GIEŁDY TOWAROWE
GIEŁDA TOWAROWA
To taki rynek formalny na którym w określonym czasie i miejscu - dochodzi do przeciwstawienia podaży i popytu oraz kupna-sprzedaży towarów masowych i to wysoce ujednoliconych pod względem stopnia jakości. Rynki te ogłaszają kształtujące się na nich ceny.
Podstawowym celem giełdy jako instytucji jest usprawnienie obrotu krajowego i międzynarodowego. W handlu międzynarodowym rola giełd towarowych wyraża się zwłaszcza w organizacji i ułatwianiu kontaktów handlowych krajom o różnych systemach gospodarczych. Giełdy są ponadto uważane za ważne narzędzie kształtowania koniunktury. Trudno nie zauważyć, że jest także możliwe wykorzystywanie instytucji giełd do celów politycznych.
RODZAJE GIEŁD
Klasyfikację giełd można przeprowadzić według kilku kryteriów. Najczęściej spotykane to:
Ze względu na przedmiot obrotów można wyróżnić :
giełdy papierów wartościowych - organizują obrót tzw. papierami przynoszącymi zmienny dochód (m.in. akcje ) oraz niektórymi papierami przynoszącymi stały dochód (np. obligacje)
giełdy towarowe
giełdy usług
giełdy mieszane (towarowo-pieniężne) - na tych giełdach są zawierane zarówno transakcje towarowe , jak i transakcje finansowe
Ze względu na skalę działania wyróżnia się giełdy o znaczeniu :
- światowym
regionalnym
lokalnym
Według kryterium formy prawnej, a ściślej - sposobu oddziaływania państwa na funkcjonowanie giełd, można wyodrębnić :
giełdy korporacyjne - instytucja prywatno-prawna, tworzona najczęściej przez zrzeszenia kupców i przemysłowców, bankierów, samorząd miejski, bądź przyjmują formę spółki akcyjnej.
giełdy organizowane przez państwo - instytucja publicznoprawna, powstała na mocy decyzji organu administracji państwowej.
Według charakteru operacji można wyróżnić :
giełdy otwarte
giełdy zamknięte
bądź też :
giełdy uniwersalne
giełdy wyspecjalizowane
TRANSAKCJE GIEŁDOWE
Wyróżnia spośród innych rynków formalnych kilka istotnych cech:
transakcje giełdowe nie wymagają okazywania przedmiotów in natura w pomieszczeniu giełdy
transakcje giełdowe są najczęściej zawierane przez pośredników
handel giełdowy odbywa się według ściśle określonych zasad, tzw. uzansów giełdowych, właściwych dla rynków przedmiotów zamiennych
elementem wyróżniającym giełdę spośród innych rynków formalnych jest standaryzacja obrotów (dotyczy ona przedmiotu transakcji, warunków realizacji transakcji, a w pewnym stopniu także sposobu negocjowania cen)
język giełdowy jest językiem sztucznym, o ściśle ustalonym znaczeniu sygnałów
giełdy stanowią wysoce sformalizowane struktury organizacyjne
Cechy te sprawiają, że giełda jest określana mianem rynku doskonałego. Zwłaszcza sposoby ustalania cen oraz zawierania transakcji eliminują preferencje osobiste, a zmienność przedmiotu transakcji - preferencje przedmiotowe.
Przedmiotem transakcji zawieranych na giełdach towarowych są :
towary ( produkty roślinne i zwierzęce, metale i kruszce szlachetne, produkty roślinne i zwierzęce przemysłowe, produkty naftowe, chemikalia)
usługi (usługi transportowe i frachtowe, usługi ubezpieczeniowe, usługi pośrednictwa transakcyjnego)
transakcje finansowe (indeksy giełdowe, dewizy, skrypty dłużne, papiery handlowe spółek, weksle skarbowe, depozyty, certyfikaty depozytowe, obligacje z prawem doboru akcji, GNMA i inne obligacje zabezpieczone, obligacje municypalne, obligacje państwowe)
Transakcje towarowe
W grupie transakcji towarowych wyróżnia się ponad 100 pozycji. Zważywszy że niektóre towary występują na giełdach w kilku odmianach (standardach), nominalna liczba towarów wydaje się dość duża, co tym samym utrudnia śledzenie rynku. W istocie przedmiotem aktywnego handlu giełdowego jest około 40 towarów, inne pojawiają się sporadycznie, a niektóra można odnaleźć tylko w opracowaniach poświęconych historii giełd.
Transakcje rzeczywiste (fizyczne)
Czyli typu: towar za pieniądz, stanowią około 2-3% ogółu transakcji towarowych. Pozostałe 97-98% to tzw. transakcje nierzeczywiste (niematerialne lub papierowe). Transakcje tego typu nie powodują fizycznego przemieszczenia towaru. Są to więc transakcje spekulacyjne bądź tzw. zabezpieczające, natomiast obrót rzeczywisty dokonuje się najczęściej poza giełdą.
Transakcje usługowe
Istotnym uzupełnieniem giełd towarowych jest rynek usług. Jego znaczący rozwój nastąpił po II wojnie światowej.
Przedmiotem transakcji są usługi transportu morskiego i śródlądowego. Umowy są zawierane na podstawie publikowanych przez giełdy notowań. Spełniają one funkcje informacyjne i jednocześnie stanowią podstawę negocjacji transakcji poza giełdami. Wobec rosnącego znaczenia transakcji czarterowych ten rodzaj usług traci na znaczeniu.
Proces koncentracji kapitału i szybko rosnące w skali światowej obroty towarowe wywołały wzrost zapotrzebowania na usługi ubezpieczeniowe. Przedmiotem transakcji na tej giełdzie są ubezpieczenia przewozów w transporcie morskim nieregularnym i trampowym. Transakcje są zawierane na podstawie indeksu koszyka stawek frachtowych.
Giełdy usług pośrednictwa transakcyjnego są związane z pośrednictwem i wspomagają zawieranie transakcji na giełdach towarowych i kapitałowych.
Transakcje finansowe
Część instrumentów finansowych, będąca przedmiotem intensywnego handlu na giełdach towarowo-pieniężnych, np. obligacje czy indeksy giełdowe, jest także przedmiotem transakcji zawieranych na giełdach finansowych. Jako przykład można wymienić handel obligacjami zagranicznymi.
Proces ewolucji rynków towarowych i finansowych jest z wielu względów korzystny.
Po pierwsze, dominujące na większości giełd towarowych transakcje finansowe poprawiają ich płynność i przyciągają nowych inwestorów. Rynki te są zazwyczaj obsługiwane przez jedną izbę rozliczeniową, co ułatwia przepływ zainwestowanego kapitału.
Po drugie, integracja rynków towarowych i kapitałowych sprzyja adaptacji doświadczeń, a w rezultacie usprawnieniu obrotu międzynarodowego. Przykładem może być adoptowanie na początku lat siedemdziesiątych przez rynki finansowe doświadczeń rynków towarowych w zawieraniu transakcji terminowych. Kolejne usprawnienia spowodowały, że transakcje finansowe znacznie uaktywniły ówczesne giełdy.
Ogół instrumentów finansowych stanowiących przedmiot transakcji na giełdach towarowych (rynkach zintegrowanych) można podzielić na :
papiery wartościowe przynoszące stały dochód
obligacje państwowe lub skarbowe
obligacje municypalne
obligacje zabezpieczone hipotetycznie certyfikatami gwarantowanymi przez Goverment National Mortrage Association
obligacje zamienne
certyfikaty depozytowe
weksle skarbowe
papiery skarbowe spółek
skrypty dłużne
papiery wartościowe przynoszące zmienny dochód
transakcje dewizowe
transakcje na indeksy giełdowe
Transakcje nierzeczywiste
Istota transakcji nierzeczywistych polega na ustaleniu terminu ich wykonania (np. 3, 6 lub 12 miesięcy) po cenie ustalonej z góry w momencie zawierania transakcji. Celem tych transakcji (ogółem około 97% wszystkich transakcji terminowych) nie jest odbiór lub dostawa towarów, lecz zarobienie na korzystnych zmianach cen, wykorzystanie różnic cen tych samych towarów na różnych rynkach lub zarobienie na korzystnej zmianie bazy (transakcje spekulacyjne) bądź zabezpieczenie się przed stratami w wyniku niekorzystnych zmian cen (transakcje zabezpieczające).
transakcje spekulacyjne - wyróżniamy kilka rodzajów transakcji spekulacyjnych (zwanych też transakcjami na zarobienie). Różnią się one warunkami technicznymi formułowania i rozliczania transakcji oraz związanym z tym stopniem ryzyka. Są to :
spekulacyjne proste: (typu long; typu short)
pożyczkowe (przenośne): (typu borriwing; typu lending)
arbitrażowe (spread)
opcyjne: (kupna; sprzedaży; podwójne)
transakcje zabezpieczające - rozwinęły się na giełdach w wyniku poszukiwania ochrony przed stratami powstałymi w efekcie niekorzystnych zmian cen. Są to przede wszystkim transakcje typu hedge. Ochrona uczestników rynku przed ryzykiem jest jedną z podstawowych funkcji rynków terminowych. Uczestnicy rynku nie mogą bezpośrednio ubezpieczyć ryzyka operacji giełdowych w towarzystwie ubezpieczeniowym. W praktyce wyróżnia się kilka rodzajów transakcji zabezpieczających :
typu hedge: (hedging - zakupu; sprzedaży; antycypacyjny, bezpośredni; „na krzyż”)
inne transakcje zabezpieczające: ( z wywołaniem; przeciw rzeczywistemu towarowi )
ORGANIZACJA I FUNKCJONOWANIE GIEŁD TOWAROWYCH
Podstawy prawne
Podział giełd na korporacyjne i organizowane przez państwo jest szczególnie widoczny w sposobie sprawowania nadzoru państwowego i odmiennych w poszczególnych krajach regulacjach prawno-finansowych działania giełd. Z odrębności systemów prawnych poszczególnych państw wynikały też obowiązujące mniej więcej do końca lat sześćdziesiątych dwie różne zasady:
zasada wolności, która pozwalała każdemu podmiotowi, nawet nie będącemu członkiem giełdy zawierać transakcje w czasie giełdowym
zasada ograniczenia, dająca prawo uczestnictwa w zebraniach giełdowych tylko członkom (były to giełdy zamknięte)
Na pieniężnych giełdach okresu międzywojennego obowiązywała także zasada przymusu, polegająca na obowiązku należenia do giełdy tych osób, które zajmowały się czynnościami bankierskimi, a na giełdach towarowych - produkcją, przetwórstwem lub handlem. Zasada przymusu obowiązywała na niektórych giełdach w Polsce w latach 1921-1925.
Obecnie instytucja giełdy jest oparta na zasadzie członkostwa, tzn. tylko członkowie giełdy mają prawo do bezpośredniego i pełnego wykorzystywania stwarzanych przez giełdę udogodnień w handlu towarami.
Struktura organizacyjna
Elementami struktury organizacyjnej giełd współczesnych są:
władze giełdy:
Zgromadzenie członków - jest to najwyższa władza giełdy; wybiera ono pozostałe władze giełdy. Do obowiązków zgromadzenia członków należy zatwierdzanie budżetu oraz podjecie decyzji o ewentualnym rozwiązaniu giełdy.
Rada giełdy - jest organem zarządzającym wszystkimi sprawami giełdy. (administrowanie giełdą i jej funduszami, ustalanie terminów posiedzeń rady oraz wyznaczanie dni i czasu trwania spotkań giełdowych, zwoływanie zgromadzeń ogólnych członków giełdy, prowadzenie spraw związanych z ustalaniem i ogłaszaniem kursów, przyjmowanie członków giełdy, dopuszczanie ich pełnomocników oraz ewentualne ich wykluczanie, egzaminowanie osób ubiegających się o stanowisko maklera i nadawanie im uprawnień, wyznaczanie ekspertów i zaprzysięganie próbobiorców artykułów dopuszczonych na giełdę, ustalanie zwyczajów giełdowych i podawanie ich do wiadomości organu założycielskiego, uchwalanie zmian statutu giełdy i przedstawianie ich do zatwierdzenia, wyznaczanie członków komisji dyscyplinarnej i odwoławczej, czuwanie nad prawidłowym przebiegiem transakcji giełdowych, wymierzanie kar porządkowych, przedstawianie zgromadzeniu ogólnemu sprawozdań finansowych, składanie sprawozdań organom założycielskim i nadzorującym)
Rada dyrektorów - liczy kilkanaście osób wybieranych spośród członków giełdy. Kieruje ona giełdą.
Komisja dyscyplinarna - jest uprawniona do rozstrzygania sporów natury etycznej, związanych głównie z nadużyciem zaufania kupieckiego. Ewentualne odwołania rozpatruje komisja odwoławcza. Do czasu podjęcia decyzji osoba ukarana zostaje zawieszona w prawach członka.
Komisja rozjemcza - jest powołana do rozstrzygania sporów wynikających z transakcji giełdowych, jeżeli strony nie umówiły się inaczej.
Komisja notowań - tworzą ją członkowie rady giełdy, dyrektor biura giełdy i niektórzy maklerzy. Po zakończeniu każdego zebrania giełdowego komisja ustala oficjalne kursy giełdowe i ogłasza je w formie notowań lub zestawień (tzw. ceduła giełdowa)
statut i regulamin giełdy
statut giełdy określa : warunki członkostwa giełdy; przedmiotowy zakres działalności; rodzaj giełdy, np. towarowo-pieniężna; organizację wewnętrzną a zwłaszcza przepisy dotyczące ustanawiania władz giełdowych, ich składu i sprawowania przez nie czynności, składy komisji rozjemczej, sądów rozjemczych i ewentualnie innych komisji, a także wysokość i sposób pobierania opłat za czynności sądu rozjemczego, warunki ważności uchwał rady giełdy i formy ich ogłaszania; sposób powoływania władz i ich kompetencje; przeznaczenie majątku giełdy w razie jej rozwiązania.
Regulamin giełdy ustala : rodzaje towarów dopuszczonych do obrotu oraz obowiązujące standardy; dopuszczalne odchylenia od norm i związaną z nimi wysokość bonifikat oraz wysokość i tryb realizowania dopłat; jednostki ilościowe (negocjacyjne), którymi operuje się na giełdzie; miejsca dostaw, spośród których sprzedający może dokonać wyboru; wysokość zabezpieczeń, które muszą składać sprzedawcy i nabywcy na ręce maklera albo członka izby rozliczeniowej.
uczestnicy giełdy:
członkowie giełdy - mają prawo do zawierania na niej transakcji; są to tzw. członkowie handlujący. Umożliwia to im prowadzenie zyskownych interesów i ewentualne pośredniczenie w charakterze maklera w interesach nie-członków. W przypadku zawieranie transakcji przez maklera członkowie mają prawo do wnoszenia obniżonej (zwykle o połowę) prowizji. Członkowie giełdy mają także prawo do uczestniczenia w zebraniach giełdowych oraz bierne i czynne prawo wyborcze. Członkami giełdy są zazwyczaj osoby fizyczne, reprezentujące przedsiębiorstwa produkcyjne lub handlowe.
maklerzy giełdowi (brokerzy) - są zaprzysiężonymi pośrednikami przy zawieraniu transakcji giełdowych. Makler działa w cudzym imieniu i na rachunek osób trzecich. Za swoje usługi pobiera prowizję (na giełdach towarowych około 0,5%). Uprawnienia maklerskie są uzyskiwane w wyniku pomyślnie zdanego egzaminu przed specjalną komisją ustanowioną przez radę giełdy.
goście giełdy - stanowią odrębną grupę uczestników giełdy, uprawnioną do zawierania transakcji. Odpowiednio do obowiązujących regulaminów mogą to uczynić za pośrednictwem maklerów albo członków giełdy.
pozostałe struktury giełdy:
składy giełdowe - publiczne domy składowe działające na podstawie umów z giełdą i figurujące na specjalnej liście jako składy zaakceptowane i zarejestrowane przez władze giełdy. Najczęściej to licencjonowane składy pod nadzorem urzędu celnego. Główna rola składu polega na gromadzeniu nadwyżek rynkowych. Składy pozwalają także wykonać transakcje rzeczywiste (fizyczne). Odbiór towaru z magazynu giełdowego następuje na podstawie tzw. warrantu.
Izby rozliczeniowe
Spełniają one dwie ważne funkcje. Pierwsza funkcja polega na zapewnieniu finansowej integralności transakcjom terminowym przez bezpośrednią gwarancję transakcji oraz uruchomienie mechanizmów samoregulujących, umożliwiających osiągnięcie finansowej integracji wszystkich członków izb rozliczeniowych. Izby, odpowiedzialne za realizację wszystkich zaakceptowanych transakcji terminowych, zabezpieczają je w prosty i wygodny sposób poprzez kompensatę zobowiązań. Inaczej mówiąc, są rodzajem „centralnej księgowości” uwzględniającej i łączącej poprawnie sformułowane transakcje. Jest to jednak w pewnym sensie funkcja pasywna, nie wyróżniająca giełd spośród innych rynków formalnych. Drugą funkcją jest funkcja regulatora i gwaranta zawieranych za pośrednictwem izby transakcji. Utworzony przez poszczególne izby rozliczeniowe system zabezpieczeń pozwala im usprawniać łączenie ofert giełdowych oraz gwarantować ich wykonalność na uwzględnionych przez strony transakcji warunkach. Prawna i kontraktowa rola izb rozliczeniowych pozwala im zlikwidować zobowiązania jednej ze stron w przypadku, gdy ta strona zawiera transakcję kompensacyjną. Skuteczność działań izb rozliczeniowych gwarantują własne zasoby finansowe, zabezpieczenia pobierane przez uczestników transakcji oraz dopuszczalna regulacjami prawnymi ingerencja organów państwowych w działalność izb rozliczeniowych.
Nadzór panstwowy nad giełdami
System regulujący ogólne zasady funkcjonowania giełd towarowych i pieniężnych jest tworzony przez państwo. Poszczególne kraje w ciągu wielu dziesięcioleci stworzyły sprawny, choć w szczegółach wciąż niedoskonały, system wzajemnej ochrony inwestorów giełdowych oraz ochrony przed nadużyciami ze strony osób w różny sposób zaangażowanych w działalność giełdy. Sposób zabezpieczenia transakcji przez państwo zależy m.in. od formy prawnej giełdy (giełdy korporacyjne i organizowane przez państwo).
Do największych światowych giełd towarowych możemy zaliczyć:
American Stock Exchange (AMEX)
Amman Financial Market
Asian Capacity Exchange (ACE) Bolsa de Comercio de Santa Fe
Bolsa de Mercadorias & Futuros Chicago Board of Trade (CBOT)
Chicago Board Options Exchange
Chicago Mercantile Exchange
Commodity and Monetary Exchange of Malaysia (COMMEX) French Futures & Options Exchange Hong Kong Futures Exchange International Petroleum Exchange
International Securites Exchange (ISE) Kansas City Board of Trade
Kuala Lumpur Options and Financial Futures Exchange London International Financial Futures and Options Exchange (LIFFE)
London Metal Exchange Meff Renta Fija
Meff Renta Variable
MidAmerica Commodity Exchange
Minneapolis Grain Exchange
MONEP New York Mercantile Exchange Osaka Securities Exchange Russian Exchange Shanghai Metal Exchange
Singapore International Monetary Exchange
South African Futures Exchange
Sydney Futures Exchange Ltd. Tokyo Commodity Exchange (TOCOM)
Tokyo Grain Exchange
Tokyo International Financial Futures Exchange (TIFFE)
Twin Cities Board of Trade Waste Management Commodities Exchange
Wśród polskich giełd towarowych możemy wyróżnić :
Agrogiełda „Canoe” - Łódź
Beskidzka Giełda Towarowa
Białostocka Giełda Wschodnia S.A.
Bielska Giełda Towarowa - prezentacja bielskiej giełdy towarów rolnych.
Bydgoska Giełda S.A.
Dolnośląskie Centrum Hurtu Rolno-Spożywczego
Gdańska Giełda Towarowa S.A.
Giełda Galicyjska - Tarnów
Giełda Łódzka S.A.
Giełda Mięsa i żywca „PEK-POL” S.A.
Giełda Rolno - Towarowa „Rolmark” S.A. - Szczecin
Giełda Rolno-Towarowa - zielenina i wyroby tekstylne.
Giełda Paliwowo-Rolna "Rol-Petrol" - łódzka giełda na której dokonywany jest obrót mięsem wieprzowym, wołowym, zbożami, tłuszczami, roślinami oleistymi i paliwami płynnymi.
Giełda Poznańska SA - produkty rolne.
Giełda Rolno-Ogrodnicza Ziemi Sandomierskiej - pośrednictwo, eksport i import warzyw i owoców.
Giełda Rolno - Towarowa „Agro-Trade” spółka z o.o.-Gorzów Wlk.
Giełda Towarów i Usług „Kwadratowa” - Gdańsk
Giełda Zachodniopomorska - Szczecin
Holding Śląskiej Giełdy Towarowej- Katowice
Kielecka Giełda Rolna S.A.
Lubelska Giełda Rolno-Ogrodnicza
Małopolska Giełda Towarowa
NetBrokers - Wirtualna Giełda Towarowa - pierwszy w Polsce wirtualny rynek ofert towarów spożywczych.
Olsztyńska Giełda Towarowo-Pieniężna S.A. - prezentacja działającej na Warmii i Mazurach
Olsztyńska Giełda Zbożowa S.A.
Opolska Giełda Rolno- Towarowa
Płocka Giełda Towarowa S.A.
Polska Giełda Surowcowa S.A. - Katowice
Pomorska Giełda Towarowa - pośrednictwo w obrocie artykułami spożywczymi i energetycznymi.
Pomorska Giełda Towarowa S.A. - obsługa rolnictwa.
Radomska Giełda Rolna S.A.
Sieradzka Giełda Rolno - Towarowa spółka z o.o.
Warszawska Giełda Towarowa S.A. - giełda rolną ze stolicy.
Wielkopolska Giełda Rolno - Ogrodnicza S.A.
Wschodnia Giełda Zbożowa i Towarowa - Lublin
Zielonogórska Giełda Rolno - Towarowa S.A.
1