącznie takich możliwościach działania.

3. Skład członkowski i struktura LPA:

Artykuł 1. Paktu Ligi stwierdza, że członkiem organizacji może być każde niepodległe państwo arabskie, które podpisze niniejszą umowę. W tym celu powinno złożyć podanie w Sekretariacie Generalnym. Jest ono przedkładane Radzie Ligi na najbliższej sesji. W miarę odzyskiwania niepodległości wstępo­wały do organizacji kolejne państwa. Chronologicznie były to: Libia (1953), Sudan (1956), Maroko i Tunezja (1958), Kuwejt (1961), Algieria (1962), Jemen Południowy (1967), Bahrajn, Katar, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Oman (1971), Mauretania (1973), Somalia (1974) oraz Dżibuti (1977). Pełnoprawny status członka otrzymała też w 1976 r. Organizacja Wyzwolenia Palestyny. Ogółem, po zjednoczeniu państw jemeńskich, do Ligi należą obecnie 22 państwa i orga­nizacja reprezentująca naród palestyński, który zmierza do odtworzenia własnej, suwerennej jednostki terytorialno-państwowej. Jej działanie obejmuje obszar rozciągający się od Oceanu Atlantyckiego na zachodzie aż po Ocean Indyj­ski na wschodzie, północną Afrykę i część wschodniej oraz Bliski Wschód. W sumie terytorium przekraczające 11,7 mln km2, zamieszkane w 1993 r. przez 233 mln ludzi.

Początkowo strukturę Ligi tworzyły: Rada Ligi, Komitety Specjalistyczne i Sekretariat Generalny. W miarę upływu lat i narastających potrzeb mody­fikowano ją.

Naczelnym organem LPA jest Rada Ligi. Składa się ona z przedstawicieli wszystkich członków. W zależności od potrzeb zbiera się na szczeblu szefów państw, szefów rządów lub ministrów spraw zagranicznych i, jak już wspom­niano, przedstawiciel każdego kraju dysponuje jednym głosem. W zależności od omawianego problemu decyzje podejmowane są jednomyślnie, zwykłą większością głosów, większością kwalifikowaną 2/3 lub przy spełnieniu wy­mogu quasi-jednomyślności (np. w przypadku głosowania nad wykluczeniem danego państwa z Ligi). Rada zbiera się dwa razy w roku (w marcu i wrześniu).

Ma obecnie 16 Komitetów Wyspecjalizowanych (w 1946 r. było ich 6). Do najstarszych należały komitety: ekonomiczny, kulturalny, prawny, komunikacji, zdrowia i administracyjno-finansowy. W 1946 r. powołano Komitet Polityczny, który jest obecnie chyba najważniejszym organem Rady. Potem dodatkowo inne komitety: społeczny, informacji, meteorologii, praw człowieka, kobiet arabskich, młodzieżowy i tzw. Komitety Ekspertów. Zlikwidowano w zamian np. Komitet Ekonomiczny, ponieważ powołano Radę Ekonomiczną, czy Komitet Wojskowy po powołaniu Układu o Wspólnej Obronie. Rada zatwierdza też pro­jekt budżetu i ustala składki członkowskie poszczególnych państw. Rada Ligi Państw Arabskich działa, opierając się na Regulaminie uchwalonym 13 paź­dziernika 1951 r.

Głównymi organami Ligi są również: Rada Gospodarcza, Rada Wspólnej Obrony i Sekretariat.

Rada Gospodarcza (w niektórych opracowaniach nazywana Radą Ekono­miczną) składa się z ministrów państw członkowskich, odpowiedzialnych za sprawy gospodarcze, lub ich przedstawicieli. Jej utworzenie przewidywał Układ o Wspólnej Obronie i Współpracy Ekonomicznej z 13 kwietnia 1950 r., który wszedł w życie 22 sierpnia 1952 r. Do powołania i usamodzielnienia się Rady Gospodarczej doszło w 1959 r. Jej zadaniem jest stymulacja międzynarodowej współpracy gospodarczej.

Rada Wspólnej Obrony działa na mocy wspomnianego Układu. Celem jej powołania była próba eliminacji błędów popełnionych przez kraje arabskie w zakresie współdziałania militarnego w wojnie z Izraelem w 1948 r. Składa się ona z ministrów spraw zagranicznych i ministrów obrony państw członkow­skich. Podlega jej Stały Komitet Wojskowy, składający się z przedstawicieli szefów sztabów armii państw arabskich. Decyzje podejmowane w tym organie większością 2/3 głosów są obligatoryjne.

Sekretariat Generalny kieruje bieżącą działalnością Ligi. Jest głównym organem administracyjnym i finansowym Ligi. Do 1979 r. mieścił się w Kairze, a następnie został przeniesiony do Tunisu (Tunezja). W 1990 r. ulokowano go z powrotem w Kairze, a jego personel liczył 460 osób. W ramach Sekretariatu działa kilkanaście departamentów. Budżet tworzony jest ze składek człon­kowskich, którymi obciąża się państwa w zależności od ich liczby, liczby ludności żyjącej w każdym z nich, dochodów i możliwości.

Specyficzną grupę stanowią organy powołane przez konferencje na szczycie, a więc te spotkania Rady Ligi, w których uczestniczą głowy państw. Należy do nich zaliczyć np. Komitet Kontroli. W jego skład wchodzą osobiści przed­stawiciele królów i szefów państw. Komitet Kontroli został powołany do spo­rządzania miesięcznych raportów z wykonania zadań i realizacji decyzji przy­jętych na szczycie.

Działa wreszcie wiele instytucji specjalistycznych, afiliowanych przy Li­dze bądź od niej niezależnych, tworzących jednak pewien system współpracy w wybranych dziedzinach. Niektóre z nich mają znaczny udział w unifikacji poszczególnych sfer życia i są ważnym elementem integracyjnym. Są to np.: Arabska Unia Pocztowa, Arabska Unia Telekomunikacyjna, Arabska Liga ds. Nauki, Kultury i Oświaty, Arabska Organizacja Zdrowia, Arabska Organizacja Pracy, Instytut Badań Naftowych, Rada Lotnictwa Cywilnego Państw Arabskich czy Organizacja ds. Rozwoju Rolnictwa. Ich siedziby znajdują się w stolicach różnych krajów arabskich. Nie wszystkie jednak państwa członkowskie należą do instytucji czy agend wyspecjalizowanych, co niewątpliwie utrudnia współpracę. Różny jest charakter więzi między Ligą a tymi instytucjami. Skomplikowana i zróżnicowana jest też ich struktura wewnętrzna.

4. Działalność LPA i jej efekty:

a) Płaszczyzna współpracy politycznej:

W pierwszym okresie istnienia organizacji podjęto wiele prób wypracowania jej linii politycznej. Służyły temu liczne spotkania i konferencje międzyarabskie. Mocno podkreślano cechy łączące te kraje. W celu zjednoczenia świata arab­skiego usiłowano zarówno udoskonalić wewnętrzne mechanizmy Ligi, jak i zak­tywizować ją na arenie międzynarodowej.

W zakresie przebudowy wewnętrznej i działań na rzecz panarabizmu osiągnięto niewiele. Więcej dokonano, realizując inne zadania w sferze międzynarodowej. W pierwszym okresie istnienia Ligi sprowadzały się one do zapewnienia wolności i niepodległości wszystkim Arabom, a zwłaszcza niepodległości państw Lewantu. Działano ponadto na rzecz opuszczenia tych ziem przez obce armie (Syrii, Libanu, Egiptu). Rządy krajów arabskich skupiały też uwagę na przyszłości Trypolitanii, Cyrenajki i Fezzanu oraz najważniejszym z problemów - palestyńskim. Ta ostatnia kwestia była jedyną, co do której była zgodność stanowisk wśród krajów arabskich. Dowodem na to stało się wkroczenie wojsk pięciu państw członkowskich Ligi na ziemie przyznane Izraelowi w chwili proklamowania tego państwa. Lecz również tam, na­wet w tak decydującym dla Arabów momencie, uwidoczniły się sprzeczności krajów tego regionu. Sprawa palestyńska pogłębiła też rozdźwięki w LPA na tle utworzenia rządu palestyńskiego w Ga­zie, a przede wszystkim na skutek aneksji części terytorium Palestyny przez Egipt i Transjordanię. Ten ostatni fakt pogorszył stosunki egipsko-jordańskie i pogłębił jeszcze kryzys w Lidze, gdy Transjordania w 1950 r. formalnie wcieliła zdobytą część Palestyny do swojego państwa, zmieniając jego nazwę na Jordańskie Królestwo Haszymidzkie. Komplikowało też sytuację podzielenie przez Izrael i Jordanię umiędzynarodowionej decyzją ONZ Jerozolimy. Egipt zgłosił nawet wówczas wniosek o wykluczenie Jordanii z LPA, który z kolei zablokował sprzeciw Iraku.

Klęska państw arabskich wywołała jednak odruchy obronne. To z tej przyczyny Rada LPA opracowała i zatwierdziła w maju 1950 r. traktat o wspólnej obronie i powołała Radę Wspólnej Obrony. Na forum Ligi osiągnięto też poro­zumienie co do jednolitej polityki w stosunku do Izraela. 13 kwietnia 1950 r. uchwalono rezolucję, zakazującą państwom członkowskim zawierania oddzielnego traktatu czy porozumienia z tym krajem. Za złamanie tych posta­nowień groziło automatyczne wykluczenie z organizacji. Doświadczenia z lat 1946-1949 pomogły też państwom arabskim dopra­cować się na forum Ligi pewnej ogólnej strategii działania na arenie między­narodowej. To właśnie tam zapadały strategiczne decyzje o niewłączaniu się w akcje prowadzone przez NATO i odrzuceniu projektu utworzenia organizacji obronnej na Środkowym Wschodzie. Doszło do tego na nadzwyczajnej sesji Rady Ligi w styczniu 1955 r. Dlatego do utworzonego pod auspicjami Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych Paktu Bagdadzkiego weszło tylko jedno państwo arabskie - Irak, który zresztą wystąpił z tej struktury w 1959 r. Ta ogólna linia polityki została jednak utrzymana, mimo wysiłków zaintereso­wanych mocarstw, które nie zawahały się nawet przed podjęciem działań mających rozbić organizację.

Ponowną poważną próbą, przed jaką stanęła Liga Państw Arabskich, był kryzys sueski w 1956 r. oraz wybuch wojny narodowowyzwoleńczej w Algierii. W obu ważnych kwestiach udało się utrzymać solidarność wszystkich członków organizacji. Swoimi rezolucjami z 12 i 13 sierpnia oraz 17 września 1956 r. organizacja wyraziła całkowite poparcie dla decyzji rządu egipskiego prze­prowadzającego nacjonalizację Międzynarodowego Towarzystwa Kanału Sues­kiego i potępiła interwencję anglo-francusko-izraelską. Konsekwentnie potę­piono też angielską agresję przeciwko Omanowi w 1957 r. oraz interwencję wojsk brytyjskich i amerykańskich w Libanie i Jordanii (1958).

Coraz bardziej złożony układ w stosunkach międzynarodowych i pogłę­biające się zróżnicowanie świata arabskiego powodowały jednak, że największe wysiłki w ramach Ligi musiały się wiązać z utrzymywaniem jedności. Dlatego z taką nadzieją witały władze organizacji każdy przejaw integracji. Stąd aplauz większości członków organizacji i jej kierownictwa dla unii Egiptu i Syrii, w której wyniku powstała Zjednoczona Republika Arabska (1958).

W praktyce jedynymi problemami, które ujawniały przejawy jedności kra­jów arabskich, były jednak, wojny z Izraelem i sprawa ludności arabskiej Palestyny. W zasadzie jednak LPA przez cały czas swojego istnienia była sparaliżowana sprzecznościami, jakie ujawniły się w polityce państw arabskich. Wynikały one przede wszystkim ze stale pogłębiających się różnic ustrojowych, gospodarczych i ideologicznych. Prowadziło to do podziałów wewnątrz Ligi, gdzie ujawniały się grupy państwo zróżnicowanej polityce zagranicznej. Znajdowało to swój wyraz w ujednoliceniu działalności poszczególnych grup państw i powodowało dezintegrację Ligi jako całości. W niektórych przypadkach dochodziło też do konfrontacji poszczególnych krajów z pozostałymi członkami struktury.

Do poważnego podziału krajów arabskich doprowadziła natomiast w końcu lat 50. polityka Eisenhowera. W latach późniejszych stan taki spowodowało zawarcie przez Egipt separatystycznego pokoju z Izraelem w Camp David (1979), czego skutkiem było zawieszenie tego państwa w prawach członka oraz przeniesienie siedziby organizacji do Tunisu. Rozbicie ujawniła agresja Iraku na Kuwejt (1990-1991), której Liga nie zdołała przeszkodzić, mimo iż Irak sygnalizował jej władzom swoje zamiary.

Ujawniające się co pewien czas rozbieżności interesów państw arabskich, a zwłaszcza spory terytorialne, powodowały też, że Liga prowadziła aktywną działalność również na tym polu. Złożony charakter tych sporów oraz zróżni­cowane postawy członków organizacji sprawiały jednak, że osiągała ona w tej dziedzinie różne rezultaty.

Niektóre akcje organizacji kończyły się sukcesem, jak w przypadku arbitrażu Egiptu i Arabii Saudyjskiej w sporze libańsko-syryjskim w 1949 r. W wyniku sprzyjających okoliczności związanych ze zmianą rządu w Iraku pomyślnie zo­stał rozwiązany, drogą mediacji, których podjęła się Liga, spór tego kraju z Ku­wejtem (1961). W 1979 r. powołano też specjalną komisję LPA do pełnienia funkcji arbitrażowych w przypadku utrzymywania się napięcia w stosunkach między rządem Libanu a Palestyńczykami.

Niepowodzeniem zakończyła się natomiast akcja Rady Ligi, zmierzająca do pogodzenia Libanu i ZRA.

b) współpraca gospodarczo-społeczna i kulturalna na forum Ligi:

Ważną część działań podejmowanych przez Ligę stanowią zagadnienia zwią­zane ze sferą gospodarczą. W praktyce większość podej­mowanych inicjatyw nie wychodziła jednak poza stadium projektowe. Pierwsze działania mające na celu nawiązanie ściślejszej współpracy eko­nomicznej i utworzenie "wspólnego rynku arabskiego" rozpoczęły się w pierw­szej połowie lat 50. Drugim niezwykle ważnym organem powołanym do realizacji celów ekonomicznych była Arabska Rada Wspólnoty Gospodarczej, która w 1964 r. skonkretyzowała układ o wspólnocie ekonomicznej. Wobec nikłej skuteczności powołanych struktur, kraje arabskie tworzyły więc nowe, które miały zajmować się węższymi działami gospodarki Tworzono też instytucje gospodarcze do realizacji celów specjalnych. Taki charakter miało m.in. Biuro ds. Bojkotu Izraela, które ogłaszało listy przedsię­biorstw amerykańskich oraz zachodnioeuropejskich współpracujących z Izraelem i apelowało o zerwanie lub nienawiązywanie z nimi kontaktów.

Mimo dużego wysiłku organizacyjnego, tworzenia wielu struktur i aktyw­ności funkcjonariuszy Ligi, osiągane skutki były nie­współmiernie małe do zaangażowanych nakładów sił i środków. Wiele za­inicjowanych przedsięwzięć w ogóle nie doszło do skutku. Inne zostały zrea­lizowane tylko częściowo. Odmienności polityczne i gospodarcze nie pozwalały bowiem osiągnąć jednomyślności lub należytego poparcia dla ich wykonania, że LPA osiągnęła lepsze efekty w orga­nizowaniu współpracy kulturalnej i społecznej. Liga wspierała więc wszystkie formy współpracy we­wnątrzarabskiej, które dotyczyły kultury, nauki czy techniki. Powołano wyjąt­kowo wiele agencji i instytucji zajmujących się tą sferą życia społeczeństw. Wyjątkowo ważną rolę odegrała zwłaszcza Organizacja Ligi Państw Arabskich ds. Oświaty, Kultury i Nauki, stanowiąca regionalny odpowiednik UNESCO. Obecnie sukcesy islamu w Afryce w dużej mierze związane są właśnie z działalnością tej organizacji.

5. Działalność LPA na przełomie XX i XXI wieku:

Zmiany zachodzące w świecie na przełomie XX i XXI wieku wywarły również wpływ na działalność Ligi Państw Arabskich. Musiała ona reagować na przemiany w światowym układzie sił, na pojawienie się nowych problemów - również tych mających charakter zagrożeń globalnych, zaostrzenie się sytuacji w regionie Bliskiego Wschodu, napięcia w stosunkach pomiędzy krajami arabskimi oraz zbrojną interwencję Stanów Zjednoczonych i ich sojuszników w Iraku. W miarę jednolite i czasami twórcze stanowisko potrafiła wypracować tylko w kilku kwestiach. Były to:

- problem pokoju na Bliskim (nazywany też Środkowym) Wschodzie,

- sprawa powstania państwa palestyńskiego,

- interwencja Stanów Zjednoczonych i ich sojuszników w Iraku (2003).

Problem ustanowienia pokoju na Bliskim Wschodzie z pewnością stano­wi najdłużej realizowany cel w działalności Ligi Państw Arabskich. Działalność na rzecz przywrócenia pokoju i stabilizacji w regionie ujmo­wana była przez Ligę w sposób nierozłączny z kwestią palestyńską, stąd we wszystkich ważniejszych koncepcjach i zawierających je dokumentach podkreś­lano konieczność utworzenia niepodległego państwa palestyńskiego. Czasami zajmowano się też sprawą przywrócenia niepodległości Libanu i demonstrowano solidarność z Syrią. Potępiano groźby izraelskie, które zdaniem członków LPA zagrażają bezpieczeństwu w regionie.

Reasumując, można powiedzieć, że autorytet Ligi nie jest tak duży, jaki powinna mieć organizacja regionalna o celach ogólnych. W dalszym ciągu jej działalność spotyka się z ostrą krytyką praktyków i teoretyków stosunków międzynarodowych. Najczęściej zarzucają jej nieskuteczność i brak faktycznych możliwości znaczącego wpłynięcia na wydarzenia w regionie bliskowschodnim.

IRAK I PAKT BAGDADZKI

Przesłanki powstania CENTO:

W 1954 r. Amerykanie zaczęli zbroić Turcję i Pakistan. Uznali, iż w podobny ­sposób pomogą także Irakowi, tworząc nową antyradziecką organizację, obejmującą te kraje oraz Iran, a rozciągającą się od Bosforu po Indus. Włączenie do tych planów Iraku zostało entuzjastycznie przyjęte przez Brytyjczyków, którzy uznali, iż nowy pakt zastąpi ich własny układ z Bagdadem, wygasający w 1957 r Bevinowi nie udało się jednak wynegocjować z przyjaznymi Brytyjczykom przywódcami irackimi prolongaty układu. Włączenie do tych planów Iraku było jednak kardyna1nym błędem. W 1953 r. Dulles uznał, iż nie ma sensu zabiegać o włączenie Arabów do zimnej wojny (polityka MEDO) i że Zachód powinien stworzyć w zamian front niearabskich przyjaznych krajów wzdłuż tzw. północnego szczytu linii państw, graniczących na północy z ZSRR. Irak nie musiał wchodzić w skład tego frontu, ponieważ - podobnie jak inne kraje arabskie - faktycznie nie miał wspólnej granicy ze Związkiem Radzieckim. Co więcej, przyłączenie Iraku do takiej północnej orbity zrodziło podejrzenia Kairu, związane z napięciami mię­dzy Egiptem a Irakiem i obawami, iż jest to manewr sił zewnętrznych, mający na celu rozbicie jedności świata arabskiego. Amerykanie proponowali uzbrojenie Iraku i Pakistanu przeciwko ZSRR, co Egipt zinterpretował jako wyraz umacniania pozycji Irakijczyków w polityce arabskiej (podobnie jak Indie uznały zbrojenie Pakistanu za zagrożenie swych interesów w Kaszmirze).

Egipt i Irak prezentowały odmienne poglądy w kwestii jedności arabskiej na długo przed powstaniem w Egipcie w wyniku rewolucji z 1952 r. socjalistycznej republiki (tradycjonalistyczna iracka monarchia przetrwała do 1958 r.). Zarówno przed 1952r., jak i po tej dacie egipscy przywódcy pragnęli być przywódcami całego świata arabskiego i mieli zamiar wykorzystać do tego celu Ligę Arab­ską. Zdawali sobie sprawę, iż Egipt ma wszelkie podstawy do takich roszczeń i instynktownie wyczuwali korzyści, jakie mogliby uzyskać w kontaktach ze świa­tem zewnętrznym, gdyby ich kraj został uznanym liderem wspólnoty arabskiej, a także niezawisłym, niepodległym krajem. Ich podejście do polityki arabskiej uwzględniało przede wszystkim interesy Egiptu, a dopiero na drugim miejscu interesy Arabów i faktycznie nie przewidywało nadania arabskiej jedności jakichkolwiek form instytucjonalnych. Irakijczycy ze swej strony odziedziczyli inne podejście: przede wszystkim koncepcję olbrzymiego imperium arabskiego, którą akceptowali zresztą w czasach I wojny światowej Brytyjczycy i Francuzi, jednakże sami później dławili wszelkie dążenia w tym kierunku. Chociaż potom­kowie szarifów Mekki - Haszymidzi - obejmowali rządy w Bagdadzie i Amma­nie oraz na krótko także w Damaszku, zostali usunięci z Arabii Saudyjskiej przez ibn Sauda i wypierani dalej na północ w miarę tworzenia systemu mandatowe­go (co nie niepokoiło jednak Egipcjan). Wizja nadal jednak istniała, ulegając jedynie pewnym formalnym zmianom - przekształcając się z wizji Wielkiej Syrii w koncepcję Wielkiego Iraku (tzw. Półksiężyca Obfitości) - i obejmowała swym zasięgiem Irak, Syrię, Liban i Palestynę. Jakakolwiek jednak unia między Irakiem i Syrią oznaczałaby pozbawienie Egiptu hegemonii w świecie arabskim.

Haszymidzki regent Iraku Abd al-Illah (który nigdy nie zapomniał, że powinien był objąć tron po po swym ojcu i dziadku w AI-Hidżazie) chciał zostać królem Syrii po złożeniu urzędu irackiego regenta. Gdyby mu się to udało, Haszymidzi utworzyliby potężny blok; Fajsal, młody kuzyn Abd al-Illaha, został bowiem królem w Bagdadzie, a jego wuj Abdullah-emirem, a następnie królem w Amma­nie. Po pierwszej powojennej rewolucji w Syrii Husni az-Zaim zwrócił się właśnie ku Irakowi, chociaż następnie w krótkim okresie sprawowania władzy skłaniał się raczej w stronę Egiptu i Arabii Saudyjskiej. Jego następca Sami al-Hinawi popierał unię iracko-syryjską, co jednak doprowadziło do jego upadku. Z kolei następca al-Hinawiego Adib asz-Sziszakli, uważany za tzw. silnego człowieka w świecie arabskim przed pojawieniem się Nasera, wykluczał jakiekolwiek bliższe więzi z Irakiem, który uważał za monarchiczny i probrytyjski. Obalenie Sziszakliego przez armię syryjską w lutym 1954 r. - za złoto irackie i przy co najmniej cichej aprobacie Brytyjczyków - uwolniło Nasera od powstania unii iracko-syryjskiej. W tym czasie zmarł inny jego główny adwersarz ibn Saud, a kraje zachodnie przygotowywały się do zawarcia nowego traktatu z Irakiem. Powstaniu unii przeszkodził także negatywny stosunek Syryjczyków do irackiej rodziny królewskiej i jej probrytyjskich zapatrywań, co zresztą dało o sobie znać w toku wyborów w 1954 r.

Pierwszym formalnym krokiem prowadzącym ostatecznie ku paktowi bagdadzkiemu było porozumienie zawarte między Turcją i Pakistanem 4 kwietnia 1954 r. Kolejnym był układ o pomocy wojskowej Stanów Zjednoczonych z Irakiem (21 kwietnia) i Pakistanem (10 maja). Turcja i Irak 24 lutego 1955 r. podpisały porozumienie o wzajemnej pomocy. Ono właśnie stało się paktem bagdadzkim - zadeklarowano bowiem, iż pozostaje otwarte dla wszystkich członków Ligi Arabskiej i innych państw zainteresowanych pokojem i bezpieczeństwem Bliskiego Wschodu. Wielka Brytania przystąpiła do paktu 5 kwietnia 1955 r., a Pakistan i Iran we wrześniu i październiku. Żaden z krajów arabskich nie poszedł jednak w ślady Nuriego i nie związał się z zachodnim obozem. Arabowie odrzucali pogląd Nuriego, że bezpieczeństwo może gwarantować wyłącznie sojusz ze starymi przyjaciółmi na Zachodzie - przede wszystkim, dlatego, iż młodemu pokoleniu polityków Wielka Brytania nie wydawała się przyjacielem. Syria przez odrzucenie paktu potwierdziła przeniesienie ośrodka polityki arabskiej do Kairu, z dala od Bagdadu. W marcu 1955 r. Egipt, Syria i Arabia Saudyjska zawarły konkurencyjny sojusz. Było to ważne zwycięstwo Nasera nad Nurim i Brytyjczykami. Jednocześnie zakończyło okres poprawy stosunków między Egiptem a Zachodem, inicjując także gwałtowną polemikę w świecie arabskim. Wkrótce po podpisaniu traktatu z marca 1955 r. Naser wyjechał do Bandungu, gdzie w duchu obowiązujących na tej konferencji neutralistycznych i antykolonialnych nastrojów Irak znalazł się w ogniu krytyki za przystąpienie do paktu bagdadzkiego, a Pakistan -za ­przyłączenie się do jego wschodniego odpowiednika SEATO (Organizacji ­Azji Południowo-Wschodniej).

Bez względu na to, jak pozytywne efekty przyniosło ówczesne podejście USA ­i Wielkiej Brytanii do problemów bliskowschodnich, ujawniło także, iż Waszyngton nie były w stanie opracować wspólnej polityki wobec regionu. Brytyjczycy mogli bardziej lub mniej rozsądnie wykorzystywać w Iraku dla swych własnych celów pakt bagdadzki, a Stany Zjednoczone bardziej lub mniej mądrze włączać się jedynie do prac komisji paktu ds. gospodarczych lub antywywrotowych, lecz Arabowie zauważali przede wszystkim rosnące rozdźwięki między dwoma zachodnimi potęgami i amerykańskie wysiłki, by nie utożsamiano ich z Brytyjczykami. Dlatego USA nie podpisały paktu ani nie wstąpiły do centralnych organów organizacji. Bardziej dalekowzroczna polityka amerykańska prawdopodobnie doprowadziłaby do wstąpienia w 1954 r. do prozachodniego sojuszu jordańskich i saudyjskich monarchów. W tym jednak okresie antyimperialistyczne przekonania Amerykanów (Stany Zjednoczone nie były wówczas jeszcze -zaangażowane w wojnie w Wietnamie), a także anglo-amerykańska rywalizacja o pola naftowe dyktowały Waszyngtonowi ostrożność w angażowaniu się w brytyjskie działania na Bliskim Wschodzie. W efekcie minęło wiele czasu, nim Londyn i Waszyngton zajęły podobne stanowiska.

Czym zatem jest organizacja CENTO?

CENTO ( ang. Central Treaty Organization)- Organizacja Paktu Centralnego- międzynarodowa organizacja o charakterze polityczno-wojskowym utworzona na podstawie porozumienia zawartego między Irakiem i Turcją 24 lutego 1955 r. (tzw. pakt bagdadzki). Od samego początku pakt pomyślany był jako podstawa przyszłego bloku militarnego na Bliskim Wschodzie. Do sojuszu przystąpiły następnie Wlk. Brytania (4 kwietnia 1955r.), Pakistan (23 września 1955 r.) oraz Iran (3 listopada 1955 r.). Po przejęciu władzy w Iraku przez lewicowych wojskowych 1958, na skutek zmiany reżimu politycznego kraj ten przestał współpracować z członkami paktu i w 1959 opuścił jego struktury. Wówczas pakt przyjął nazwę CENTO. Siedziba organizacji przeniesiona została z Bagdadu do Ankary. USA formalnie nie były członkiem organizacji, lecz posiadały specjalny status i od 1956 uczestniczyły w pracach trzech komisji CENTO: wojskowej, ekonomicznej i antywywrotowej. Podpisały też dwustronne układy o współpracy wojskowej i ekonomicznej ze wszystkimi członkami paktu.

Głównym celem CENTO było zapewnienie bezpieczeństwa oraz pokojowego rozwoju gospodarczego państw członkowskich. Statutowymi organami paktu były: Rada ( zbierająca się na dwóch szczeblach: ministerialnym i ambasadorów akredytowanych w Ankarze,tj. Rada Ministrów Spraw Zagranicznych (zbiera się corocznie na sesjach organizowanych kolejno w stolicach państw członkowskich) oraz Stała Rada Ambasadorów, grupująca przedstawicieli dyplomatycznych państw członkowskich, zbierających się raz na dwa tygodnie oraz Sekretariat. Rada zajmowała się wytyczaniem założeń działalności organizacji, powoływaniem organów pomocniczych oraz kontrolą ich bieżącej działalności. Do najważniejszych organów pomocniczych utworzonych przez Radę należały: Komitet Wojskowy, Komitet do Zwalczania Działalności Wywrotowej, Komitet do spraw Łączności oraz Komitet Ekonomiczny. Organizacjami wyspecjalizowanymi CENTO były wymienione komitety.

Do paktu mógł należeć każdy kraj arabski oraz państwa zainteresowane sprawami pokoju i bezpieczeństwa w regionie Bliskiego i Środkowego Wschodu. W koncepcjach polityczno-strategicznych USA pakt miał stanowić ważne ogniwo łączące Europę, Azję i Afrykę oraz złoża ropy naftowej. Zachodni członkowie paktu kładli główny nacisk na wojskowe formy współpracy, m. in. opracowanie planów corocznych manewrów i innych form szkolenia sił zbrojnych. Pozostali członkowie akcentowali ekonomiczną strefę działalności paktu.

W praktyce CENTO, obok NATO, ANZUS i SEATO stanowiła istotny element w strukturze organizacji o charakterze polityczno-wojskowym, powoływanych z inicjatywy USA i mających przyczynić się do realizacji doktryny okrążania ZSRR i Chin, zahamowania ekspansji komunizmu w tym regionie, po uzyskaniu akceptacji wszystkich członków. Stosunki pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a poszczególnymi członkami organizacji regulowane były na podstawie dwustronnych umów wojskowych. W dziedzinie politycznej działalność CENTO koncentrowała się na wypracowaniu wspólnego stanowiska wobec głównych zagadnień dotyczących regionu, w sferze militarnej natomiast na rozbudowie i umacnianiu potencjału militarnego. Znaczenie organizacji w rozwoju współpracy o charakterze gospodarczym i naukowym w praktyce było niewielkie. Od początku lat 60. w CENTO zaczął narastać kryzys pomiędzy azjatyckimi członkami a USA i Wlk. Brytanią, dotyczący m. in. stosunków izraelsko-arabskich oraz ideowych założeń organizacji. W efekcie państwa azjatyckie coraz rzadziej brały udział w przeprowadzanych manewrach wojskowych. 12 marca 1979 r. Iran ( po zwycięstwie islamskiej rewolucji w 1979 r.) i Pakistan powzięły decyzje o wystąpieniu z organizacji, co w praktyce oznaczało jej likwidację.

Unia Afrykańska:

1. Powstanie UA:

Powstanie Unii Afrykańskiej jest kolejnym etapem ewolucji idei jedności afrykańskiej. Idea ta zrodziła się na przełomie wieków XIX i XX, w okresie kształtowania się ruchu panafrykańskiego, który stał się przejawem walki o emancypację przedstawicieli rasy czarnej, dyskryminowanej przez wiele stu­leci przez europejskich zdobywców. Idea jedności Afryki była jednak hasłem atrakcyjnym i popularnym wśród liderów nowo powstałych państw afrykańskich, rozumiano ją wszelako w od­mienny sposób. W wyniku poszukiwań formuły współpracy ogólnokontynen­talnej - czemu poświęcono szereg regionalnych i subregionalnych konferencji i spotkań - udało się ostatecznie przyjąć wspólne stanowisko, które zakładało powołanie do życia regionalnej organizacji międzynarodowej, koordynującej współpracę państw członkowskich na różnych płaszczyznach stosunków mię­dzynarodowych. Miała to być organizacja, która wbrew postulatom radykal­nych przywódców panafrykańskich, nie dążyłaby do ograniczenia suwerenno­ści państw na rzecz jakiejś struktury ponadnarodowej, a raczej wzmacniałaby niezależność i suwerenność państw istniejących na kontynencie. Na konferen­cji w Addis Abebie 23-25 maja 1963 r. powołano do życia Organizację Jedno­ści Afrykańskiej jako regionalną instytucję o uniwersalnych kompetencjach.

OJA istniała blisko 40 lat. Jej rola międzynarodowa oceniana była przez obserwatorów afrykańskiej sceny politycznej niejednoznacznie. Krytycy wskazują przede wszystkim na fakt, iż nie potrafiła ona przeciwdziałać kon­fliktom, jakie w ciągu ostatnich czterech dekad historii Afryki dotknęły sze­reg krajów regionu. Krwawe i długotrwałe wojny w takich państwach, jak Angola, Sudan, Czad, Somalia, Etiopia, Liberia czy Sierra Leone pokazywa­ły zbyt często bezsilność Organizacji w konfrontacji z bezwzględnością środ­ków i sposobów prowadzenia działań militarnych przez lokalnych "panów wojny". OJA nie potrafiła także wystarczająco skutecznie zaznaczyć swojej obecności podczas aktów ludobójstwa, do jakich dochodziło w Afryce w ostat­nich latach (Rwanda, Burundi, Zair/DR Konga). Przewidziana jako regio­nalny mechanizm pokojowego rozwiązywania sporów Komisja Mediacji, Koncyliacji i Arbitrażu nie podjęła w praktyce żadnych działań w zakresie kompetencji, które jej powierzono w Karcie OJA (i będącym jej częścią Za­łączniku, stanowiącym statut Komisji). Słabość OJA w sferze działań na rzecz utrzymania pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego ujawniły także po­działy wśród państw afrykańskich wobec takich konfliktów, jak wojna do­mowa w Nigerii (wojna biafrańska), kryzys wokół Sahary Zachodniej (w efek­cie którego Maroko zrezygnowało z członkostwa w Organizacji), czy nie­udane próby interwencji z użyciem sił międzynarodowych w Czadzie w la­tach 1981-19826.

Te negatywne oceny nie mogą jednak przesłaniać pewnych pozytywnych zjawisk i procesów, które muszą ważyć na całościowej ocenie OJA. W wielu regionalnych i wewnętrznych konfliktach organizacja ta odegrała bowiem pozy­tywną rolę, podejmując wysiłki na rzecz rozwiązania kryzysów i przyczyniając się do stabilizacji sytuacji w takich państwach, jak Demokratyczna Republika Konga, Sierra Leone, Republika Środkowoafrykańska, czy też angażując się w skuteczną mediację w wojnie pomiędzy Etiopią i Erytreą. W latach 90. XX wieku przywódcy afrykańscy przystąpili do działań na rzecz wzmocnienia re­gionalnego mechanizmu eliminowania zagrożeń dla bezpieczeństwa i pokoju. Ważną decyzją w tym zakresie było powołanie do życia Mechanizmu Prewen­cji, Opanowywania i Rozwiązywania Konfliktów podczas obrad w dniach 28­-30 czerwca 1993 r. w Kairze XXIX Zgromadzenia Szefów Państw i Rządów OJA. Te pozytywne sygnały nie przesłaniają jednak ogólnie pesymistycznego obrazu, jaki wyłania się z obserwacji minionych czterech dekad niepodległego bytu kontynentu, kiedy był on rozdzierany krwawymi konfliktami i wojnami, wobec których OJA w większości przypadków pozostawała bezsilna. Wydaje się, że stanowiło to jeden z czynników, który skłonił państwa regionu do podję­cia wysiłku na rzecz transformacji istniejącej organizacji regionalnej.

Dwuznaczne oceny działań OJA formułowano także w kontekście sytuacji gospodarczej w Afryce. Strategie wzrostu gospodarczego opracowywane z za­miarem szybkiej modernizacji państw i społeczeństw afrykańskich przynosiły rozczarowania i zawiedzione nadzieje. Kryzys ekonomiczny, jaki ostatecznie dotknął większość państw regionu, prowadził w kierunku stopniowej margi­nalizacji roli kontynentu w gospodarce światowej, pogłębiając dystanse cywi­lizacyjno-rozwojowe wobec świata wysoko rozwiniętego. Niepowodzenia w tym zakresie były konsekwencją dziedzictwa historycznego Afryki (sięga­jącego korzeniami zarówno epoki przedkolonialnej, jak i kolonialnej) oraz nie­adekwatnych wobec lokalnych uwarunkowań strategii rozwojowych państw afrykańskich.

OJA była także organizacją wspierającą zdecydowanie proces dekoloniza­cji (dążenie do pełnego wyzwolenia kontynentu zapisano w Karcie OJA, jako cel działania, a także jako zasadę, którą w ramach swoich polityk zagranicz­nych miały kierować się państwa członkowskie). Kiedy OJA powstała, znacz­ne obszary Afryki (zwłaszcza w południowej części kontynentu) znajdowały się pod obcą administracją kolonialną. Niektóre z nich były kontrolowane przez reżimy o rasistowskim charakterze (RPA, Rodezja Południowa, Afryka Połu­dniowo-Zachodnia). W 1990 r. niepodległość uzyskała Namibia (dawna Afry­ka Południowo-Zachodnia) - ostatnie duże terytorium zależne w regionie, a w 1994 r. odbyły się pierwsze w pełni wolne i demokratyczne wybory w Re­publice Południowej Afryki. Te dwie daty oznaczają zasadniczy przełom w hi­storii kontynentu, do przeszłości bowiem odeszła epoka, w której obce mocar­stwa kolonialne i rasistowskie ustawodawstwo narzucone przez europejskich osadników określały jego systemy polityczne. Zakończenie procesu dekoloni­zacji stało się ważną cezurą w historii OJA, gdyż jeden z jej głównych celów i element jednoczący wszystkie kraje członkowskie przestał istnieć. Antyko­lonializm przestał być czynnikiem warunkującym ewolucję regionalnego sys­temu stosunków międzynarodowych.

Pełna dekolonizacja kontynentu zbiegła się w czasie z procesami zmian geopolitycznych w świecie wynikających z upadku bloku wschodniego i roz­padu Związku Radzieckiego, co warunkowało z kolei proces przewartościo­wań regionalnego ładu międzynarodowego. Po wyeliminowaniu zimnowojen­nego gorsetu nastąpiła swego rodzaju "afrykanizacja" lokalnych sprzeczności i konfliktów.

W zmianach geopolitycznych zachodzących w skali globalnej, jak i na kontynencie należy szukać źródeł procesu, który doprowadził do zastąpienia dotychczas istniejącej Organizacji Jedności Afrykańskiej przez Unię Afrykańską. Sam pomysł powołania do życia nowej organizacji międzynarodowej, koordynującej współpracę państw afrykańskich pojawił się po raz pierwszy w 1999 r. w trakcie odbywającej się w Algierze XXXV sesji Zgromadzenia Szefów Państw i Rządów Organizacji Jedności Afrykańskiej (12-14 lipca 1999 r.). W swoim przemówieniu na forum Zgromadzenia przywódca libijski, pułkownik Mu'ammar al-Kaddafi przedstawił propozycję dokonania zmian w tekście Karty (statucie) OJA. Uzasadnieniem proponowanej rewizji Karty miała być konieczność przystosowania zasad i mechanizmów współpracy re­gionalnej do wyzwań świata pozimnowojennego.

Przyjęta 9 września 1999 r. tzw. Deklaracja z Syrty zapowiadała podjęcie działań na rzecz przekształcenia dotychczas istniejącej Organizacji Jedności Afrykańskiej w nową regionalną instytucję o nazwie Unia Afrykańska. Miała ona zastąpić OJA w realizacji dotychczasowych zadań związanych z koordy­nacją współpracy państw kontynentu na różnych płaszczyznach aktywności międzynarodowej, w tym także w zakresie działań na rzecz eliminowania za­grożeń dla pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. Jednocześnie zade­klarowano, że nowa organizacja będzie kontynuować wysiłki na rzecz powo­łania Afrykańskiej Wspólnoty Ekonomicznej, której utworzenie przewidywał traktat z Abudży z 1991 r. W następnych miesiącach po nadzwyczajnym szczycie OJA w Syrcie trwały prace nad przygotowaniem dokumentu konstytucyjnego nowej organizacji re­gionalnej. Projekt Aktu Ustanawiającego Unię Afrykańską został opracowany przez ekspertów i wstępnie przyjęty podczas obrad Rady Ministrów Organiza­cji Jedności Afrykańskiej w Trypolisie 3 czerwca 2000 r. W dniach 10-12 lipca 2000 r. odbyło się kolejne zwyczajne (XXXVI) spotkanie na szczycie przywódców OJA w Lome (Togo). Podczas obrad szefowie państw i rządów krajów członkowskich Organizacji zaakceptowali (11 lipca) przedstawiony dokument, który następnie miał podlegać ratyfikacji.

Zgodnie z postanowieniami samego Aktu Ustanawiającego Unię Afrykań­ską, jego wejście w życie wymagało złożenia w Sekretariacie OJA dokumentów ratyfikacyjnych przez 2/3 państw, które go podpisały. Ponieważ podpisy pod dokumentem złożyli przedstawiciele wszystkich 53 państw członkowskich OJA (włącznie z reprezentantem Arabskiej Demokratycznej Republiki Sahary, która formalnie została do OJA przyjęta w 1982 r., co doprowadziło z kolei do zawie­szenia współpracy z Organizacją przez Maroko), oznaczało to, iż warunkiem wejścia w życie Aktu Ustanawiającego UA jest ratyfikacja dokumentu przez 36 państw (dokument przewidywał ponadto, iż nabierze on mocy prawnej 30 dni po złożeniu ostatniej wymaganej do wejścia w życic ratyfikacji).

2.Cele i zasady UA:

Akt Ustanawiający Unię Afrykańską - potwierdzając jednocześnie cele i zasady zawarte przez społeczność państw afrykańskich w Karcie OJA oraz w traktacie ustanawiającym Afrykańską Wspólnotę Ekonomiczną - postawił przed nową organizacją następujące zadania:

-osiągnięcie większej jedności i solidarności pomiędzy państwami i ludami Afryki;

· obrona suwerenności, terytorialnej integralności i niepodległości państw członkowskich;

· przyspieszenie politycznej i społeczno-gospodarczej integracji kontynentu;

-promowanie i obrona wspólnych interesów kontynentu oraz jego ludów;

-popieranie międzynarodowej współpracy, zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych i Powszechną Deklaracją Praw Człowieka;

· wspieranie pokoju, bezpieczeństwa i stabilizacji na kontynencie;

· wspieranie demokratycznych zasad i instytucji oraz zasad dobrego rządzenia;

· wspieranie ochrony praw człowieka i ludów, zgodnie z Afrykańską Kartą Ochrony Praw Człowieka i Ludów oraz innymi uregulowaniami;

-ustanowienie niezbędnych warunków odgrywania przez Afrykę należnej jej roli w systemie międzynarodowym;

· wspieranie stałego rozwoju w sferze ekonomicznej, społecznej i kultural­ nej oraz wspieranie integracji gospodarek afrykańskich;

· wspieranie współpracy na rzecz podnoszenia poziomu życia ludów afrykańskich;

· koordynacja i harmonizowanie polityk prowadzonych przez Regionalne Wspólnoty Ekonomiczne (Regional Economic Comunities, REC) dla stop niowego wprowadzania celów Unii;

· promowanie rozwoju kontynentu przez rozwijanie prac badawczych, szczególnie w sferze nauki i technologii;

· współpraca z odpowiednimi instytucjami międzynarodowymi na rzecz eli­minowania zagrożeń dla zdrowia na kontynencie.

Art. 4 Aktu Ustanawiającego UA zawiera zasady, którymi kieruje się Unia w swoim postępowaniu:

(a) suwerenna równość i współzależność państw członkowskich Unii;

(b) poszanowanie granic istniejących w momencie uzyskania niepodległości;

(c) udział ludów Afryki w działaniach Unii;

(d) ustanowienie wspólnej polityki obronnej dla kontynentu afrykańskiego;

(e) pokojowe rozwiązywanie konfliktów pomiędzy państwami członkowski­mi Unii, przy użyciu takich środków, jakie może zalecić Zgromadzenie;

(f) zakaz użycia siły lub groźby użycia siły w stosunkach między państwami członkowskimi Unii;

(g) nieingerencja przez państwo członkowskie w sprawy wewnętrzne innego państwa;

(h) prawo Unii do interwencji w państwie członkowskim, zgodnie z decyzją Zgromadzenia, ze względu na poważne okoliczności, takie jak zbrodnie wojenne, ludobójstwo i zbrodnie przeciwko ludzkości;

(i) pokojowe współistnienie państw członkowskich oraz ich prawo do życia w pokoju i bezpieczeństwie;

(j) prawo państw członkowskich do zwrócenia się o interwencję ze strony Unii w celu przywrócenia pokoju i bezpieczeństwa;

(k) wspieranie niezależności (selfreliance) w ramach Unii;

(1) wspieranie równouprawnienia pod względem płci;

(m) poszanowanie zasad demokratycznych, praw człowieka, rządów prawa i do­brego rządzenia;

(n) wspieranie zasad sprawiedliwości społecznej dla zapewnienia zrównowa­żonego rozwoju gospodarczego;

(o) poszanowanie świętości (sanctity) życia ludzkiego, potępienie i wyeliminowanie bezkarności i zabójstw politycznych, aktów terrorystycznych oraz działalności wywrotowej;

(p) potępienie i wyeliminowanie niekonstytucyjnych zmian rządów.

Na uwagę zasługuje znaczne rozbudowanie katalogu zasad w Akcie Usta­nawiającym Unię Afrykańską w stosunku do Karty Organizacji Jedności Afry­kańskiej. Wydaje się, iż jest to konsekwencją doświadczeń państw regionu z 40-letniego okresu istnienia regionalnej zbiorowości państw. Nowe elemen­ty dotyczą bowiem kwestii związanych z przeciwdziałaniem wystąpieniu ne­gatywnych zjawisk na kontynencie, takich jak:

· duży poziom wewnętrznych i międzynarodowych sprzeczności leżących u źródeł lokalnych konfliktów, destabilizujących sytuację w regionie i po­szczególnych subregionach;

- wystąpienie na dużą skalę aktów przemocy, a nawet ludobójstwa (co wy­maga spojrzenia w nowym świetle na zasadę nieingerencji w sprawy we­wnętrzne państw);

· deficyt demokracji politycznej, wyrażający się w procesie ewolucji syste­mów politycznych państw afrykańskich w kierunku autorytaryzmu (często przy zachowaniu prawno-konstytucyjnych i politycznych uregulowań ma­jących pozory utrzymywania standardów formalnej demokracji);

- niski poziom życia, infrastruktury i zabezpieczenia społecznego, utrudnia­jący zainicjowanie procesów zmierzających do przezwyciężenia dystan­sów cywilizacyjno-rozwojowych wobec państw wyżej rozwiniętych.

Te uwarunkowania stawiają przed państwami regionu wyzwania, w kon­tekście, których należy rozpatrywać wyżej przedstawione zapisy Aktu Ustana­wiającego Unię Afrykańską. Niezależnie od ocen dotyczących gotowości Afryki do przezwyciężenia powyższych negatywnie ocenianych zjawisk, świadczą one o rosnącej wśród przywódców afrykańskich świadomości zadań stojących przed Unią Afrykańską.

3. ORGANY UNII AFRYKAŃSKIEJ:

Z kolei art. 5-22 Aktu Ustanawiającego zawierają postanowienia dotyczą­ce głównych organów Unii Afrykańskiej, ich charakteru i kompetencji. Statut wymienia następujące organy:

l. Zgromadzenie - główny organ Unii, składający się z szefów państw i rzą­dów państw członkowskich (bądź ich należycie upełnomocnionych przed­stawicieli); zbiera się co najmniej raz do roku na sesjach zwyczajnych (kworum wynosi 2/3 pal1stw członkowskich), a na wniosek któregokol­wiek państwa - poparty przez 2/3 państw członkowskich - także na se­sjach nadzwyczajnych; szefowie państw bądź rządów państw członkow­skich wybierają spośród siebie Przewodniczącego Zgromadzenia, który sprawuje tę funkcję przez l rok. Zgromadzenie podejmuje decyzje w dro­dze konsensusu, a jeśli jest to niemożliwe do osiągnięcia, kwalifikowanąwiększością2/3 głosów (kwestie proceduralne rozstrzygane są zwykłą więk­szością głosów). Zgromadzenie wytycza zasady wspólnej polityki Unii, monitoruje pracę innych jej organów oraz zgodność z celami Unii działań państw członkowskich, powołuje nowe organy, decyduje o przyjęciu no­wych członków, przyjmuje budżet Unii, może wydawać zalecenia Radzie Wykonawczej w sprawie rozwiązywania konfliktów i sytuacji kryzyso­wych oraz przywracania pokoju, mianuje sędziów Trybunału Sprawiedli­wości oraz przewodniczącego i członków Komisji. Ponadto Zgromadze­nie może ustanowić sankcje przeciwko państwu, które nie podporządko­wuje się decyzjom i polityce Unii (zerwanie połączeń transportowych i ko­munikacyjnych oraz inne sankcje o charakterze politycznym i gospodar­czym, jakie Zgromadzenie uzna za stosowne wprowadzić). Zgromadzenie może również wprowadzić sankcje wobec państw niewywiązujących się ze zobowiązań finansowych wobec Unii (utrata prawa do udziału w dys­kusji na forum organów Unii, utrata prawa do udziału w głosowaniach, utrata prawa do przedstawiania własnych kandydatów do pracy w orga­nach Unii). Zgromadzenie ma prawo przekazywania swoich zadań i kom­petencji innym organom Unii.

2. Rada Wykonawcza - składa się z ministrów spraw zagranicznych bądź innych ministrów lub przedstawicieli desygnowanych przez rządy państw członkowskich; spotyka się co najmniej 2 razy w roku na sesjach zwyczaj­nych, a na sesjach nadzwyczajnych na wniosek któregokolwiek państwa członkowskiego, po akceptacji wniosku przez 2/3 państw członkowskich. Decyzje zapadają - przy kworum wynoszącym 2/3 państw członkowskich­ jednomyślnie, a w przypadku braku wspólnej zgody - większością 2/3 gło­sów (w kwestiach proceduralnych zwykłą większością). Rada Wykonaw­cza koordynuje współpracę i podejmuje decyzje w zakresie regulowania różnorodnych kwestii ekonomicznych, społecznych, ekologicznych, na­ukowo-technicznych itp. Rada odpowiada za swoją działalność przed Zgro­madzeniem i nadzoruje realizację polityki formułowanej przez ten organ. Może ona przekazywać swoje kompetencje właściwym w danej kwestii Wyspecjalizowanym Komitetom Technicznym. Zarówno Rada, jak i Zgro­madzenie przyjmują regulaminy określające ich funkcjonowanie.

3. Wyspecjalizowane Komitety Techniczne - składają się z odpowiednich ministrów lub innych przedstawicieli rządów, odpowiadających za dane sektory podlegające koordynacji. Działalność Komitetów podlega kontro­li ze strony Rady Wykonawczej. Na mocy statutu powołano następujące Komitety:

· ds. ekonomiki wsi i rolnictwa;

· ds. monetarnych i finansowych;

· ds. handlu, ceł i spraw imigracyjnych;

- ds. przemysłu, nauki, techniki, energii, zasobów naturalnych i środowiska;

- ds. transportu, komunikacji i turystyki;

· ds. zdrowia, pracy i spraw społecznych;

· ds. edukacji, kultury i zasobów ludzkich.

Zgromadzenie ma prawo dokonywania zmian w strukturze istniejących Komitetów. Spotkania Komitetów mają odbywać się w zależności od potrzeb.

4. Parlament Panafrykański - działa na podstawie odrębnego protokołu, ce­lem funkcjonowania tego organu jest zapewnienie reprezentacji społe­czeństw afrykańskich w procesach rozwoju i integracji zachodzących na kontynencie. 25 października 2000 r. na spotkaniu w RPA parlamentarzy­ści z krajów Afryki przyjęli protokół, na mocy którego Parlament Panafry­kański ma zostać powołany do życia. W jego skład ma wchodzić po 5 przed­stawicieli delegowanych przez parlamenty narodowe. Jego kompetencje określono jako doradcze i dyskusyjne, jednocześnie zapowiedziano wypo­sażenie go w przyszłości w uprawnienia legislacyjne.

5. Trybunał Sprawiedliwości - skład, kompetencje oraz sposób działania Trybunału mają zostać określone w odrębnym protokole. Na mocy po­stanowień Aktu Ustanawiającego (art. 26.) Trybunał uzyskał prawo do­konywania interpretacji zapisów norm zawartych w dokumencie powołującym do życia Unię Afrykańską (do czasu powołania Trybunału uprawnienia te przysługują Zgromadzeniu, które podejmuje decyzje większo­ścią 2/3 głosów).

6. Instytucje finansowe - Akt Ustanawiający Unię Afrykańską zapowiada powołanie Afrykańskiego Banku Centralnego, Afrykańskiego Funduszu Walutowego oraz Afrykańskiego Banku Inwestycyjnego; zasady działania tych instytucji mają zostać określone w odrębnym protokole (odrębnych protokołach).

7. Komisja - organ, który spełnia funkcję sekretariatu Unii. Na jej czele stoi Przewodniczący, ponadto w skład Komisji wchodzą jego zastępcy, Komi­sarze, a także personel niezbędny do prawidłowego funkcjonowania orga­nu. Strukturę, kompetencje oraz zasady działania Komisji określa Zgro­madzenie Unii Afrykańskiej.

8. Komitet Stałych Przedstawicieli - składa się ze stałych przedstawicieli dyplomatycznych państw akredytowanych w siedzibie Unii; jego zadaniem jest przygotowywanie spotkań Rady Wykonawczej oraz realizacja jej de­cyzji. W przypadku zaistnienia takiej potrzeby, Komitet może powoływać podkomitety lub grupy robocze.

9. Rada Gospodarcza, Społeczna i Kulturalna - organ o charakterze dorad­czym, składający się z przedstawicieli różnych grup społecznych i zawo­dowych z państw członkowskich. Jej funkcje, kompetencje, skład oraz sposoby działania określa Zgromadzenie.

Podczas obrad I sesji Zgromadzenia Unii Afrykańskiej w Durbanie potwierdzono funkcjonowanie Mechanizmu Prewencji, Opanowywania i Roz­wiązywania Konfliktów (ustanowionego w toku obrad XXIX Zgromadzenia Szefów Państw i Rządów w Kairze, 28-30 czerwca 1993 r.). Jednocześnie podczas tego spotkania podjęto decyzję (9 lipca 2002 r.) o dokonaniu zmian w funkcjonowaniu Mechanizmu. Przyjęty wówczas Protokół ustanawiał Radę Pokoju i Bezpieczeństwa Unii Afrykańskiej. Protokół wejdzie w życie po zło­żeniu odpowiedniej liczby ratyfikacji. W skład Rady - zgodnie z postanowie­niami dokumentu - wchodzi 15 państw, z których 10 jest wybieranych na ka­dencję 2-letnią, a 5 - odgrywających rolę regionalnych liderów (odpowiednio dla północnej, zachodniej, centralnej, wschodniej i południowej Afryki) - peł­ni swą funkcję przez kadencję 3-letnią. Rada Pokoju i Bezpieczeństwa uzy­skała kompetencje w zakresie odpowiedzialności za utrzymanie pokoju i bez­pieczeństwa w regionie, włącznie z możliwością reagowania w sytuacjach kry­zysowych oraz interwencji w krajach członkowskich w przypadku wystąpie­nia aktów ludobójstwa, zbrodni wojennych i zbrodni przeciw ludzkości. Rada uzyskała możliwość podjęcia decyzji o zaangażowaniu sił zbrojnych w takich przypadkach.

Art. 30 Aktu Ustanawiającego przewiduje także możliwość wykluczenia

z udziału w pracach Unii rządów, które powstały z pogwałceniem zasad konstytucyjnych.

Siedzibą Unii Afrykańskiej - podobnie jak w przypadku OJA - jest stolica Etiopii, Addis Abeba. Za języki robocze na forum Unii uznano angielski, arab­ski, francuski i portugalski, a także - o ile to możliwe - języki afrykańskie. Akt Ustanawiający Unii Afrykańskiej zaakceptowali przywódcy wszystkich państw regionu (włącznie z Saharą Zachodnią), z wyjątkiem Maroka, którego władze zawiesiły członkostwo w OJA (w 1984 r.) po przyjęciu Sahary Zachodniej do tej organizacji.

www.student.e-tools.pl

---