ELIZA ORZESZKOWA

NAD NIEMNEM

(problematyka)

Akcja utworu zaczyna się w niedzielę w drugiej połowie czerwca 1886 r. a kończy się po żniwach, czyli w końcu sierpnia lub na początku września.

W całej powieści nie pada ani razu słowo „powstanie”, chociaż cały utwór przesiąknięty jest tym tematem, ani razu nie została też wymieniona data 1863 r. Obowiązuje szyfr aluzji, peryfraz…

Główne motywy znajdują się w tomie drugim i trzecim. W pierwszy tomie mamy obraz Mogiły. Wszystko w tym obrazie ma wymowę symboliczną. To nie jest zwyczajny grób zbiorowy, lecz miejsce święte. Powstało z porywu ducha i z bohaterstwa. W leśnej mogile żołnierskiej (bezimiennej) leży czterdziestu powstańców, którzy zginęli w walce. Oprócz tego grobu jest jeszcze miejsce pochówku Jana i Cecylii - symbol przeszłości, miłości. Grób ten „mówi”, iż szczęścia trzeba szukać w miłości i pracy.

Nie ma w powieści Orzeszkowej podobieństwa do wizji grobu Polski umęczonej jak w „Dziadach”, nie ma więc mesjanistycznej wiary w posłannictwo polskie. Jest jednak nawiązanie do Mickiewiczowskiej idei „duchów obcowania” ponad śmiercią, do idei grobu jako kolebki odnowionego istnienia.

Do cech charakterystycznych tej powieści należy przyroda i świat roślin. Doliczono się w tym utworze ok. stu czterdziestu gatunków flory.

Opisy przyrody kształtują wizję krainy kipiącej życiem. Przyroda i człowiek współpracują ze sobą, kierują się zasadami harmonii i współżycia.

Centrum polszczyzny i wartości moralnych Orzeszkowa umieściła wśród szlachty zagrodowej, w Bohatyrowiczach. Reprezentują ich Anzelm i Jan. Cechuje ich wielki patriotyzm i więź z narodem, kochają ziemię i ojczyznę.

Bohatyrowicze w intencji autorki mieli być reprezentantami ludu, który miał się wysunąć na pierwszy plan w życiu całego narodu polskiego i stać się -dzięki swej liczebności i sile- podstawową klasą społeczną, związaną ściśle z przeszłością narodu.

Najwięcej złego widać w pałacach. Postacie z dworów są podzielone na dwie grupy:

1. bohaterów pozytywnych: Benedykt Korczyński, Marta Korczyńska, Andrzejowa Korczyńska, Kirłowa, Witold Korczyński

2. pasożytów i próżniaków: Emilia Korczyńska, Zygmunt Korczyński, Bolesław Kirło, Teofil Różyc, Orzelski, Donecki

Grupa druga jest egoistyczna, otępiona przez nadmierne używanie życia, nie widzi sensu życia. Zapomina o swych obowiązkach, trwoni majątek…

Między postawą Bohaterowiczów, a całą grupą ziemiaństwa, szczególnie arystokracji, istnieją poważne różnice w:

1. rozumieniu pracy, kontaktu z przyrodą,

2. krzepkości fizycznej, prostocie obyczajów,

3. pamięci o kulcie bohaterskiej przeszłości narodu.

Orzeszkowa jako jeden z celów powieści stawiała upomnienie o godność pracy i wysiłku, dlatego też wszystkich pozytywnych bohaterów autorka obdarzyła pracowitością.

W utworze mamy też wiele konfliktów. Najważniejszy z nich rozgrywa się między dworem a zaściankiem. Centralną postacią w tym konflikcie jest Benedykt Korczyński - idealista, doświadczający potem skutków pogromu i ratujący ojcowiznę. Zaistniały konflikt wynika z zatracania poczucia wspólnoty, jakie łączyło ich w obliczu powstania i ma podłoże ekonomiczne, Zaściankowi brak łąk, a ma nadmiar rąk do pracy.

Dramat Benedykta polega na tym, że wśród przyzwyczajania do reguł życia, pozostało jeszcze sumienie.

Przez zatarg z Bohaterowiczami i przez „zwady” z pracownikami własnego gospodarstwa znalazł się Benedykt w konflikcie z własnym synem, który w całości sprawy ma rację.

W powieści ważną rolę odgrywa miłość, która ma cechy odnowienia tego, co przepadło. Miłość jest tu narodzona z mezaliansów:

• Jan i Cecylia

• Jan i Justyna

• Witold i Marynia

Powieść zresztą początkowo miała nosić tytuł „Mezalians”, lecz w trakcie pisania pomysł uległ zmianie.

Miłość Jana i Justyny ma podwójne odbicie:

1. w legendzie o Janie i Cecylii

2. w dziejach Anzelma i Marty

Miłość Justyny do Jana oznacza zerwanie z czasem romantycznych uniesień. Nie jest ona przecież gwałtowna, obłędna, lecz spokojna i radosna. Nie jest to miłość niszcząca lecz odpowiedzialna. W romantycznym stylu Justyna kochała Zygmunta. Teraz odrodziła się w innej miłości, takiej , która swą trwałość opiera na rozważnej wspólnocie celów, nie tylko osobistych.

Sceny miłosne są w powieści sentymentalne, lecz nie erotyczne. Kobiety są takie same, nie mają cech emancypantek.

---