HISTORIA USTROJU POLSKI W XX W.

Ustrój polityczny to:

1. całokształt norm prawnych regulujących działalność władz państwowych;

2. rzeczywisty układ sił politycznych w danym państwie.

Prawo konstytucyjne - źródła:

- konstytucja, ustawy konstytucyjne;

- ustawy i inne akty prawne;

- traktaty i umowy międzynarodowe.

Konstytucja nazywane też jest ustawą zasadniczą. Zawiera kardynalne, ogólne zasady polityczne. Są w niej zawarte podstawowe hierarchie aktów prawnych. Określony też jest sposób uchwalania (stanowienia) prawa. Jest ona nadrzędnym prawem nad innymi aktami prawnymi (w sposób negatywny; niższe ustawy nie mogą być z nią niezgodne).

W Europie - ewolucja konstytucji. W XX-wiecznych konstytucjach pojawiają się elementy prawa wyborczego, praw socjalnych, kontroli legalności prawa, statusu partii politycznych. Występuje tendencja rozrostu konstytucji.

Akt o mocy ustawy - akt prawny, wydawany nie jest przez parlament, ale przez organy pozaparlamentarne mające prawo wydanie dekretu z mocą ustawy. Parlament dawał organom państwowym możliwość wydawania dekretów, np. prezydentowi. Takie dekrety były później przyjmowane przez parlament.

Regulamin Sejmu/Senatu.

Zwyczajowe prawo konstytucyjne - precedens, zwyczaj konstytucyjny. Wydarzenie które zdarzyło się już raz. Następnie się do niego odwoływano. W Polsce w okresie PRL-u wszyscy marszałkowie Sejmu byli z ZSL.

Modele ustroju politycznego:

1. niedemokratyczne - nie mają legitymacji do rządzenia.

Rządzi dyktator lub junta wojskowa.

2. demokratyczne:

>> System parlamentarno-gabinetowy:

- dualizm egzekutywy (premier, głowa państwa);

- parlamentarna inwestytura rządu (rząd musi mieć poparcie parlamentu);

- odpowiedzialność rządu przed parlamentem

Model indywidualnego wotum nieufności - odwołany zostaje jeden minister, rząd istnieje dalej.

Model solidarnościowego wotum nieufności - wotum nieufności dla całego rządu.

>> System kanclerski:
- szczególny model systemu parlamentarno - gabinetowego;

- bardzo mocna pozycja szefa rządu; na jego wniosek są powoływani ministrowie;

- konstruktywne wotum nieufności.

>> System prezydencki:

- monizm egzekutywy;

- prezydent pochodzi z wyborów powszechnych;

- prezydent stoi na czele rządu;

- parlament stanowi prawo oraz tworzy budżet;

- parlament nie ma wpływu na kształt rządu;

- zasada wzajemnej kontroli i równowagi władz: prezydent mianuje sędziów Sądu Najwyższego. Sąd Najwyższy może uchylić ustawy Kongresu. Kongres może wszcząć postępowanie impeachment wobec prezydenta.

>> System parlamentarno-komitetowy:

- absolutna dominacja parlamentu we władzy;

- rząd staje się komitetem, komisją sejmową;

- zrośnięcie się władzy wykonawczej i ustawodawczej;

- głowa państwa jest wybierana i odwoływana przez parlament;

- system ten wymyślony został w czasie rewolucji francuskiej kiedy rządził Konwent (przed dyktaturą Jakobinów).

>> Systemy mieszane:

- semiprezydencki,

- parlamentarno - prezydencki.

Akt 5 listopada 1916 r. wydany przez Wilhelma II (Niemcy) i Karola XII (Austro-Węgry) zapowiadał, że z ziem zaboru rosyjskiego utworzą państwo Polskie z dziedziczną dynastią - Królestwo Polskie.

W grudniu 1916 r. zostaje powołana przez tych cesarzy Tymczasowa Rada Stanu Królestwa Polskiego z siedzibą w Warszawie, składająca się z 25 członków. Na czele TRS stał W. Niemojewski.

Miała to być namiastka przedstawicielstwa polskiego. Jej prerogatywy były ograniczone do roli opiniodawczej. Miała przygotowywać projekty ustaw — konstytucji, ordynacji wyborczej, jak tworzyć przyszłe państwo Polskie, itp. Po aresztowaniu Józefa Piłsudskiego (do 2 VII 1917 członek Tymczasowej Rady Stanu) i w wyniku tzw. kryzysu przysięgowego w Legionach Polskich, TRS ustąpiła 26 VIII 1917 r., wysunąwszy uprzednio kandydatury członków do Rady Regencyjnej.

Wobec odwlekania realizacji aktu 5 listopada przez państwa centralne Piłsudski odmówił złożenia przysięgi na wierność obu cesarzom i został internowany w Magdeburgu. Złożenia przysięgi odmówiły także I i III Brygada Legionów Polskich, które rozbrojono i umieszczono w specjalnych obozach.

Piłsudski wysuwał roszczenia m.in. o Galicję co nie podobało się w Wiedniu.

Akt 5 listopada miał przełomowe znaczenie, gdyż przekreślił solidarność państw zaborczych w stosunku do Polski oraz postawił na forum międzynarodowym kwestię jej niepodległości.

W Rosji doszło do rewolucji lutowej. Odsunięto cara, a kraj stał się republiką (jeszcze nie bolszewicką). Po tym przewrocie Piotrogrodzka Rada Delegatów przyznała Polsce prawo do niepodległości, a Rząd Tymczasowy zapowiedział stworzenie państwa polskiego w sojuszu z Rosją. Powołano Komisję Likwidacyjną do Spraw Królestwa Polskiego oraz Naczelny Polski Komitet Wojskowy, a także zaczęto tworzyć Korpusy Polskie w Rosji.

Eksperyment z TRS nie udaje się. Państwa centralne nie mogą się jednak wycofać z podjętych działań i muszą zrobić coś dalej w sprawie polskiej. We wrześniu 1917 r. obaj generał-gubernatorowie wydają Patent o władzy, który zapowiada powstanie trzyosobowej Rady Regencyjnej, która ma być namiastką monarchii polskiej. Rada Regencyjna będzie sprawować najwyższą władzę na terenie przyszłego Królestwa Polskiego. Miała pełnić funkcje państwowe do chwili powołania króla lub regenta. W jej skład wchodzili: arcybp Aleksander Kakowski, ks. Zdzisław Lubomirski i hr. Józef Ostrowski. Rada Regencyjna, wraz z powołanym przez siebie rządem, sprawowała ograniczoną władzę administracyjną, głównie w dziedzinie szkolnictwa i wymiaru sprawiedliwości. Generał-gubernatorowie mogą wetować decyzje Rady Regencyjnej. Rada nie miała prawa do podpisywania traktatów i umów międzynarodowych oraz tworzenia przedstawicielstw dyplomatycznych.

8 I 1918 prezydent USA W. Wilson ogłosił 14-punktową deklarację, której 13 punkt dotyczył niepodległości Polski. Wiosną 1918 państwa ententy prowadziły tajne rokowania z Austro-Węgrami, oferując im integralność oraz przyznanie ziem polskich w zamian za porzucenie sojusznika niemieckiego, jednak wobec fiaska tych rozmów w czerwcu ponownie wypowiedziały się za pełną niepodległością Polski.

W styczniu 1918 r. Rada Regencyjna definiuje przez jakie organy będzie pełnić władzę wykonawczą => tworzenie i funkcjonowanie rządu z prezydentem ministrów na czele. Od tego momentu następuje tworzenie władz w Królestwie Polskim. Jan Ucharzewski zostaje pierwszym premierem jeszcze nie suwerennej Polski.

Na mocy dekretu Rady Regencyjnej powstaje 8 ministerstw. Nie ma wśród nich MSZ i MON.

2 lutego 1918 r. Rada Regencyjna wydaje dekret o funkcjonowaniu Rady Stanu, która ma się zająć tworzeniem konstytucji przyszłego Królestwa Polskiego. Reaktywowane państwo Polskie ma być monarchią z dwuizbowym parlamentem (Senat i Izba Poselska).

Rada Stanu miała współdziałać z władzami okupacyjnymi w uchwalaniu ustaw, przygotować projekt konstytucji. Do jej kompetencji należało też uchwalanie budżetu administracji przekazanej władzom polskim oraz sprawowanie kontroli nad działalnością rządu. Była uzależniona od władz okupacyjnych. Nie odegrała większej roli politycznej.

Rada Stanu składała się z 110 członków w trzech grupach:

1. osoby mianowane przez Radę Regencyjną na wniosek Prezydenta Ministrów;

2. osoby wybierane przez Rady Miejskie i Sejmiki Powiatowe (samorząd terytorialny, pozostałość po zaorze rosyjskim);

3. wiryliści (osoby zasiadające w gremium z faktu, że zasiada już w innym organie) - automatycznie znaleźli się tam wszyscy biskupi katoliccy, protestanccy.

Rada Stanu miała się składać wyłącznie z mężczyzn powyżej 30 roku życia, umiejących czytać i pisać po polsku.

Rada Stanu podejmowała decyzje bezwzględną większością głosów przy obecności przynajmniej połowy jej członków.

Kworum - minimalna ilość członków danego organu aby mogło ono podejmować decyzje.

Większość zwykła - więcej głosów jest za, niż przeciw
Większość bezwzględna - 50% + 1

Większość kwalifikowana - 2/3 lub 3/5

Większość absolutna

I wojna światowa zakończyła się klęską wszystkich trzech państw zaborczych, co umożliwiło wyzwolenie Polski. Wobec klęski państw centralnych, 7 X 1918 Rada Regencyjna wydała manifest do narodu polskiego proklamując niepodległość i zjednoczenie Polski. W tym samym dniu Rada Regencyjna rozwiązała Radę Stanu.

W nocy z 6 na 7 XI 1918 r. powstał w Lublinie Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej pod kierownictwem Ignacego Daszyńskiego, w którego skład weszli przedstawiciele PPS, PPSD i PSL „Wyzwolenie”. Jego trzon stanowili zwolennicy Piłsudskiego, który 10 XI wrócił do Warszawy z Magdeburga.

11 XI podpisano zawieszenie broni na froncie zachodnim, a Rada Regencyjna przekazała Piłsudskiemu naczelne dowództwo nad tworzącym się wojskiem. W Warszawie i na ulicach innych miast Polski rozbrajano żołnierzy niemieckich i austriackich oraz świętowano odzyskanie niepodległości.

14 XI Rada Regencyjna rozwiązała się, przekazując Piłsudskiemu całą władzę cywilną. Podporządkował mu się również rząd lubelski.

17 XI Piłsudski powołał nowy centralny rząd z socjalistą Jędrzejem Moraczewskim na czele.

21 XI nowy rząd wydał manifest zapowiadający reformę rolną i nacjonalizację niektórych gałęzi przemysłu, uzależniając jednak ich przeprowadzenie od przyszłego Sejmu Ustawodawczego. Jednocześnie wprowadził bardzo korzystne dla robotników ustawodawstwo pracy i zapowiedział wybory parlamentarne.

22 XI Piłsudski ogłosił się Tymczasowym Naczelnikiem Państwa i razem z Moraczewskim podpisał Dekret o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej. Najwyższa władza do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego należała do TNP, który mianuje premiera i ministrów, którzy są przed nim odpowiedzialni. Rząd przygotowuje projekty ustaw i je uchwala. Zatwierdzać je będzie TNP. Sejm Ustawodawczy miał je później potwierdzić. Wszyscy wyżsi urzędnicy państwowi poniżej ministra są mianowani przez TNP na wniosek premiera i odpowiedniego ministra.

Przeciw rządowi i niepodległości występowały siły lewicy rewolucyjnej, zjednoczone od XII 1918 w Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (od 1925 Komunistyczna Partia Polski, KPP), jednak program rządu Moraczewskiego zaspokoił oczekiwania większości społeczeństwa i zachęcił je do walki o swe cele w ramach demokracji parlamentarnej niepodległego państwa polskiego.

28 XI ukazuje się dekret rządu Moraczewskiego O ordynacji wyborczej do Sejmu Ustawodawczego. Wybory miały być: powszechne, równe, tajne, bezpośrednie, proporcjonalne.

Prawo głosu mają wszyscy obywatele polscy, którzy najpóźniej w dniu wybory ukończyli 21 rok życia, bez różnicy na płeć. Wyjątek: wojskowi mogli kandydować ale nie głosować (armia ma być wielkim niemową).

Jeden poseł miał przypadać na 50 tysięcy obywateli. Liczba posłów w Sejmie się nieuregulowana - ok. 410.

26 I 1919 odbyły się wybory do Sejmu Ustawodawczego w byłym Królestwie Polskim i Galicji Zachodniej, a w czerwcu — w Wielkopolsce (w mniej niż połowie okręgów w których były one planowane).

Układ sił w Sejmie był równomierny: prawica, centrum i lewica dysponowały podobną liczbą mandatów.

W lutym odbyły się pierwsze posiedzenia Sejmu. Pierwszym zadaniem posłów było określenie tego kto ma sprawować władzę wykonawczą w Polsce.

20 II 1919 Sejm Ustawodawczy przyjął tzw. małą konstytucję oraz uchwałę (obowiązuje do XII 1922 r.) o powierzeniu Józefowi Piłsudskiemu urzędu Naczelnika Państwa.

Władzą suwerenną i najwyższą jest Sejm Ustawodawczy, który odpowiada za uchwalanie prawa. Ustawy wchodzą w życie po ogłoszeniu ich przez Marszałka Izby z kontrasygnatą premiera i odpowiedniego ministra.

Naczelnik Państwa jest najwyższym wykonawcą uchwał Sejmu w sprawach cywilnych i wojskowych. Ponadto Naczelnik Państwa powołuje rząd za porozumieniem Sejmu. Naczelnik i Rada Ministrów są odpowiedzialni przed Sejmem. Na żądanie Sejmu rząd ma ustąpić. Akty Naczelnika wymagają podpisu odpowiedniego ministra.

W lutym 1920 r. dopisano artykuły o tym, że bez zgody Sejmu nie wolno emitować pieniędzy, zaciągać pożyczek państwowych oraz udzielać w imieniu państwa gwarancji finansowych. Regulamin Sejmu: prawo inicjatywy legislacyjnej.

Piłsudski, będąc dowódcą armii, wykorzystując chaos panujący w Sejmie stał się głównym architektem polityki zagranicznej.

Wiosna 1922

Najczęściej kandydata na premiera wyznaczał marszałek Sejmu po konsultacjach z Konwentem Seniorów.

Piłsudski domagał się zdefiniowania jego roli w powoływaniu premiera. Piłsudski zakwestionował kandydata wyznaczonego przez Marszałka. Sejm bał się siły Piłsudskiego więc Konwent Seniorów wyznaczył nowego, kompromisowego kandydata, na którego Piłsudski już przystał.

Twórcą Konstytucji Marcowej jest profesor Władysław Dubanowicz.

Spór o konstytucję w różnych aspektach:

• dwuizbowość parlamentu:

• prawica: Sejm i Senat;

• lewica: Senat;

• sposób wyboru prezydenta i jego kompetencje:

• prawica: elekcja przez parlament (endecja);

• prawica: postulaty zakazu łączenia urzędu prezydenta z funkcją Naczelnego Wodza (zniechęcenie Piłsudskiego do kandydowania);

• lewica: wybory powszechne (lewica miała nadzieję na zwycięstwo Piłsudskiego);

• autonomia poszczególnych regionów i samorząd terytorialny:

• prawica: przeciw wobec rozbudowy samorządów (nacjonaliści Ukraińscy dążyli do separacji);

• prawica: ograniczenie edukacji dla mniejszości narodowych w systemie szkolnictwa narodowego na wszystkich szczeblach (jw.)

• lewica: nadanie autonomii i szukanie kompromisu z mniejszościami narodowymi;

• miejsce i rola kościoła katolickiego (co ma być zawarte w konstytucji odnośnie tego problemu):

• prawica: zapis w konstytucji o wierze państwowej;

• lewica: wszystkie wyznania są równe;

Konkordat (podpisany w 1925 r.) - wywyższenie religii katolickiej spośród innych.

Konstytucja Marcowa 17 III 1921

W marcu 1921 r. doszło do kompromisu i dziesięć największych klubów parlamentarnych (lewicowych i prawicowych) uzgodniło, że lewica odpuszcza sobie kwestię Senatu, a prawica zgodziła się na zapis, że drugi Sejm wybrany na podstawie nowej Konstytucji będzie mógł zmienić tą Konstytucję bez udziału Senatu. Lewica zgodziła się na utworzeniu Senatu mając przekonanie, że po 5 latach go zlikwiduje.

Ustawa przechodnia - Konstytucja Marcowa wejdzie w życie gdy wszystkie organy w niej wymienione zaczną funkcjonować. Wejście w życie Konstytucji odłożono na dłużej nieokreśloną przyszłość.

Listopad 1922 - wybory parlamentarne

Grudzień 1922 - wybory prezydenckie

Naczelne zasady Konstytucji Marcowej:

> republikańska forma rządów,

> suwerenność narodu,

> trójpodział władzy,

> prymat jednostki nad zbiorowością - wywodzi się z doktryny liberalnej; prawa obywatela mają być nad interesem innych bytów (wyjątkiem mają być szczególne okoliczności).

> zasada parlamentarno-gabinetowego systemu rządów.

Ordynacja wyborcza:

> VII 1922 - uchwalenie ordynacji wyborczej do Sejmu i Senatu, w której podano liczbę parlamentarzystów. Konstytucyjny zapis: liczba senatorów równa się ¼ liczby posłów.

444 posłów oraz 111 senatorów

> Wybory pięcioprzymiotnikowe.

> Aby zgłosić listę należy, tak jak w 1918 r., przedstawić 50 podpisów.

> System przeliczania głosów: d'Honta.

> Brak progu wyborczego spowodowało rozbicie Sejmu na wiele ugrupowań.

> Listy państwowe obejmowały 72 mandaty poselskie. Ugrupowanie, które dostało najwięcej głosów, otrzymało dodatkowo „bonusowe” mandaty.

> Większość głosów zdobyła tzw. centroprawica.

> Ordynacja wyborcza do Senatu podobna do ordynacji wyborczej do Sejmu.

> w jednym województwie do zdobycia było od 3 do 10 mandatów senatorskich,

> lista państwowa,

> przeliczanie głosów sposobem d'Honta

VII 1922 Regulamin Zgromadzenia Narodowego dla wyboru prezydenta

1. kworum, połowa ogólnej liczby parlamentarzystów: < 278,

2. kandydaci zgłaszani są przez minimum 50 posłów i senatorów,

3. za prezydenta uważa się kandydata, który zdobył bezwzględną ilość głosów ważnych,

4. jeśli nie uzyska bezwzględnej większości głosów to głosowanie jest powtarzane,

5. w kolejnym głosowaniu nie bierze udziału kandydat który w poprzednim uzyskał najmniej głosów,

6. głosuje się tak aż do momentu w którym zostaje już tylko dwóch kandydatów,

7. dochodzi do głosowania w którym pozostali już tylko dwaj kandydaci;, jeśli wynik głosowania okaże się równy (każdy z kandydatów uzyska taką samą ilość głosów) to głosowanie jest powtarzane.

8. jeśli sytuacja się powtórzy to o wyorze prezydenta decyduje losowanie.

Gabriel Narutowicz został wybrany w piątym głosowaniu.

Stanisław Wojciechowski został wybrany w drugim głosowaniu.

Konstytucja Marcowa szybko obnażyła swe wady. Egzekutywa miała słabą pozycję.

Proponowano aby prezydent miał prawo weta, możliwość rozwiązania parlamentu.

12 maja 1926 r. dochodzi do zamachu stanu, przewrót majowy

Wincenty Witos złożył swój urząd premiera. Piłsudski zmusza (prowokuje) Stanisława Wojciechowskiego do ustąpienia. Na opustoszałe stanowisko prezydenta Sejm wybiera Piłsudskiego ale ten nominacji nie przyjmuje.

Była to legalizacja jego powrotu do polityki.

Piłsudski zaproponował na prezydenta prof. Ignacego Mościckiego.

Hasłem powrotu Piłsudskiego było Sanacja ustroju. Później pod nazwą sanacja określano obóz Piłsudskiego, który głosił konieczność uzdrowienia państwa, skończenie z sejmokractwem.

VIII 1926 r. - Nowela sierpniowa

Praktyka funkcjonowania parlamentu po noweli sierpniowej.

Wybory 1928 r.

- zwiększenie roli prezydenta,

- teoretyczny system parlamentarno-gabinetowy.

Narastała niechęć do Piłsudskiego.

Premierem został Kazimierz Bartel. Posłowie chcą wyrazić wotum nieufności wobec niektórych ministrów z gabinetu Bartla. Składają oni swoje teki. Następnego dnia Mościcki znów ich mianuje na ministrów.

Piłsudski chce zaostrzyć cenzurę i prawo prasowe. Do 1926 r. cenzurowano wywrotowców oraz separatystów ukraińskich.

Piłsudski uprawiał dyktaturę w białych rękawiczkach.

W wyborach w 1928 r. BBWR otrzymał najwięcej głosów i stał się największym klubem w Sejmie, ale nie miał większości bezwzględnej.

W 1930 r. opcja centrolewicowa; sześć ugrupowań tworzy Centrolew, który chce obalić Piłsudskiego. Dochodzi do otwartych strajków i marszu gwiaździstego.

Piłsudski na jesieni 1930 r. rozwiązuje Sejm. Przywódców opozycji zatrzymano i aresztowano w Brześciu nad Bugiem.

Kolejne wybory - wybory brzeskie

Dochodzi do „cudów nad urną”, unieważniano głosy - wybory zostały podfałszowane.

Po wyborach BBWR ma większość bezwzględną w Sejmie. Teraz ma możliwość zmiany konstytucji.

Po wyborach brzeskich trzy osoby z obozu Piłsudskiego, B. Padowski, W. Sławek, S. Car, rozpoczęły pracę nad nową konstytucją.

Sławek do konstytucji wprowadził tylko niektóre swe pomysły. Chciał odejść od trójpodziału władzy. Prezydent miał być osobą nadzorującą: rząd, parlament oraz sądy. Sławek myślał o wykreowaniu jakiejś grupy, elity, która miałaby rządzić - Legion Zasłużonych. Mieli mieć większy wpływ na rządy niż inne osoby.

BBWR oficjalnie wniósł projekt nowej konstytucji. Opozycja stwierdziła, że nie będzie brać udziału w debatach ze względu na ograniczenie swobód przez Sanację. Car, w styczniu 1934 r., zgłosił wniosek aby dokument nad którym głosowano (tezy konstytucyjne) przegłosować na tym samym posiedzeniu. Tezy konstytucyjne przegłosowano jako konstytucję przy nieobecności opozycji. Kworum było dzięki obecności wszystkich posłów BBWR. W Senacie także nie było problemów z jej przegłosowaniem ponieważ BBWR miał tam większość absolutną. Piłsudski jednak zaproponował aby projekt konstytucji przeleżał tam rok. I tak w kwietniu 1935 r. została ona uchwalona i ostatecznie podpisana przez Mościckiego.

Zasady naczelne Konstytucji Kwietniowej

1. solidarystyczna koncepcja państwa

Art. 1 Państwo Polskie jest wspólnym dobrem wszystkich obywateli.

2. nadrzędność państwa nad społeczeństwem i jednostką

Art. 4 W ramach Państwa i w oparciu o nie kształtuje się życie społeczeństwa.

3. elitaryzm

Art. 7 Wartością wysiłku i zasług obywatela na rzecz Dora powszechnego mierzone będą jego uprawnienia do wpływania na sprawy publiczne. Ani pochodzenie, ani wyznanie, ani płeć, ani narodowość nie mogą być powodem do ograniczenia tych uprawnień.

4. jednolita i niepodzielna władza prezydenta w miejsce systemu podziału władz.

Konstytucję Kwietniową otwiera dziesięć artykułów mających charakter aksjologiczny. Są to fundamentalne wartości na których będzie opierać się państwo.

VII 1935 r. - ordynacja wyborcza do Sejmu i Senatu

Ustawa o wyorze prezydenta

Ordynacja wyborcza do Sejmu

• 208 posłów

• Podniesiono cenzus wieku

• czynne prawo wyborcze - 24 lata

• bierne prawo wyborcze - 30 lat

• Posłowie wybierani w okręgach dwumandatowych; odejście od systemu wystawiania kandydatów przez partie. Dwóch kandydatów wybieranych z czterech przez zgromadzenie okręgowe

przedstawiciele samorządu terytorialnego

przedstawiciele samorządu zawodowego

przedstawiciele związków zawodowych

przedstawiciele szkół wyższych

przedstawiciel grupy obywateli (500 osób)

Ta ordynacja preferowała działaczy lokalnych.

Jeżeli poseł opuści 15 kolejnych posiedzeń Sejmu bez usprawiedliwienia to traci mandat.

Ordynacja wyborcza do Senatu

• 96 senatorów

1/3 z nich miał mianować prezydent

2/3 miało pochodzić z wyborów powszechnych

• Posiadanie wymienionego w ordynacji odznaczenia państwowego - dzięki temu nabywało się czynne prawo wyborcze.

• Przynajmniej średnie wykształcenie - wówczas posiadała je wąska grupa osób.

• Kryterium aktywności lokalnej - prawo do czynnego prawa wyborczego miały osoby z życia lokalnego.

• Bierne prawo wyborcze - 40 lat.

• Wybory pośrednie: wybierano kolegia wyborcze, które wybierały senatorów.

Ustawa o wyborze prezydenta

Wybór dwuszczeblowy:

• Prezydenta miało wybierać 80-osobowe Zgromadzenie Elektorów, któremu miał przewodniczyć Marszałek Senatu. W skład tego Zgromadzenia wchodzili:

• wiliryści (5 osób) z racji pełnienia innej funkcji (Marszałek Sejmu, Marszałek Senatu, Premier, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Generalny Inspektor Sił Zrojnych);

• 50 osób wybierał Sejm (mogli być to posłowie lub osoby spoza Sejmu);

• 25 osób wybierał Senat (mogli to być senatorowie lub osoby spoza Senatu).

Aby wybór był ważny głosować musiało co najmniej 41 elektorów.

Kandydata miało zgłaszać 8 elektorów.

Za wybranego uważano kandydata, który uzyskał większość bezwzględną głosów.

• Ustępujący prezydent miał ma 7 dni na podjęcie decyzji czy chce wystawić swego kandydata.

Gdy nie wyznaczy, prezydentem zostaje osoba wybrana przez Zgromadzenie Elektorów.

Jeśli skorzysta z tego prawa, kandydat ustępującego prezydenta i kandydat Zgromadzenia Elektorów byli wybierali w wyborach powszechnych.

Administracja publiczna

1. centralna

Najwyższym organem administracji centralnej była Rada Ministrów. Z biegiem lat rola premiera coraz wyraźniej rosła. Stawał się przełożonym ministrów.

Prezydium Rady Ministrów jest to rząd w węższym składzie (premier + kliku najważniejszych ministrów). Szczególną rolę pełnił Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów (KERM). Należały do niego osoby odpowiedzialne za sprawy finansów i gospodarki.

Nie było wówczas regułą, że w rządzie byli wicepremierzy. Jeśli już był to tylko jeden i miał przypisaną własną tekę.

Minister był członkiem Rady Ministrów oraz jednoosobowym szefem określonego działu administracji publicznej.

Maksymalna liczba ministerstw w II RP wynosiła 16 tek (1919-21). Później liczba ta spadła dzięki łączeniom resortów. W 1932 r. było ich już tylko 11.

W ministerstwach był zazwyczaj jeden lub dwóch wiceministrów.

Ministerstwo -> Departamenty -> Wydziały

Minister -> Dyrektorzy -> Naczelnicy

Każde ministerstwo miało swój statut.

Najważniejszym ministrem w II RP był Minister Spraw Wewnętrznych. Podczas nieobecności premiera posiedzeniu RM przewodniczył właśnie szef MSW.

Szczególna rola Ministra Spraw Wewnętrznych była spowodowana tym, że podlegała mu administracja publiczna, policja, KOP oraz to, że sprawował nadzór nad samorządami, stowarzyszeniami i prasą (cenzura prasy).

Do jego kompetencji należały sprawy nie przypisane innym ministrom, np. sprawy mniejszości narodowych.

Minister Spraw Zagranicznych

- reprezentował państwo Polskie na zewnątrz,

- negocjował umowy i traktaty międzynarodowe,

- sprawował nadzór nad placówkami dyplomatycznymi

a) ambasady

b) konsulaty

c) poselstwa - były w państwach z którymi kontakty dyplomatyczne nie były na najwyższym szczeblu.

Minister Spraw Wojskowych

- do 1926 r. był faktycznym zwierzchnikiem sił zbrojnych; podlegały mu: dowództwa okręgów korpusów (było ich 10) i sztab generalny;

- od 1926 r. rolę tę przejął Generalny Inspektor Sił Zbrojnych.

Ministrowi Sprawiedliwości podlegało całe sądownictwo, prokuratura i więziennictwo.

Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego był odpowiedzialny za:

- edukację (szkolnictwo państwowe wszystkich szczebli),

- archiwa,

- kwestię kultury i sztuki.

Minister Skarbu (Minister Finansów) odpowiadał za:

- ściąganie podatków,

- przygotowanie budżetu,

- nadzorowanie urzędów podatkowych,

- nadzór nad bankami i funduszami.

Minister Przemysłu i Handlu przygotowywał ustawy regulujące te dziedziny gospodarki.

Minister Rolnictwa i Reform Rolnych był odpowiedzialny za reformy rolne (odebranie ziemi „obszarnikom” i oddanie jej rolnikom bezrolnym/małorolnym).

Komuniści i lewica opowiadała się za wywłaszczeniem bez odszkodowania.

Reszta: wykupienie ziemi po cenie rynkowej => problem: skąd wziąć pieniądze na sfinansowanie tego przedsięwzięcia.

Do 1939 r. rozparcelowano zaledwie ułamek ziem, które miały być przydzielone chłopom bezrolnym/małorolnym.

Minister Komunikacji sprawował nadzór nad kolejami państwowymi i lotnictwem cywilnym.

Minister Poczt i Telegrafów sprawował nadzór nad siecią łączności telefonicznej i telegraficznej.

Minister Opieki Społecznej był odpowiedzialny za politykę socjalną i ubezpieczenia społeczne.

Instytucje centralne:

>> Dyrekcja Monopoli Państwowych - egzekwował państwowe monopole, dzierżawiło je lub odsprzedawało. Np. monopol zapałkowy.

>> Najwyższa Iza Kontroli - wcześniej Najwyższa Iza Kontroli Państwa (1919-21):

- kontrola finansów publicznych,

- kontrola państwowych przedsiębiorstw,

- Prezes NIK powoływany był przez prezydenta na wniosek premiera;

Konstytucja Marcowa: podlegał Sejmowi,

Konstytucja Kwietniowa: podlegał prezydentowi,

- Prezes NIK miał rangę ministra.

>> Policja Państwowa była podporządkowana ministrowi -> wojewodom -> starostom

Na jej czele stał Komendant Główny mianowany przez prezydenta.

Komendant okręgowy -> komisariaty

Komendant powiatowy -> posterunki

2) terytorialna:
a) rządowa

• ogólna (polityczna) - obejmowała urzędy, które podlegały MSW, wojewodom i starostom

np. policja

• specjalna - obejmowała obszary, które nie podlegały MSW, wojewodom i starostom

np. kuratorium, izby skarowe

b) samorządowa (gmina i powiat)

Podział administracyjny kraju

Od połowy 1919 r. trójszczeblowy podział administracyjny:

- gmina (nie było administracji),

- powiat,

- województwo.

Ostateczny podział administracyjny nastąpił w 1925 r. i dzielił RP na 16 województw.

Kwestia secesji mieszkańców województwa poznańskiego i pomorskiego.

W latach 1919-22 istniało Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej i obejmowało sprawy tych dwóch województw. Spowodowane to było odrębnością mieszkańców tych obszarów. Widoczne tam były nastroje separatystyczne. Urząd ten był ministerstwem, któremu podlegały teki: gospodarki, sprawiedliwości, edukacji. Było tam ok. 7 wiceministrów. Jego zadaniem było przeprowadzenie integracji byłego zaboru pruskiego z resztą Polski.

W 1920 r., w apogeum wojny polsko-bolszewickiej, Rosjanie przekazali władzę nad Litwą Litwinom. W samym Wilnie 90% mieszkańców stanowili Polacy. Litwini proklamowali Wilno stolicą Litwy.

Gdy Polacy odparli bolszewików znad Wisły nie zajęli Wilna ale dalej odpierali Rosjan.

Piłsudski nie widział możliwości istnienia Polski bez Wilna. Nie pozwolił na wybuchnięcie konfliktu z Litwinami. Dlatego wezwał do siebie gen. Żelichowskiego, aby ten wywołał bunt przeciwko niemu w armii i wkroczył z wojskami do Wilna i zajmując je. Litwini zostali zmuszeni do przeniesienia stolicy do Kowna.

Proces przyłączania Wileńszczyzny do Polski trwał bardzo długo. Żelichowski utworzył Litwę Środkową z Tymczasową Komisją Rządową Litwy Środkowej. W 1922 r. przeprowadzono tam wybory, które zbojkotowali Litwini. Wyłoniony w tych wyborach Sejm zdecydował o przyłączeniu się Litwy Środkowej do Polski. Dopiero po trzech latach Wileńszczyzna stała się województwem.

Województwo śląskie otrzymało autonomię. Śląsk miał własny sejm. W plebiscycie w 1921 r. miano zadecydować o ewentualnym podziale Śląska na część polską i niemiecką. Tan autonomia była marchewką na ślązaków aby ci głosowali za przynależnością do Polski.

Warszawa - wyodrębnione terytorium z województwa.

Gdynia - miasto szczególne; zostało wybudowane całkowicie od zera.

Szkolnictwo

1. podstawowe dzieliło się na:

• 4-klasową szkołę elementarną

• 7-klasową szkołę podstawową (kończyła ją niespełna połowa uczniów)

Państwo nie miało pieniędzy na utrzymywanie kadry nauczycielskiej.

2. średnie dzieliło się na:

• 4-letnie gimnazjum, które kończyło się Małą Maturą,

• 2-letnie liceum, które kończyła Duża Matura

• wyższe dzieliło się na:

• akademickie, które nadawały stopnie naukowe:

- uniwersytety,

- politechniki,

• zawodowe.

W całej Polsce w 28 szkołach wyższych studiowało 50 tys. studentów.

System finansowy

Po I wojnie światowej wystąpił problem jednolitego pieniądza.

Zabór pruski - marka niemiecka

Zabór rosyjski - rubel

Zabór austro-węgierski -

Wprowadzono markę polską.

Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa

Drukowano pieniądze bez pokrycia. Pojawiła się hiperinflacja. Jej apogeum było w 1923 r.

Grabski utworzył Bank Polski, jako instytucję pozarządową nie podlegającą rządowi.

W I 1924 r. wprowadzono polską złotówkę.

Do 1924 r. istniały wyłącznie prowizoria budżetowe. Od tego momentu budżet był już uchwalany przez Sejm co roku.

W budżecie Polski międzywojennej wydatki budżetu w 1/3 szły na wojsko. Było to spowodowane zagrożeniem wojny i faktem, że krajem rządzili wojskowi.

Polska Rzeczpospolita Ludowa

Polska Zjednoczona Partia Robotnicza - partia komunistyczna utworzona na wzór KPZR 15 XII 1948 r. na Kongresie Zjednoczeniowym PPR i PPS (jednocześnie I Zjazd PZPR). Powstała na warunkach narzuconych przez kierownictwo PPR, po wyeliminowaniu z PPS niezależnych przywódców i przeprowadzeniu masowej czystki wśród członków (usunięcie ponad 82 tys. osób). Do 1989 r. odgrywała rolę kierowniczą w systemie politycznym i gospodarce Polski. 1990 r. Na XI Zjeździe w 1990 r. została rozwiązana. Część jej byłych członków założyła Unię Socjaldemokratyczną (przewodniczący Tadeusz Fiszbach; rozwiązaną w 1991 r.) oraz Socjaldemokrację Rzeczpospolitej Polskiej (SdRP). Przewodniczący: A. Kwaśniewski, Sekretarz Generalny: L. Miller.

Podstawa ideowa - marksizm-leninizm

Cel perspektywiczny - zbudowanie w Polsce ustroju socjalistycznego

Zasada życia wewnątrzpartyjnego - centralizm demokratyczny

Struktura organizacyjna - tworzona wg zasady produkcyjno-terytorialnej (podstawowe ogniwo: podstawowa organizacja partyjna (POP) w zakładzie pracy, instytucji, organizacji)

Najwyższa władza - Zjazd PZPR, a między Zjazdami Komitet Centralny (KC)

Centralizm demokratyczny to jedna z fundamentalnych zasad funkcjonowania partii komunistycznych i podporządkowanych im organizacji. Zakłada ścisłą dyscyplinę partyjną i zobowiązuje wszystkich członków partii, wszystkie niższe instancje do ścisłego podporządkowania się uchwałom wyższych władz. Teoretycznie zakładał swobodę dyskusji i krytyki, w praktyce wszystkie decyzje niższych szczebli musiały być zgodne z ogólną linią partii (czyli z decyzjami kierownictwa). W schyłkowym okresie istnienia komunizmu zasada centralizmu demokratycznego została w niektórych krajach zakwestionowana, m.in. 1980 w Polsce: przez tworzenie w PZPR tzw. struktur poziomych przez organizacje partyjne niższych szczebli.

Do 1989 PZPR była partią o charakterze państwowym, kierowała totalitarnym systemem władzy w Polsce (1976 w konstytucji PRL określono PZPR jako przewodnią siłę narodu), z autorytarnym państwem i centralnie zarządzaną, zbiurokratyzowaną gospodarką; dążyła do kontrolowania wszelkich przejawów życia społecznego; była podporządkowana sowieckiej partii komunistycznej (najściślej do 1956). Podstawy ideowe PZPR formalnie opierała na doktrynie komunizmu (przy zachowywaniu podstawowych haseł dokonywano zmian ich treści, szczególnie po załamaniu się stalinizmu). W propagandzie odwoływała się głównie do tradycji ruchu komunistycznego; jako perspektywiczne cele ostateczne PZPR deklarowała utworzenie w Polsce społeczeństwa socjalistycznego (bez zasadniczych podziałów społecznych będących skutkiem istnienia własności prywatnej) oraz zwycięstwo komunizmu na całym świecie. Główną zasadą organizacyjną PZPR był tzw. centralizm demokratyczny (w teorii — demokratyczni wyłanianie władz i podejmowanie decyzji oraz centralne kierowanie partią), faktycznie główną rolę w PZPR odgrywały władze wykonawcze (Biuro Polityczne i Sekretariat KC oraz egzekutywy komitetów partyjnych).

Struktura organizacyjna

Zasadniczym organem struktury partyjnej jest podstawowa organizacja partyjna (zakładowa, miejska, terenowa)które podlegają komitetom gminnym, miejsko-gminnym, miejskim oraz dzielnicowym zaś te komitetom wojewódzkim organizacje wojewódzkie są podporządkowane Komitetom Centralnym (KC). Organizacje wojewódzkie mogą zwoływać co 2 lata konferencje na nich wybiera się komitety odpowiednich stopni komisie rewizyjne i komisie kontroli partyjne. Konferencje zatwierdzają i rozpatrują sprawozdania ustępujących władz i uchwalają dalsze programy działań. Najwyższą władzą PZPR jest Zjazd w okresie między zjazdami jest KC, Zjazd zwyczajny jest zwoływany co 5 lat przez KC zaś nadzwyczajny może być zwołany w terminie wcześniejszym przez KC lub tez przez 1/3 ogólnej liczby członków partii. Zjazd określa linię polityczną i uchwala program partii wybiera KC i I Sekretarza KC, Centralna Komisję Rewizyjną, Centralną komisję Kontroli Partyjnej, uchwala zmiany w statucie partii KC oraz wybiera biuro polityczne.




1 - najwyższy organ partii. Odbywał się co 4 - 5 lat. Był imprezą propagandową. Przed Zjazdem był już zarysowany scenariusz przebiegu obrad. Wyjątki stanowią: IX Nadzwyczajny Zjazd PZPR w 1981 r. oraz XI Zjazd w I 1990 r., który rozwiązał PZPR. Od II Zjazdu każde obrady odbywały się w Sali Kongresowej PKiN w Warszawie.

Delegatów na Zjazd wyłaniały według określonego klucza niższe komórki organizacyjne na zasadzie wyborów pośrednich. Praktycznie selekcji dokonywały komitety dzielnicowe i powiatowe. Zjazd powoływał Komitet Centralny (ten z kolei Biuro Polityczne, Sekretariat i I Sekretarza), Centralną Komisję Rewizyjną i Centralną Komisję Kontroli Partyjnej. Miał również uprawnienia do zmian w statucie.

Polska Zjednoczona Partia Robotnicza powstała 15 grudnia 1948 r. po zjednoczeniu się PPR i PPS. Na przewodniczącego KC PZPR wybrano Bolesława Bieruta. W 1950 r. powstał pierwszy plan 6-letni którego głównym zadaniem była budowa techniczno-ekonomicznych podwalin pod podstawy socjalizmu. Po 1953 r. partia zmieniła politykę wobec wsi między innymi wydatnie zwiększając nakłady inwestycyjne na rolnictwo. W 1956 r. po śmierci Bieruta na I Sekretarza wybrany został Edward Ochab. W 1959 r. Zjazd wytyczył kierunki walki z siłami antysocjalistycznymi i rewizjonistycznymi oraz ustalił główne warunki w dziedzinie gospodarki i kultury. Pozostała działalność PZPR jest przedstawiona w postaci Zjazdów.

Propaganda Zjazdów PZPR

II Zjazd 10-17 marca 1954 r.

Przedstawiony został referat sprawozdawczy Komitetu Centralnego i sprawozdanie Centralnej Komisji Rewizyjnej. Wytyczone zostały główne zadania gospodarcze na lata 1954-55. Przedstawiony został także program rozwoju rolnictwa. Poddano pod głosowanie niektóre zmiany w statusie PZPR. Dokonano wyborów do Komitetu Centralnego i Centralnej Komisji Rewizyjnej.

III Zjazd 10-19 marca 1959 r.

Pierwszym sekretarzem KC został Władysław Gomułka, który wyznaczył i zapoczątkował działania które miały na celu podniesienie na wyższy poziom metod budowania socjalizmu i pełnego respektowania leninowskich norm życia partyjnego i państwowego. Mimo dokonania zmian w wielu dziedzinach nie odważono się dokonać ich w sferach rządowych i kadrowych. Dzięki burzliwym obradom na tematy robotniczo-chłopskie udało się stłumić w zarodku manifestacje chłopskie i w znacznym stopniu polepszyć byt żyjących na roli chłopów. Niemniej jednak obrady zakończyły się uchwaleniem znacznie bardziej poprawnego planu co do działań związanych z przedstawicielami podstawowych komórek społecznych.

IV Zjazd 15-20 czerwca 1964 r.

Uchwalił wytyczenie planu na lata 1966-70 ustalając dalszy rozwój kraju we wszystkich dziedzinach. Pomiędzy 1964-69 na skutek zaostrzenia się sytuacji międzynarodowej oraz rozłamowej polityki kierownictwa KP Chin Ludowych nastąpił wzrost elementu antysocjalistycznego i wrogich ośrodków dywersyjnych. Udało im się sprowokować zamieszki w 1968 r. na uczelniach Warszawy oraz kilku innych miastach Polski. Partia i społeczeństwo skrytykowało takiego rodzaju przejawy buntu nie popierając tego a robotnicza młodzież dążyła do ostrego sprzeciwu co do nielicznych wystąpień studentów i nawoływała ich od podjęcia dalszej nauki.

V Zjazd 11-16 listopada 1968 r.

Nie możność poradzenia sobie z trudną sytuacją doprowadziło do tego że zwołano nadzwyczajne obrady Plenum na którym podjęto decyzje dotyczące uchwalenia nowego dość liberalnego planu strategicznego działania co miało doprowadzić do polepszenia się środków finansowych warstw najuboższych i wdrożenie do życia ulepszeń zarządzających zmianami które miały doprowadzić do powstania nowego lepszego państwa w którym wszystkie grupy ludności żyłyby na tym samym poziomie. Cele były światłe jednak nie doprowadziły one do zamierzonych efektów. Dopiero zwołane VII Plenum doprowadziło do zmian w kierowniczych instytucjach odszedł Gomółka, Juszczak, Kliszko, Spychalski, Strzelecki co pozwoliło na bezpośrednie usunięcie konfliktu społecznego, podjęto wiele decyzji dotyczących życia społeczno ekonomicznego, politycznego i spraw kadrowych.

VI Zjazd 6-11 grudnia 1971 r.

Zaaprobował zmiany dokonane przez Plenum w Statusie PZPR wybrał nowe KC którego I Sekretarzem stał się Edward Gierek. Utworzono nowy program, który został zaakceptowany przez społeczeństwo, a w latach 1971-75 nastąpił znaczny rozwój życia gospodarczego i społecznego. Zasadniczym celem polityki społeczno gospodarczej było poprawienie bytowych i kulturalnych warunków życia społeczeństwa. Służyły temu dynamiczny rozwój sił twórczych, wzrost społeczeństwa, wydajność pracy, postęp w dziedzinie nauki i techniki, a także organizacji, unowocześnienie struktur gospodarczych kraju oraz podniesienie efektywności gospodarowania. Dzięki reformie struktury organizacyjnej komitety miejskie wraz z powołanymi wcześniej komitetami gminnymi są bezpośrednimi organizatorami pracy podstawowych organizacji partyjnych.

VII Zjazd 8-12 grudnia 1975 r.

Dokonał podsumowania dotychczas wykonanych działań zarówno państwa jaki i partii i na tej podstawie przyjął program dalszego rozwoju gospodarki nauki i kultury na lata 1976-80, a także uchwalił zmiany w statucie PZPR. Dokonano też mian w statucie KC. W toku obrad akcentowano dynamiczny rozwój kraju utożsamiając go z rzetelnie zaplanowaną strategią rozwinięto koncepcie że w Polsce zbudowano już podstawy socjalizmu i teraz programowym zadaniem dla partii stała się budowa rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego.

VIII Zjazd 11-15 luty 1980 r.

W kampanii przedzjazdowej i w czasie zjazdu krytykowano stan życia wewnątrzpartyjnego, propagandę sukcesu, system rządzenia i kierowania gospodarką. Jednym z głównych celów obrad było kompleksowe zagospodarowanie Wisły oraz wykorzystanie zasobów wodnych kraju a także o powszechne zachowanie pokoju na świecie i o przerwanie wyścigu zbrojeń oraz do kontynuowania polityki odprężenia. Wskazano na to by powrócić do leninowskich norm życia partyjnego podkreślono że odnowa życia społecznego może mieć charakter wyłącznie socjalistyczny.

IX Nadzwyczajny Zjazd PZPR 14-20 lipca 1981 r.

Jeszcze wcześniej bo na X Plenum 29-30 kwietnia w związku z nasilającymi się niepokojami w kraju podjęto uchwałę co do powołania Nadzwyczajnego Zjazdu na którym uchwalono nowy Status. Zjazd wybrał nową władze ( I Sekretarz Stanisław Kania ) określił zasady politycznych działań partii w społeczeństwie oraz ideowe i organizacyjne zasady jej życia wewnętrznego zgodnie z jej niezmienną w swej istocie koncepcją partii leninowskiego typu. Nowy Status, uchwała, a także przebieg Zjazdu wskazywały na przestrzeganie zasad centralizmu demokratycznego w życiu wewnętrznym partii nieskomplikowanej wymiany myśli dyscypliny w realizacji postanowień umocnienia więzi partii ze społeczeństwem. Zjazd przedstawił partii i społeczeństwu program wyjścia z kryzysu i socjalistyczną odnowę życia społecznego wezwał wszystkich Polaków do wspólnego działania na rzecz ludowładztwa samorządności i sprawiedliwości na rzecz demokracji do tworzenia porozumień w których powinny się znajdować sojusznicze stronnictwa, związki zawodowe, organizacje młodzieżowe, wierzący i niewierzący, wszyscy patrioci.

2 - dwa różne zespoły ludzi, których kompetencje, prace nachodziły się na siebie.

Komitet Centralny (w pierwszym rozumieniu) składał się od 100 do ponad 200 ludzi których wybierał Zjazd na członków KC lub zastępców członków KC. Ci ostatni mogli przemawiać, ale nie mieli prawa do głosowana. Liczba członków KC stale rosła. W latach 70. ich liczba wynosiła 200 z ogonkiem.

Do KC należeli:

- funkcjonariusze aparatu Partii,

- I Sekretarze Wojewódzcy,

- I Sekretarz Huty im. Lenina,

- członkowie administracji państwowej (najważniejsi ministrowie i wiceministrowie), np. szef MSW, szef Urzędu Cenzury, Radiokomitetu,

- redaktorzy naczelni najważniejszych gazet, np. Trybuna Ludu, Polityka (Mietek Franio Rakowski),

- wybrani generałowie,

- kadra zarządzająca gospodarką.

Organami KC były: dzienniki Trybuna Ludu i Chłopska Droga, miesięczniki Życie Partii oraz Nowe Drogi (pismo teoretyczne). Przy KC PZPR istniała również Wyższa Szkoła Nauk Społecznych jako ośrodek kształcenia kadr partyjnych.

Plenum KC było Zemanem KC między Zjazdami.

W czasie Plenum KC I Sekretarz odczytywał referat. Następnie odbywała się debata oraz przyjęcie wcześniej przygotowanej uchwały.

3 - I Sekretarz KC (do 1954 przewodniczący), kierował Partią z grupą najbliższych współpracowników, dysponujący dyktatorską władzą (jego usunięcie było w zasadzie możliwe, do 1981, dopiero podczas kryzysu politycznego, gospodarczego i buntu społecznego).

W czasach kryzysowych Plenum wybierało nowego I Sekretarza KC.

I Sekretarze byli zmieniani nie na Zjazdach ale na Plenach.

Z zasady I Sekretarza wybierano jednomyślnie. I Sekretarz był od kierowania Komitetu Centralnego. Był łącznikiem pomiędzy Sekretariatem KC i Burem Politycznym.

Bolesław Bierut	21 XII 1948 - 12 III 1956
Edward Ochab	20 III 1956 - 21 X 1956
Władysław Gomułka	21 X 1956 - 20 XII 1970
Edward Gierek	20 XII 1970 - 6 IX 1980
Stanisław Kania	6 IX 1980 - 18 X 1981
Wojciech Jaruzelski	18 X 1981 - 29 VII 1989
Mieczysław Rakowski	29 VII 1989 - 29 I 1990

4 - składało się z kilku członków (od 4 do 7). Nosili tytuł Sekretarza KC.

Zajmowało się sprawami wewnętrznymi oraz funkcjonowaniem PZPR.

Zastępcy Sekretarza KC:

- Sekretarz ds. Gospodarczych,

- Sekretarz ds. Środków Masowego Przekazu.

Sekretariat KC wraz Biurem Politycznym decydowały o składzie personalnym i polityce formalnie (zgodnie ze statutem partii) najwyższych władz: zjazdu PZPR, między zjazdami KC — konferencji (co 2-3 lata), komitetów w organizacjach wojewódzkich, powiatowych (do 1975), gminnych (od 1973) i zakładowych.

5 - liczniejsze od Sekretariatu KC. W Biurze Politycznym zasiadało kilkanaście osób (10 - 20).

Członkowie BP oraz zastępcy członków BP podejmowali głównie strategiczne decyzje (polityka zagraniczna, bezpieczeństwo, obronność).

Członkowie BP:

- premier,

- przewodniczący Rady Państwa,

- I Sekretarz KC,

- niektórzy członkowie Komitetu Centralnego,

- niektórzy ministrowie (np. MSW, MSZ, MON)

- przewodniczący młodzieżówki PZPR - Związku Młodzieży Polskiej

- ………………………. PZPR

- ………………………. CRZZ

6 - Urzędnicy (funkcjonariusze) aparatu Partii zajmowali się monitorowaniem spraw wewnętrznych.

7 - Wydziały:

- Spraw Zagranicznych,

- Rolnictwa,

- Ekonomiczny,

- Administracyjny (sądy, służby specjalne),

- Kultury (prasa, media),

- Organizacyjny (kontrola PZPR na niższych szczeblach),

- Kadr.

Na czele wydziału stał Kierownik Wydziału.

Kierownik Wydziału Rolnictwa KC był wyższy rangą od ministra rolnictwa.

8 - Centralna Komisja Rewizyjna była wybierana przez Zjazd na 4 lata. Była odpowiedzialna za majątek PZPR (organ kontrolny). W rzeczywistości nie miała realnego wpływu na powierzone jej zadania - zatwierdzała wszystko co jej przedkładano.

Mimo, że PZPR miało ok. 2 mln członków, składki opłacane przez nich nie wystarczały na sfinansowanie działalności Partii. Dlatego sięgano do pieniędzy państwowych, np. do Ministerstwa Finansów, Robotniczej Spółdzielni Wydawniczej Prasa Książki Ruch.

9 - Centralna Komisja Kontroli Partyjnej

Sąd partyjny, który zazwyczaj nie miała dużego znaczenia.

W wypadku przestępstwa popełnionego przez członka Partii, udzielała mu uwagi, kary lub relegowała z PZPR.

W 1981 r. wykluczyła z grona Partii Edwarda Gierka za błędy polityczne popełnione w latach 70.

Szczebel wojewódzki




1 - teoretycznie najwyższy organ PZPR na szczeblu wojewódzkim.

2 - należała do niego elita województwa: wyżsi urzędnicy państwowi dyrektorzy instytucji publicznych,, redaktorzy naczelni periodyków, etc.

3 - stał na czele KW PZPR

4 - składało się z 3 - 4 osób

5 -

6 - liczba osób pracujących w Wydziałach to ok. 110 osób.

7 -

Podobna struktura Partii była również na szczeblu powiatowym (nie było już funkcji sekretarza).

PZPR wchodziła we wszystkie instytucje publiczne i społeczne.

>> Uniwersytet:

I Sekretarz Komitetu Uczelnianego

Komitet Uczelniany

Egzekutywa -> nadzorowała pracę rektora czy działa zgodnie z linią Partii

>> Wydział:

Wydziałowa Organizacja Partyjna

>> Instytut:

Podstawowa Organizacja Partyjna (POP)

System nomenklatury obsadzania kadr - osadzanie stanowisk w państwie (w różnych instytucjach i na różnych szczeblach) z rekomendacji odpowiednich komitetów partyjnych. 100 - 300 tys. miejsc w skali kraju.

Dominującą rolę w PZPR odgrywała grupa pracowników zawodowych (tzw. aparat partyjny, liczący początkowo kilka, później kilkanaście tysięcy osób) i grupa osób (tzw. aktyw, liczący kilkaset tysięcy osób) kierujących głównymi. instytucjami państwowymi z rekomendacji PZPR, kontrolujących samą partię (do 1981 ich przedstawiciele stanowili 60-90% członków KC) oraz państwo, stronnictwa polityczne, związki zawodowei organizacje społeczne. Biurokracja partyjna dublowała funkcjonowanie wielu instytucji, szczegółowo nadzorowała ich działalność. Biuro Polityczne i Sekretariat KC oraz egzekutywy właściwych komitetów decydowały (przez wprowadzony w 1950 r., a rozbudowany po 1970 r. system tzw. nomenklatury) o obsadzie wszystkich ważnych stanowisk we wszelkich instytucjach i organizacjach w Polsce (wyjątek stanowiły Kościół katolicki i od 1980 NSZZ „Solidarność”).

PZPR, po zakończeniu procesu połączenia PPR (985 tys. członków) i PPS (531 tys. członków) i kolejnej czystce, liczyła 1367 tys. (IV 1949). W następnych latach liczba członków spadła do 1138 tys. (1951). Po okresie wzrostu (od 1953) liczyła na początku 1957 — 1377 tys. Po weryfikacji i usunięciu ponad 200 tys. członków (1957-58) w PZPR 1959 było 1018 tys. (najmniej w jej dziejach). W następnych latach liczba członków stopniowo rosła: 1965 — 1775 tys., 1970 — 2320 tys. Po kolejnej weryfikacji członków 1971 partia liczyła 2254 tys. Później gwałtownie (szczególnie po 1976) PZPR rozbudowywano, 1980 należało do niej 3092 tys. (najwięcej). Po powstaniu Solidarności i wprowadzeniu stanu wojennego (XII 1981) z partii wystąpiło ok. 850 tys. osób, w tym 36% należących dotychczas do PZPR robotników (ich odsetek na początku istnienia partii stopniowo spadał z ponad 50% — 1949, do 38% w latach 80.). W końcowym okresie istnienia PZPR liczyła ok. 2 mln członków, ale jesienią 1990 w sondażu w sprawie powołania nowej partii uczestniczyło tylko ok. 1 mln członków.

Armia - położenie wojska w strukturze państwa było oparte na innych zasadach.

Główny Zarząd LWP - działał na zasadach wydziału

Szef Głównego Zarządu LWP podlegał I Sekretarzowi KC lub Sekretariatowi KC.

I Sekretarz KW nie mógł ingerować w działania armii na swoim obszarze.

Cenzura w PRL

Zmiany w systemie prasowym po 1944 zapoczątkowało przejęcie przez państwo drukarń i gospodarki papierem. Wprowadzono cenzurę prewencyjną. Od I 1945 działało Biuro Kontroli Prasy, a w 1946 r. powołano Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk. Przestały wychodzić gazety prywatne, wydanie prasy przejął założony w 1944 r. Instytut Prasy Spółdzielni Wydawniczo-Oświatowej „Czytelnik”. Tzw. prasa „czytelnikowska” składała się z dzienników ogólnokrajowych (m.in. „Rzeczpospolita”; i „Życie Warszawy”), gazet lokalnych („Dziennik Polski”, „Dziennik Łódzki”, „Głos Wielkopolski”, „Dziennik Zachodni”, „Dziennik Bałtycki” i in.), tygodników („Przekrój”, „Szpilki”, „Stolica”), pism popularnonaukowych („Problemy”), społeczno-politycznych („Odrodzenie”, „Twórczość”, „Kuźnica”). Równocześnie, obok tytułów wznawianych (np. „Przegląd Techniczny”) pojawiły się nowe pisma specjalistyczne, w tym „Nowa Szkoła” i „Poznaj świat”.

Własne wydawnictwa prasowe miały: PPS (w ramach założonej w 1946 r. Spółdzielni Wydawniczej „Wiedza”) i PPR (założonona w 1947 r. Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza „Prasa”). Na potrzeby prasy pracowały: Polska Agencja Prasowa PAP (powołana przez PKWN, 1944-45 pod nazwą Polpress), Agencja Prasowo-Informacyjna API (założona w 1944 r., należąca do „Czytelnika”), Zachodnia Agencja Prasowa (założona w 1930 r., w latach 1939-44 w konspiracji) oraz utworzone w 1946 r.: Robotnicza Agencja Prasowa (PPR) i Socjalistyczna Agencja Prasowa (PPS).

W latach 1945-48 stronnictwa i ugrupowania polityczne wydawały własną prasę, w tym również opozycyjne wobec komunistów PSL („Gazeta Ludowa” i „Chłopski Sztandar”) i SP („Odnowa”). SL wydawało „Zielony Sztandar”, SD — „Nową Epokę”, PPS — „Robotnika”, „Naprzód” i „Express Wieczorny”; wzrosła liczba tytułów prasy PPR (głównie „Głos Ludu”, „Nowe Drogi”, „Trybuna Wolności” oraz „Trybuna Robotnicza”). Z pism młodzieżowych największe nakłady miały m.in. „Wici” (organ ZMW RP „Wici”) i „Walka Młodych” (organ ZWM). Ukazywały się także pisma katolickie: „Tygodnik Warszawski” i „Tygodnik Powszechny” oraz prasa Stowarzyszenia „Pax”: „Słowo Powszechne” i „Dziś i jutro”.

Liczba tytułów prasy legalnej w 1948 r. wynosiła 880, średnie nakłady dzienników — 50-200 tys. egzemplarzy (najwyższy „Trybuny Robotniczej” — 400 tys. egzemplarzy), tygodników — 50-80 tys. egzemplarzy. Natomiast antykomunistyczne podziemie w latach 1944-48 wydawało ponad 200 pism konspiracyjnych, głównie wydawnictwa WiN (m.in. „Polskie Słowo”, „Wolne Słowo” i „Honor i Ojczyzna”) oraz obozu narodoweg (m.in. „Walka” i „Polak”).

Wraz ze zmianami politycznymi z lat 1948-53 — eliminacją opozycji i umacnianiem się rządów komunistycznych — następowała centralizacja systemu prasowego na wzór sowiecki. RSW „Prasa”, połączona w 1948 r. z wydawnictwem prasowym Wiedza, w 1950 r. przejęła prasę „Czytelnika”. W 1951 r. utworzono Państwowe Przedsiębiorstwo Kolportażu Prasy i Książki „Ruch”. Równocześnie, w trakcie scalania ruchu robotniczego, ludowego i młodzieżowego, likwidowano ich dotychczasową prasę. Po powstaniu PZPR zaczęła ukazywać się „Trybuna Ludu”, organem ZMP został „Sztandar Młodych”, związków zawodowych — „Głos Pracy”. Przestały ukazywać się ogólnopolskie dzienniki ZSL i SD. Zlikwidowano część pism społeczno-kulturalnych (m.in. „Odrodzenie” i „Kuźnicę” zastąpiono 1950 „Nową Kulturą”). Znacznie ograniczono prasę katolicką (w 1948 r. zlikwidowano „Tygodnik Warszawski”, a jego redakcję represjonowano, w 1953 r. „Tygodnik Powszechny” został odebrany redakcji i do 1956 wydawało go Stowarzyszenie „Pax”). I chociaż na początku lat 50. zaczęły pojawiać się nowe pisma (w 1951 magazyn „Świat”, naukowo-techniczny „Młody Technik” i społeczno-kulturalny „Życie Literackie”, 1952 „Przegląd Kulturalny”). Polityka prasowa władz w tym czasie doprowadziła do znacznego spadku liczby tytułów (1953 — 416). Dopiero pojawienie się w 1954 r. ilustrowanych, barwnych magazynów — „Dookoła świata” i katowickiej „Panoramy” zapoczątkowało nową jakość na polskim rynku prasowym.

W latach 1956-58 nastąpiło ożywienie prasy, która odgrywała znaczną rolę polityczną w ruchu na rzecz reform (np. „Po prostu”). Reaktywowano dawne i założono nowe pisma ZSL („Dziennik Ludowy”, „Tygodnik Kulturalny”, „Wieś Współczesna”, „Wieści”) oraz SD („Kurier Polski”). „Tygodnik Powszechny” przejęła jego dawna redakcja (J. Turowicz), zaczęła się ukazywać „Więź” (związana z Klubami Inteligencji Katolickiej) oraz nowe tytuły o zasięgu ogólnopolskim (w tym „Argumenty”, „Prawo i Życie”, pismo ZHP „Na przełaj”) i regionalne (m.in. „Nadodrze”, „Warmia i Mazury”, „Odra”, „Odgłosy”).

Za symbol odstępowania od reform politycznych zostało uznane rozwiązanie „Po prostu” (1957). Powstała wówczas „Polityka” miała stanowić przeciwwagę dla opowiadających się za dalszą liberalizacją „Nowej Kultury” i „Przeglądu Kulturalnego” (rozwiązanych 1963, w ich miejsce założono „Kulturę”).

Systematycznie wzrastała liczba tytułów (1955 — 638, 1956 — 799, 1957 — 869, 1958 — 924).

Konflikty polityczne lat 60., w tym rywalizacja między frakcjami PZPR, znajdowały swój wyraz także w dążeniu do zdobycia wpływów w prasie W końcu lat 60. szczególną aktywnością wyróżniła się grupa Mieczysława Moczara, która w 1968 r. podporządkowała sobie „Argumenty”, „Prawo i Życie” oraz „Walkę Młodych”, 1969 inspirowała powstanie „Perspektyw” (w miejsce zlikwidowanego „Świata”), ale nie zdołała opanować „Polityki”.

Na początku lat 70. zaczęły ukazywać się „Literatura”, „Czas” (Gdańsk), „Tydzień” (Poznań), „Echo Dnia” (Kielce) i inne. Dużą popularnością cieszyły się czasopisma popularnonaukowe, w tym wznowienia wydawnictw wcześniejszych (np. „Wszechświat”, „Wiedza i Życie”). Liczba tytułów prasowych osiągnęła: 1965 — 1305, 1969 — 1685, 1972 — 2979 i 1973 — 2461 tytułów.

Utworzenie w 1973 r. koncernu wydawniczego PZPR RSW „Prasa-Książka-Ruch” podporządkowało prasę Komitetowi Centralnemu PZPR. W gestii RSW pozostawała całość prasy partyjnej, większość gazet i czasopism informacyjno-politycznych, gospodarczych, społecznych, kulturalnych, sportowych, młodzieżowych i kobiecych (1975 — 46 dzienników i 190 czasopism, stanowiących 85% nakładów całej prasy krajowej) oraz kolportaż całości polskiej prasy, z prawem wyłączności. RSW decydowało o wydawaniu poszczególnych tytułów, o ich nakładach, oraz o podziale zysków, z których finansowano PZPR. Strukturę RSW tworzyło m.in. 21 wydawnictw prasowych i książkowych, agencje prasowe (w tym Polska Agencja Interpress, Centralna Agencja Fotograficzna oraz Krajowa Agencja Wydawnicza) oraz własne drukarnie i sieć kolportażu. Po 1975 r. system wydawania lokalnej prasy RSW dostosowano do nowego podziału administracyjnego Polski. Prasę wydawały ponadto: Prasa ZSL (założona w 1959 r.), wydawnictwo SD Epoka (1957), Czasopisma Wojskowe (1953), Wydawnictwa Czasopism Technicznych NOT (1949), a także specjalistyczne wydawnictwa książkowo-prasowe, jak np. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne (23 czasopisma) oraz katolicki PAX i Znak. Polityczna kontrola nad prasą pozostawała domeną cenzury, posługującej się instrukcjami (tzw. zapisy cenzorskie) zawierającymi spisy tematów z różnych dziedzin, nazwisk, publikacji itp., których eliminacja z druku była motywowana głównie względami politycznymi.

W 2 połowie lat 70., wraz z organizowaniem się demokratycznej opozycji, pojawiła się prasa podziemna wydawana poza cenzurą. Łącznie z ukazującymi się w takim samym trybie książkami, tworzyła tzw. drugi obieg wydawniczy. Pisma te wyrażały poglądy powstających wówczas ugrupowań i związków politycznych (m.in. „Głos”, studencki „Bratniak”, „Biuletyn Informacyjny KOR” i „Robotnik” KOR, „Opinia” ROPCiO, „Gazeta Polska” KPN, kwartalnik polityczny „Krytyka”, literacki „Zapis”, „Puls”, „Res Publica”, katolickie „Spotkania” i inne). Łącznie do VIII 1980 r. ukazało się ok. 200 tytułów.

Po VIII 1980 nastąpił szybki rozwój prasy NSZZ „Solidarność”. Powstało 6 legalnych pism Solidarności, w tym m.in. ogólnopolski „Tygodnik Solidarność” (III-XII 1981 i od V 1989), a wydawana poza cenzurą prasa związkowa — regionalna i zakładowa — liczyła ponad 3000 tytułów. Równocześnie wzrosły nakłady oraz pojawiły się wznowienia i nowe tytuły prasy katolickiej o zasięgu ogólnopolskim i regionalnym (np. związany z Polskim Związkiem Katolicko-Społecznym „Ład”). W ramach RSW opinie zachowawczo-nacjonalistycznych kręgów PZPR wyrażał tygodnik „Rzeczywistość”.

Po wprowadzeniu stanu wojennego 13 XII 1981 r. czasowo została zawieszona większość prasy, ukazywały się jedynie „Trybuna Ludu” i „Żołnierz Wolności” oraz 16 gazet pozawarszawskich. W I 1982 rozpoczęto wydawanie dziennika rządowego PRL „Rzeczpospolita”. Do VII 1982 wznowiono większość zawieszonych tytułów i rozpoczęto wydawanie nowych, ogólnopolskich czasopism społeczno-politycznych(„Przegląd Tygodniowy”, „Tu i teraz”, a od 1985 r. „Kultura” z nową redakcją). W latach 1982-84 pojawiło się 17 pism katolickich, w tym „Katolik” (wydawnictwo Pax), „Tygodnik Polski” (ChSS), „Przegląd Katolicki” (Archidiecezja Warszawska) i „Gwiazda Morza” (Gdańsk) oraz wznowione: „Powściągliwość i Praca” (o.o. michaelici) i „Królowa Apostołów” (pallotyni).

W stanie wojennym — mimo represji — szybko rozwinęła się prasa podziemna, związana głównie z działającą w konspiracji Solidarnością. Poza cenzurą wychodziły pisma informacyjno-publicystyczne („Wiadomości”, „Tygodnik Mazowsze”, „Tygodnik Wojenny”, „Przegląd Wiadomości Agencyjnych”), społeczno-polityczne różnych opcji ideowych („Krytyka”, „Vacat”, „Robotnik”, „Kos”, „Głos”, „Słowo”, „Kurs”, „13”, „Niepodległość”, „Antyk”, „Orientacja na Prawo”, „Stańczyk”), społeczno-kulturalnych („Arka”, „Obecność”, „Wezwanie”, „Kultura Niezależna”), środowiskowe (np. oświatowe „Tu teraz”, studenckie: „Bratniak” i „Promieniści”), zakładowe i międzyzakładowe związane ze strukturami NSZZ „Solidarność” (np. krakowsk „Hutnik”). W 1987 miesięcznik „Res Publica”, jako pierwsze pismo tego rodzaju, poddał się cenzurze i zaczął ukazywać się oficjalnie. Szacunkowo, w drugim obiegu ukazało się w 1983 r. - ok. 600 tytułów, a 1989 — ok. 900. Łącznie poza cenzurą wydano ok. 2000 tytułów prasowych.

Cenzorzy w tekstach szukali „drugiego, trzeciego dna”. Cenzura w imieniu partii pilnowała przestrzegania reguł w aspekcie tego co można/nie można pisać.

W 1967 r. dokonano 15 tys. ingerencji cenzury w książkach.

Zakazano publikowania zdjęć na których m.in. byli członkowie partii w dwuznacznych sytuacjach oraz puste półki sklepowe.

Nie było możliwe opublikowanie informacji o liczbie utonięć, wypadkach drogowych.

Cenzura była instrumentem represji, np. zakaz publikowania pozytywnych tekstów o poezji Miłosza.

W Urzędzie Cenzury pracowało ok. 500 osób. Połowa w centrali, reszta w terenie w okręgowych UKPPiW.

Aparat bezpieczeństwa w PRL

W 1943 r. uruchomiono polski rocznik w szkle NKWD. Kurs ten ukończyło ok. 300 osób. W 1944 r. zaczęły się tworzyć zalążki polskiego aparatu bezpieczeństwa. W I 1945 r. powstało Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, głównie w celu obrony organów władzy państwowej podległych PPR, pacyfikowania oporu społecznego oraz ochrony porządku publicznego. Było ściśle kontrolowane przez organy bezpieczeństwa ZSRR. Część kierownictwa ministerstwa i kadry dowódczej Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego stanowili oficerowie sowieccy lub obywatele polscy — niejawni współpracownicy NKWD (sowieckich (w 1945 r. liczył bez wojska ponad 120 tys. funkcjonariuszy, 1947 — 250 tys.).

Było nadzorowane przez Biuro Polityczne KC PPR, następnie PZPR (od 1949 przez Komisję Bezpieczeństwa). MBP podlegały wojewódzkie i powiatowe urzędy bezpieczeństwa publicznego (WUBP, PUBP) oraz MO, Wojska Wewnętrzne (od V 1945 r. Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego), więzienia i obozy pracy, WOP (od 1949).

Liczyło kilkadziesiąt tysięcy funkcjonariuszy (bez MO i KBW). MBP kierował Stanisław Radkiewicz.

MBP prowadziło: wywiad, kontrwywiad, kontrolę wszystkich organizacji i instytucji: społecznych, politycznych, gospodarczych, zwalczało opozycję polityczną (PSL), podziemie niepodległościowe w latach 1944-56 (partyzantka antykomunistyczna) oraz Kościół katolicki (komuniści chcieli mieć monopol światopoglądowy). Przygotowywało procesy polityczne (pokazowe i tajne), w tym członków kolejnych ZG WiN, działaczy politycznych stronnictw związanych w okresie II wojny światowej z władzami RP na uchodźstwie, dowódców AK i innych organizacji konspiracyjnych. Pacyfikowało społeczeństwo przez stosowanie masowego terroru państwowego likwidującego wszelkie formy oporu, uderzającego we wszystkie warstwy społeczne.

Stosowało przestępcze metody śledztwa (tortury fizyczne i psychiczne).

Po zakończeniu działań wojennych w latach 1945-46 do udziału w akcjach pacyfikacyjnych skierowano również regularne oddziały WP, 1946-49 działalność wojska i aparatu bezpieczeństwa koordynowała Państwowa Komisja Bezpieczeństwa.

W latach 1945-47 z MBP współpracowało z NKWD. W 1947 r. NKWD wycofuje się z działań na terenie Polski. Pozostali jedynie „sowietnicy” - oficerowie NKWD, którzy byli doradcami szefów jednostek terytorialnych NKWD.

W XII 1954 r. MBP zostało przekształcone w Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego. W 1956 r. zlikwidowano Komitet ds. BP oraz WUBP i PUBP.

Urząd Bezpieczeństwa (UB) to nazwa jednostek organizacyjnych Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (1944-54) i Komitetu do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego (1954-56). W powiatach — Powiatowe Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego (PUBP), w województwach — Wojewódzkie Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego (WUBP).

Stanowił policję polityczną formowaną pod nadzorem NKWD z funkcjonariuszy rekrutowanych głównie z Armii Ludowej i PPR.

Prowadził działalność agenturalną, inwigilację, terror wobec żołnierzy AK, podziemia niepodległościowego i opozycji politycznej (PSL), zwalczał opór grup społecznych przeciwstawiających się władzy komunistycznej (m.in. na wsi w czasie przymusowej kolektywizacji), walczył z wpływami Kościoła katolickiego.

W XI 1956 r. zniesiony po utworzeniu Służby Bezpieczeństwa (SB).

W systemie represji działały również: sądy (tajne sekcje), prokuratura i Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym, więzienia i obozy (do 1954 podporządkowane MBP, 1954-56 Ministerstwu Spraw Wewnętrznych, później Ministerstwu Sprawiedliwości). Od 1954 następowało stopniowe załamywanie się systemu stalinowskiego, ograniczano wszechwładzę aparatu bezpieczeństwa i zmniejszono jego liczebność. W XII 1954 zlikwidowano MBP i utworzono Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (MSW) oraz Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego przy Radzie Ministrów, w 1956 r. zlikwidowano UB i powołano Służbę Bezpieczeństwa (SB), podporządkowaną MSW, a w 1957 r. rozwiązano GZI WP.

Służba Bezpieczeństwa (SB) była aparatem powołanym do ochrony bezpieczeństwa państwa i porządku publicznego w PRL. Aparat bezpieczeństwa rozpoczął działalność w ramach Resortu Bezpieczeństwa Publicznego powołanego ustawą KRN z 21 VII 1944 o utworzeniu PKWN. Resort ten w I 1945 r. przemianowano na Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, które rozwiązano w XII 1954 r.

W latach 1956-83 w terenie aparat ten został organizacyjnie usytuowany w odpowiednich komendach milicji jako SB. Zgodnie z ustawą z 1983 r. o urzędzie ministerstwa spraw wewnętrznych i zakresie działania podległych mu organów, SB działała w ramach województw, rejonowych, miejskich i dzielnicowych urzędów spraw wewnętrznych.

Zadaniem SB była ochrona ustroju i nadzorowanie dziedzin życia społecznego i gospodarczego uznanych za istotne dla państwa. Brała udział w zwalczaniu opozycji, represjach wobec uczestników protestów i strajków, inwigilowaniu duchowieństwa, niezależnych środowisk intelektualnych, mniejszości narodowych itd. Szczególnie była aktywna w latach 80. w zwalczaniu Solidarności. Jest odpowiedzialna m.in. za przypadki uprowadzeń i mordów skrytobójczych

Została rozwiązana 1990 i zastąpiona przez Urząd Ochrony Państwa.

Przeprowadzono weryfikację 25 tys. funkcjonariuszy. Starzy funkcjonariusze przeszli na emeryturę. Część zweryfikowano pozytywnie, a część negatywnie.

Część przeszła do policji.

W VI 1956 r. spacyfikowano rewoltę w Poznaniu, podczas której m.in. rozbito więzienie i oblegano budynek UB, ale w wyniku październikowego przesilenia politycznego 1956 r. ostatecznie zaprzestano stosowania masowego terroru.

Aparat bezpieczeństwa zachował ważną pozycję w systemie władzy komunistycznej, kontrolował wszystkie formy życia społecznego, stosował represje, często bezprawne, wobec osób, środowisk opozycji politycznej i Kościoła katolickiego. Wspierany przez wojsko pacyfikował masowe wystąpienia społeczne (m.in. marzec 1968 w Polsce, grudniowy bunt robotniczy 1970, czerwcowy protest robotniczy 1976, stan wojenny 1981-83). Zwalczał przestępstwa gospodarcze (szczególnie przeciwko własności państwowej) i kryminalne.

Od 1993 r. toczy się proces kilkudziesięciu oficerów MBP, m.in. zastępcy dyrektora departamentu śledczego — A. Humera.

W ciągu pierwszych ośmiu latach liczba członków aparatu bezpieczeństwa wynosiła ok. 80 tys. Później nastąpił gwałtowny spadek tej liczby. W latach 70. gdy zaczynają powstawać organizacje opozycji demokratycznej, dynamicznie rośnie liczba informatorów. W latach 80. - 100 tys.

Aparat bezpieczeństwa miał trzy formacje pomocnicze:

1. od 1945 r. Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego, który podlegał MBP. Był jednostką woskową wydzieloną z armii. Ścigał oddziały partyzantki antykomunistycznej i przestępców politycznych.

W 1965 r. „zlikwidowano” KBW (faktycznie tylko zmiana nazwy). Zastąpiły je Jednostki Nadwiślańskie MSW.

2. od 1944 r. Milicja Obywatelska - nazwa policji działającej w Polsce w latach 1944-90. Była organem powołany do ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego, bezpieczeństwa obywateli i ich mienia oraz mienia społecznego. Początkowo podlegała resortowi bezpieczeństwa publicznego PKWN, w latach 1945-54 Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego, następnie ministerstwa spraw wewnętrznych.

Zakres działania MO określały kolejne dekrety z 1944, 1954, 1955 r. i ustawa z 1983 r. Oprócz wykonywania swych podstawowych zadań (przestępczość kryminalna, ruch drogowy) MO w początkowym okresie uczestniczyła w zwalczaniu ugrupowań wywodzących się z AK i innych organizacji tworzących w czasie okupacji podziemie niepodległościowe. Brała udział w tłumieniu protestów społecznych (m.in. XII 1970 na Wybrzeżu).

W latach 80. MO wspomagała Służbę Bezpieczeństwa w zwalczaniu opozycji, aktywne były zwłaszcza Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej (ZOMO).

3. od 1945 r. Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej (ORMO) - była organizacją powołaną z inicjatywy PPR uchwałą Rady Ministrów 1946 r. do współdziałania z MO w celu utrzymywania porządku i spokoju publicznego.

W latach 1946-48 jej członkowie wspomagali aparat bezpieczeństwa i milicji w walkach z organizacjami reprezentującymi nurt niepodległościowy, następnie ORMO uczestniczyła w kolektywizacji rolnictwa i innych akcjach organizowanych z inicjatywy PZPR.

Do 1990 r. w ramach MO funkcjonowały dwa autonomiczne piony: MO oraz aparat bezpieczeństwa (SB), który działał w terenie.

Działała też w grupach specjalistycznych: ruchu drogowego, nieletnich, bezpieczeństwa na wodach i kolei, ochrony środowiska i granicy państwa.

W 1980 r. liczyła ponad 460 tys. członków.

Działalność ORMO regulowały: zarządzenie ministra bezpieczeństwa publicznego z 1946 r., a następnie ustawa z 1967 r. (zmiana w 1986 r.).

Została rozwiązana ustawą z 1989 r.

Aparat bezpieczeństwa PRL-u podzielony był na departamenty, które miały przypisane sobie konkretne zadania:

- departament wywiadu,

- departament kontrwywiadu,

- departament do walki z bandytyzmem (z podziemiem niepodległościowym),

- departament do walki z Kościołem katolickim,

- departament ds. gospodarki.

Szukano wrogów także wewnątrz własnych szeregach oraz partii. Zadaniem Departamentu X było infiltrowanie partii i wyszukiwanie wrogów w jej gronie.

W latach 1956-57 kilku oficerów MBP zostało skazanych na kary więzienia, m.in. wicemininister R. Romkowski oraz dyrektor departamentów: śledczego — J. Różański i dziesiątego (ochrony PZPR) — A. Fejgin.

Józef Światło - uciekł do USA

Po 1956 r. powstawały departamenty operacyjne.

Departament I zajmował się wywiadem. Zbierał informacje za granicą. Funkcjonował w środowiskach polonijnych, emigracyjnych. Pozyskiwał także obcokrajowców do współpracy, aby ci przekazywali informacje z zagranicy. Interesowali się sytuacją w USA, RFN, Francji i Danii.

Od 1952 r. interesowali się Janem Nowakiem Jeziorańskim, utrudniając mu życie, wysuwając zarzuty że współpracował z hitlerowcami.


Departament II zajmował się kontrwywiadem. Wyłapywał zachodnich agentów działających na terenie Polski. Interesowali się kontaktami Polaków z obcokrajowcami oraz tymi Polakami, którzy wyjeżdżali za granicę, a także zachodnimi dziennikarzami, korespondentami akredytowanymi w Polsce.

Departament III początkowo zajmował się szeroko rozumianą działalnością opozycyjną oraz gospodarką. Zbierał informacje o nastrojach wśród pracowników zakładów pracy, np. czy dojdzie do niepokojów o zlikwidowano zakładowy bufet.

Departament IV powstał z części Departamentu III. Podlegał mu Kościół i organizacje katolickie (ruchy oazowa, PAX).

Inne departamenty (komórki pomocnicze miały rangę biur):

Biuro W - perlustracja korespondencji - przeglądanie prywatnej korespondencji.

Przesyłki zagraniczne - w 15-20%

Biuro T (technika operacyjna) - inwigilacja, podsłuchy.

PT - podsłuch telefoniczny

PP - podsłuch pokojowy (w domu i w pracy figuranta)

Biuro C - ewidencja operacyjna, archiwum SB. Tutaj powstawały teczki figuranta.

Sprawy operacyjne - kwestionariusz ewidencyjny.

Służby wojskowe

Wojskowe Służby Specjalne:

1. Wywiad Woskowy - Zarząd II Sztab Generalny - gromadzenie informacji o siłach zbrojnych krajów, które PRL uważała za wrogie. Zdecydowanie opanowana przez Rosjan.

np. Dania, północna RFN

„Radio Wolna Europa”, paryska „Kultura”

2. kontrwywiad wojskowy - w latach 1944-56 istniała Informacja Wojskowa (kontrwywiad, żandarmeria wojskowa)

Zajmowała się poszukiwaniem wrogów władzy ludowej. Była jednostką całkowicie opanowaną przez sowietów AK samo jak w Wywiadzie Wojskowym. W 1956 r. wycofano sowieckich szefów.

1957-1990 - Wojskowa Służba Wewnętrzna; gen. Czesław Kiszczak

W 1990 r. Zarząd II SG połączono z WSW (z części WSW powstała Żandarmeria Wojskowa) i utworzono Wojskowe Służby Informacyjne. Nie przeprowadzono weryfikacji jej pracowników.

6

---