ROZLICZENIA BEZGOTÓWKOWE

Istotą rozliczeń bezgotówkowych jest transfer pieniądza rejestrowanego na rachunkach bankowych od jednego podmiotu do innego. Z bezgotówkowych form rozliczeń korzystają we wzajemnych stosunkach rozliczeniowych przede wszystkim podmioty gospodarcze i inne osoby prawne.

Podmioty gospodarcze mają obowiązek posiadania rachunku bankowego, na którym gromadzą środki pieniężne i przeprowadzają rozliczenia. Gdy suma jednorazowej transakcji między podmiotami gospodarczymi przekracza równowartość 3000 euro, powinny one rozliczać ją za pośrednictwem rachunku bankowego, czyli bezgotówkowego. Aby zapobiec ewentualnemu dzieleniu transakcji na kilka o niższej wartości, wprowadzono dalsze ograniczenia. Gdy wartość takich obrotów gospodarczych w miesiącu poprzedzającym wystawienie faktury przekracza 10 000 euro, to tryb bezgotówkowego rozliczenia obowiązuje w transakcjach przekraczających równowartość 1000 euro. Podobnie zapłata przez podmiot gospodarczy podatków i innych świadczeń o tym charakterze powinna przebiegać w formie bankowych rozliczeń bezgotówkowych. Wśród bezgotówkowych form rozliczeń najpopularniejsze są:

• Czeki rozrachunkowe

• Polecenie przelewu

• Polecenie zapÅ‚aty

Czek jest pisemnym zleceniem bezwzględnego wypłacenia określonej kwoty, wydanym bankowi przez posiadacza rachunku bankowego.

Stosownie do treści prawa bankowego każdy czek powinien zawierać w swej treści:
ˇ wyraz czek
ˇ bezwarunkowe polecenie wypłacenia przez bank wymienionej w czeku kwoty
ˇ nazwę trasata, czyli banku zobowiązującego się do płatności
ˇ określenie miejsca płatności czeku (zazwyczaj w siedzibie trasata)
ˇ określenie daty i miejsca wypłacenia czeku

ˇ podpis wystawcy czeku, czyli trasanta

Rys. Uczestnicy operacji za pomocÄ… czeku

Trasatem czeku może być wyłącznie bank, a trasantem - każda osoba fizyczna i prawna mająca zdolność do działań prawnych. Czek może być wystawiony na zlecenie własne (wówczas trasant jest równocześnie remitentem) lub z imiennym wskazaniem jako remitenta osoby trzeciej: remitentem może być także okaziciel, przy tzw. czeku na okaziciela. Czeki wystawia się na wydawanych przez banki blankietach, które są zazwyczaj połączone w "książeczki czekowe".

Ze względu na sposób zaspokojenia wierzyciela czeki dzielimy na:

• Czeki gotówkowe (kasowe) oraz

• Czeki rozrachunkowe

Czek rozrachunkowy służy wyłącznie do rozliczeń bezgotówkowych między stronami.

Czek rozrachunkowy stanowi dyspozycję wystawcy udzieloną trasatowi do obciążenia rachunku wystawcy kwotą, na którą czek został wystawiony, oraz do uznania tą kwotą rachunku posiadacza czeku.

Czek rozrachunkowy jest przedstawiany do zaplaty bezpośrednio u trasata lub w banku, w którym posiadacz czeku ma swój rachunek. Jeżeli trasat nie zastosuje się do otrzymanego polecenia, odpowiada za poniesioną szkodę do wysokości sumy czekowej.

Czeki rozrachunkowe mogą mieć postać m.in. czeków potwierdzonych bądź gwarantowanych.

Czek rozrachunkowy potwierdzony zawiera oÅ›wiadczenie trasata, tj. banku wystawcy, że czek ten ma pokrycie na rachunku. Potwierdzenie czeku jest ważne tylko przez 10 dni od daty wystawienia czeku. Na ten okres bank blokuje odpowiednie Å›rodki na rachunku wystawcy. Na czekach potwierdzonych bank umieszcza na przedniej stronie odbitkÄ™ stempla „czek potwierdzony”

W przypadku czeków rozrachunkowych gwarantowanych, na podstawie umowy między bankiem (trasatem) a wystawcą czek realizowany jest bez względu na stan rachunku wystawcy. Ma to ten skutek, że w razie braku pokrycia na rachunku bank automatycznie kredytuje wystawcę czeku do wysokości sumy gwarantowanej

Rys Rozliczenie za pomocÄ… czeku rozrachunkowego

Polecenie przelewu jest najpopularniejszą i uniwersalną formą rozliczeń bezgotówkowych. Polecenie przelewu polega na wydaniu bankowi dyspozycji przelania określonej kwoty z rachunku bankowego płatnika na wskazany przez niego rachunek w dowolnym banku.

Przebieg rozliczeń za pomocą polecenia przelewu ilustruje poniższy schemat, a dokumentem bankowym jest czterowarstwowy formularz polecenia przelewu. Jeden egzemplarz zatrzymuje zleceniodawca jako dowód dokonania księgowania, które zmniejszyło saldo jego rachunku, oddział banku zleceniodawcy zachowuje jeden egzemplarz polecenia jako dowód, że dokonał przelewu w sposób żądany przez zleceniodawcę; dwa egzemplarze zostają przesłane do banku właściwego dla odbiorcy przelewu; jeden z nich zachowuje bank dla księgowania na rachunku odbiorcy, drugi zaś otrzymuje odbiorca przy wyciągu z rachunku, jako zawiadomienie o zaksięgowaniu przelewu na jego rachunku.

Rys. Polecenie przelewu - schemat obiegu

Warunkiem wykonania polecenia przelewu jest posiadanie przez zleceniodawcę (dłużnika) odpowiedniego pokrycia na rachunku bankowym, chyba że bank przyznał swojemu klientowi prawo do określonego limitu debetowego. W Polsce polecenie przelewu jest najpopularniejszą, wśród posiadaczy rachunków bankowych, formą rozliczeń bezgotówkowych. Ich liczba oraz wartość transakcji systematycznie rośnie. Według danych NBP w 2008 r. liczba transakcji przy użyciu tego instrumentu wyniosła 1.141.565 tys., co stanowi 65,66 % liczby transakcji wszystkimi instrumentami bezgotówkowymi. Pomimo stałej dynamiki wzrostu wskaźnika korzystania z tego instrumentu, Polska znajduje się na 18 miejscu wśród krajów UE. Według danych z 2007 r., liczba zrealizowanych poleceń przelewu na 1 mieszkańca wyniosła 27,23, co plasuje Polskę zarówno poniżej średniej dla krajów UE, która wyniosła 41,64, jak i średniej dla krajów strefy euro ze wskaźnikiem 44,41. Stały i dynamiczny wzrost polecenia przelewu w Polsce pozwala, z roku na rok, redukować różnicę między średnią dla UE i strefy euro, niemniej jednak w 2007 r. wskaźnik ten dla Polski stanowił tylko 65,4% średniej całej Unii Europejskiej oraz 61,3% średniej dla strefy euro. Pozycję Polski na tle innych krajów UE pokazuje Wykres nr 11.

Wykres nr 11. Liczba poleceń przelewu na 1 mieszkańca w 2007 r.

źródło: ECB Statistical Data Warehouse http://sdw.ecb.europa.eu/.

Polecenie zapłaty jest w pewnym sensie przeciwieństwem polecenia przelewu, gdyż inicjatywa zapłaty należy do wierzyciela, a nie do dłużnika. Wierzyciel otrzymuje od dłużnika upoważnienie do wystawienia w określonej sytuacji (np. na koniec miesiąca) polecenia zapłaty. Polecenie zapłaty składane jest następnie przez wierzyciela w prowadzącym jego rachunek banku który na tej podstawie inicjuje rozliczenie w systemie rozliczeń międzybankowych. Bank prowadzący rachunek dłużnika sprawdza formalne podstawy do przeprowadzenia transakcji (złożenie upoważnienia) oraz to, czy na rachunku jest wystarczająco dużo środków na jej zrealizowanie. Jeśli sprawdzenie to przebiegnie pomyślnie, bank dłużnika przesyła do banku wierzyciela odpowiednią kwotę, obciążając ją jednocześnie rachunek dłużnika.

Ta forma rozliczeń jest używana dla płatności nieprzekraczających równowartości 1.000 euro, jeżeli dłużnikiem jest osoba fizyczna nieprowadząca działalności gospodarczej, lub 50.000 euro w przypadku pozostałych dłużników.

1- upoważnienie

2- złożenie obciążenia

3- polecenie przekazania środków

4- obciążenie rachunku dłużnika

5- przelew środków

6- powiadomienie wierzyciela o dokonaniu zapłaty

Wykres nr 12. Liczba poleceń zapłaty na 1 mieszkańca w 2007 r.

W krajach strefy euro w 2007 r. liczba zrealizowanych poleceń zapłaty na 1 mieszkańca wyniosła prawie 47,3 i była 98,5 razy większa niż w Polsce (0,5 na 1 mieszkańca). Dla całej UE dane te wyniosły odpowiednio 37,8 szt. i 78,7 razy. Na przyczyny małej popularności polecenia zapłaty w Polsce, a w związku z tym niski poziom wykorzystywania tego instrumentu, ma wpływ kilka różnych czynników. Jednym z najważniejszych jest fakt, iż nadal relatywnie dużo osób fizycznych nie posiada rachunku bankowego, a w związku z tym nie może on być użytkowany przez tę grupę ludności.

Tabela 4: Liczba transakcji bezgotówkowych w latach 2001 - 2007 (w mln zł.)

Wśród transakcji bezgotówkowych w Polsce dominują polecenia przelewu. W 2007 r. ich udział w liczbie dokonywanych transakcji stanowił ponad 68,3%. Nadal jest niewielki udział poleceń zapłaty - zaledwie 1,2%. Pod względem wartości dokonywanych transakcji zdecydowanie największy udział utrzymują polecenia przelewu - aż 97,7%. Liczbę transakcji bezgotówkowych przedstawia tabela 4.

Liczba transakcji bezgotówkowych w latach 2001 - 2007 (w mln zł.)

Okres	Przelewy		Czeki		Polecenie zapłaty		Pozostałe		Razem
		Liczba trans. (tys.)	%	Liczba trans. (tys.)	%	Liczba trans. (tys.)	%	Liczba trans. (tys.)	%	Liczba trans. (tys.)
2001	511.571	84,29	4.843	0,80	960	0,16	89.556	14,76	606.930
2002	507.100	80,23	2.306	0,36	2.257	0,36	120.368	19,04	632.031
2003	619.790	79,31	1.670	0,21	4.430	0,57	155.634	19,91	781.524
2004	726.610	77,63	400	0,043	7.540	0,81	201.430	21,52	935.980
2005	804.612	74,49	40	0,004	11.092	1,03	264.477	24,48	1.080.220
2006	917.630	71,35	8	0,001	14.542	1,13	353.906	27,52	1.286.085
2007	1.034.968	68,32	5	0,000	18.197	1,20	461.772	30,48	1.514.942

Widoczny jest jednak stały wzrost wykorzystywania w Polsce bezgotówkowych instrumentów płatniczych, co z perspektywy obrotu bezgotówkowego jest pozytywną tendencją

1

Wystawca

(Trasant)

PÅ‚atnik

(Trasat)

zawsze bank

Remitent

(Beneficjent)

a) podany imiennie

b) okaziciel

dłużnik

wierzyciel

bank dłużnika

Bank wierzyciela

faktura

polecenia

przelewu

zawiadomienie o dokonaniu

przelewu

przelew środków

dłużnik

wierzyciel

2

3

4

Bank wierzyciela

bank dłużnika

1

6

5

dłużnik

wierzyciel

Zawiadomienie o uznaniu rachunku wierzyciela

Przekazanie przez wierzyciela dokumentu potwierdzającego wykonanie dostawy lub usługi

Przekazanie czeku rozrachunkowego

Bank wierzyciela

bank dłużnika

Przesłanie czeku do własnego banku

Przesłanie czeku do inkasa

Powiadomienie o obciążeniu rachunku dłużnika

Uznanie konta rozliczeń bankowych

Powiadomienie o obciążeniu rachunku dłużnika

Uznanie konta rozliczeń międzybankowych

D

A

C

B

---