UKŁAD NERWOWY - MÓZGOWIE - ENCEPHALON
              Jak wiadomo, czynności organizmu ludzkiego są kierowane przez układ nerwowy. Jest on zbudowany z komórek mających wypustki, które prowadzą do tych komórek podniety z różnych części ciała lub ze świata zewnętrznego, względnie przewodzą podniety od komórek na obwód. Wspomniane wypustki tworzą pęczki, które mogą przebiegać w mózgowiu lub rdzeniu kręgowym, albo też wychodząc z nich tworząc nerwy. Nerwy są to twory, mające wygląd białych nici lub sznurków. Znajdujemy w nich włókna trzech rodzajów. Jedne prowadzą podniety z obwodu do mózgu, nazywamy je czuciowymi. Inne przewodzą podniety z mózgu do mięśni; te noszą nazwę ruchowych. Jeszcze inne przenoszą podniety do gruczołów - są to włókna wydzielnicze.
              Wszystkie nerwy stanowią układ nerwowy obwodowy. Natomiast mózgowie i rdzeń kręgowy tworzą układ nerwowy ośrodkowy. Leżące w czaszce mózgowie dzieli się na mózg - cerebrum (4, 29), móżdżek - cerebellum (10, 23) i rdzeń przedłużony - medulla oblongata (1, 24), który przechodzi ku dołowi w rdzeń kręgowy - medulla spinalis, umieszczony w kanale kręgowym. Zarówno mózgowie jak i rdzeń kręgowy są otoczone trzema oponami. Zewnętrzna opona twarda -dura mater, odgrywa rolę ochronną. Głębiej leży opona pajęcza - arachnoidea, pod którą znajdujemy przestrzeń wypełnioną płynem mózgowo-rdzeniowym - liquor cerebrospinalis. Otaczając mózgowie chroni on je przed wstrząsami. Do powierzchni mózgowia bezpośrednio przylega opona naczyniowa - pia mater, która prowadzi naczynia, odżywiające mózgowie. Powierzchnia mózgu, zwana korą, jest zbudowana z komórek i ma barwę szarawą. Wnętrze jest utworzone z istoty białej. Która powstaje z wypustek komórek nerwowych. Kora mózgowa jest wybitnie pofałdowana. Szczelinowate wgłębienia jej powierzchni noszą nazwę bruzd mózgu - sulci cerebri; miejsca wyniosłe, to zakręty mózgu - gyri cerebri. Mózg jest podzielony szczeliną podłużną mózgu - fissura longitudinalis cerebri (30), na dwie półkule - hemispheria (29, 31), połączone ze sobą spoidłem wielkim mózgu albo ciałem modzelowatym - corpus callosum. Na powierzchni półkul rozróżnia się kilka stałych bruzd, jak bruzda boczna - sulcus lateralis (3), bruzda środkowa - sulcus centralis (6), i bruzda ciemieniowo-potyliczna - sulcus parietooccipitalis (8). Odzielają one od siebie płaty mózgu - lobi cerebri: czołowy - frontalis (5), ciemieniowy - parietalis (7), potyliczny - occipitalis (9) i skroniowy - temporalis (2).


             objaśnienia do rysunku I:
1 - rdzeń przedłużony; 2 - płat skroniowy; 3 - bruzda boczna; 4 - mózg; 5 - płat czołowy; 6 - bruzda środkowa; 7 - płat ciemieniowy; 8 - bruzda ciemieniowo-potyliczna; 9 - płat potyliczny; 10 - móżdżek; 11 - pasmo węchowe; 12 - nerw wzrokowy; 13 - n. okruchowy; 14 - n. bloczkowy; 15 - n. trójdzielny; 16 - n. odwodzący; 17 - n. twarzowy; 18 - n. przedśonkowo-ślimakowy; 19 - n. językowo-gardłowy; 20 - n. błędny; 21 - n. pdjęzykowy; 22 - n. dodatkowy; 23 - móżdżek; 24 - rdzeń przedłużony; 25 - most; 26 - konar mózgu; 27 - pasmo wzrokowe; 28 - skrzyżowanie wzrokowe; 29 - półkula prawa mózgu; 30 - szczelina podłużna mózgu; 31 - półkula lewa mózgu.

              Powierzchnie dolne półkul tworzą tzw. podstawę mózgu. W środku podstawy leży most - pons (25), od którego odchodzą konary mózgu - pedunculi cerebri (26). Od tyłu do mostu przylega rdzeń przedłużony (24).l na podstawie mózgu ukazuje się 12 par nerwów czaszkowych. Wśród nich rozróżniamy nerwy czuciowe, jak np. węchowe, wzrokowe czy słuchowe; następnie ruchowe, jak nerwy mięśni oka czy języka; wreszcie mamy nerwy mieszane, mające włókna różnych rodzajów. Najbardziej do przodu leży pasmo węchowe - tractus olfactorius (11), od którego odchodzą nerwy węchowe. Druga para, to biegnące do gałek ocznych nerwy wzrokowe - nervi optici (12), tworzące skrzyżowanie wzrokowe - chiasma opticum (28), od którego ku tyłowi biegną pasma wzrokowe, tractus optici (27). Trzecia para, nn. okoruchowe - nn. oculomotorii (13), zaopatruje większość mięśni gałki ocznej. Unerwienie tych mięśni uzupełniają n. (czwarta) bloczkowy - n. trochlearis (14), i odwodzący - n. abducens (16). Piąta to n. trójdzielny - n. trigeminus (15), mieszany zaopatrujący we włókna czuciowe twarz i czaszkę do ciemienia, oraz ruchowe mm. żwacze. Siódma to n. twarzowy - n. facialis (17), zaopatrujący mm. mimiczne twarzy, część brodawek smakowych języka i niektóre gruczoły. Nerwem słuchu i równowagi jest (ósma) n. przedsionkowo-ślimakowy - n. vestibulo-cochlearis (18). N. językowo-gardłowy - n. glosso-pharyngeus, (dziewiąta) również mieszany (19), zaopatruje we włókna smakowe część brodawek językowych, we włókna wydzielnicze śliniankę przyuszną oraz gardło we włókna czuciowe i ruchowe. N. błędny, (dziesiąta) - n. vagus (20), mieszany, to nerw zaopatrujący we włókna czuciowe, ruchowe i wydzielnicze szereg narządów szyi, klatki piersiowej i jamy brzusznej, jak krtań, płuca , serce, przełyk, żołądek, jelita i in. N. (jedenasta) dodatkowy - n. accessorius (22), ruchowy, zaopatruje m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy , i m. czworoboczny grzbietu. Wreszcie (dwunasta) n. podjęzykowy - n. hypoglossus (21), również ruchowy, unerwia mięśnie języka. We wnętrzu języka leżą skupienia istoty szarej, tworzące tzw. jądra.

RDZEŃ KRĘGOWY - MEDULLA SPINALIS
              Od miejsca połączenia się z rdzeniem przedłużonym rdzeń kręgowy (1), ku dołowi stopniowo ścieńcza się, sięgając do poziomu I lub II kręgu lędźwiowego. Na tej wysokości przechodzi w nić końcową - filum terminale (12), która ciągnie się do końca kości krzyżowej. W dolnej części kanału kręgowego nerwy rdzeniowe tworzą tzw. ogon koński - cauda equina, wychodząc następnie z kanału w dolnych odcinkach kręgosłupa. Od rdzenia kręgowego odchodzi 31 para nerwów rdzeniowych. Rozróżniamy z każdej strony 8 nerwów szyjnych, 12 piersiowych, 5 lędźwiowych, 5 krzyżowych i 1 guziczny.


             objaśnienia do rysunku II:
1 - rdzeń kręgowy; 2 - gałąź przednia n. rdzeniowego; 3 - galąź tylna n. rdzeniowego; 4 - korzen przedni nerwu rdzeniowego; 5 - korzeń tylny n. rdzeniowego; 6 - róg tylny; 7 - róg przedni; 8 - zwój rdzeniowy; 9 - nerw rdzeniowy; 10 - komórka nerwowa ruchowa; 11 - zwój rdzeniowy; 12 - nić końcowa; 13 - włókno mięśniowe; 14 - nerw czuciowy; 15 - zakończenie nerwu czuciowego.

              Rdzeń kręgowy, jak mózgowie, jest zbudowany z istoty mózgowej szarej i białej. Istota szara leży we wnętrzu rdzenia, tworząc na przekroju figurę, kształtem zbliżoną do motyla albo do litery H. Części istoty szarej, leżące po stronie przedniej, noszą nazwę rogów przednich - carnua anteriora (7). Odpowiednio z każdej strony odróżniamy z każdej strony odróżniamy róg tylny - cornu posterius (6). Od rogów tych odchodzą korzenie przednie nerwów rdzeniowych (4), prowadzące włókna ruchowe, i korzenie tylne, czuciowe (5). Korzeń tylny tworzy zwój rdzeniowy - gangalion spinale (8), składający się z komórek nerwowych czuciowych. Oba korzenie łączą się, tworząc nerw rdzeniowy - n. spinalis (9), który wychodzi z kanału kręgowego przez otwór międzykręgowy. Po krótkim przebiegu i wymieszaniu włókien, nerw rdzeniowy dzieli się na gałąź przednią, brzuszną - ramus ventralis (2) i g. Tylną, grzbietową - r. dorsalis (3). Obie gałęzie mają włókna zarówno ruchowe, jak i czuciowe i zaopatrują skórę i mięśnie odpowiednich stron ciała.
              Gałęzie przednie nerwów szyjnych, lędźwiowych, krzyżowych i guzicznego tworzą sploty - plexus, od których odchodzą nerwy do odpowiednich okolic ciała. Dzięki temu porażenie jakiegoś jednego nerwu rdzeniowego nie powoduje całkowitego porażenia określonego mięśnia czy zniesienia czucia w odpowiedniej okolicy.
              Szereg czynności układu nerwowego wyraża się w odruchach. Są to zjawiska fizjologiczne, polegające na reagowaniu na pewne bodźce bez udziału świadomości. W narządach np. skórze znajdują się zakończenia nerwowe (15), wrażliwe na podrażnienia mechaniczne, na temperaturę itp. Jeżeli ukujemy się w palec lub dotkniemy np. gorącej płyty, to wrażenie bólu zostaje drogą nerwu 14) przekazane do rdzenia, gdzie wypustki komórki czuciowej, położonej w zwoju rdzeniowym (11), łączą się z komórką ruchową, leżącą w rogu przednim (10), tworząc tzw. synapsę. Stan pobudzenia przenosi się z komórki czuciowej na komórkę ruchową, która przesyła bodziec do odpowiedniego mięśnia (13). Pod wpływem tego bodźca miesień kurczy się i powoduje cofnięcie ręki. Odbywa się to szybciej, niż zdążymy odczuć ból.
              Przedstawiony łuk odruchowy prosty składa się z dwóch komórek nerwowych, tzw. neuronów. Istnieje wiele odruchów bardzo skomplikowanych, w których bierze udział cały szereg neuronów. Do nich należy np. odruch połykania, odruch kaszlu czy odruch wymiotny. Również na drodze odruchów są regulowane czynności narządów wewnętrznych. Między poszczególnymi odcinkami rdzenia istnieją połączenia przy pomocy włókien, biegnących w zewnętrznych warstwach rdzenia, w istocie białej. Tworzą one skomplikowany system dróg nerwowych rdzenia.
              Oprócz układu neuronów czuciowych i ruchowych, związanych ze świadomością i wolą, istnieje jeszcze tzw. układ autonomiczny. Posiada on własne ośrodki nerwowe zarówno w mózgowiu, jak i w rdzeniu kręgowym i sprawuje szereg czynności, nie kontrolowanych przez świadomość. Do nich należy np. regulowanie działania mięśniówki gładkiej zarówno w ścianach przewodów, jak i w ścianach naczyń krwionośnych. Układ autonomiczny reguluje również pracę serca, przyspieszając lub zwalniając jego czynność. Włókna układu autonomicznego przebiegają w składzie nerwów czaszkowych i rdzeniowych, lub też tworzą sploty na ścianach naczyń. Układ ten dzieli się na część współczulną (sympatyczną) i przywspółczulną (parasympatyczną), działają anatagonistycznie.

UKŁAD NERWOWY OBWODOWY
              Rysunek przedstawia zarys ogólny nerwów rdzeniowych. Gałęzie tych nerwów zaopatrują mięśnie kręgosłupa oraz skórę grzbietu i karku. Gałęzie przednie kierują się na stronę przednią tułowia i do kończyn. Nerwy rdzeniowe szyjne - nervi spinales cervicales, zaopatrują głownie okolicę szyi, barku i kończyny górnej. Gałęzie przednie nerwu rdzeniowego szyjnego tworzą splot szyjny - lexus cervicalis, od którego odchodzi szereg gałęzi skórnych i mięśniowych. Splot ten leży między mięśniami szyi. Najdłuższą gałęzią tego splotu jest nerw przeponowy - n. phrenicus (1). Unerwia on przeponę, która u zarodka leży wysoko w okolicy szyi. W miarę rozwoju płodu przepona się obniża i za nią podąża nerw przeponowy.
              Gałęzie przednie nerwów szyjnych i n. Piersiowych tworzą splot ramienny - plexus brachialis (2), który zaopatruje mięśnie i skórę kończyny górnej. Również od tego splotu biegną nerwy do powierzchniowych mięśni klatki piersiowej i grzbietu, związanych z kończyną górną. Do największych gałęzi tego splotu należą nerwy: pachowe - n. axillaris (4), mięśniowo-skórny - n. musculocutaneus(5), pośrodkowy - n. medianus (7), promieniowy - n. radialis (6) i łokciowy - n. ulnaris (8). Wszystkie one należą do nerwów mieszanych, czuciowo-ruchowych.
              Gałęzie przednie nerwów lędźwiowych wraz z n. piersiowym tworzą splot lędźwiowy - plexus lumbalis (9). Splot ten leży w mięśniu lędźwiowym. Zaopatruje on ścianę brzucha i częściowe mięśnie kończyny dolnej. Najsilniejszą gałęzią tego splotu jest nerw udowy - n. femoralis, zaopatrujący przednią grupę mięśni uda prostujący staw kolanowy.
             
Część nerwu lędźwiowego, gałęzie przednie nerwu lędźwiowego i nerwów krzyżowych tworzą splot krzyżowy - plexus sacralis (10), który leży w miednicy małej. Gałęzie tego splotu zaopatrują mięśnie pośladkowe i inne mięśnie miednicy małej. Mięśnie przywodziciele uda, mięśnie tylne uda, częściowo skórę uda oraz skórę i mięśnie goleni i stopy. Najdłuższym nerwem wychodzącym z tego splotu, jest nerw kulszowy - n. ischiadicus (12), biegnący po tylnej stronie uda. Jest to największy nerw całego organizmu o grubości blisko połowy małego palca. Zapalenie tego nerwu znane jest pod nazwą ischias. Na udzie nerw kulszowy dzieli się na dwie duże gałęzie - n. strzałkowy wspólny - n. peroneus communis(13), zaopatrujący boczną i przednią stronę goleni, i n. piszczelowy - n. tibialis (14), biegnący na jej tylną stronę i na podeszew.
              Gałęzie przednie ostatnich nerwów krzyżowych i nerwu guzicznego, tworzą splot sromowy i guziczny - plexus pudendus et coccygeus (11). Gałęzie tych splotów, leżących w miednicy małej, zaopatruję niektóre narządy miednicy małej i skórę okolicy krocza.
              Wspomniane sploty posiadają duże znaczenie fizjologiczne. Dzięki nim poszczególne mięśnie są zaopatrywane przez włókna nerwowe z kilku odcinków (segmentów) rdzenia kręgowego. Dzięki nim poszczególne mięśnie są zaopatrywane przez włókna nerwowe z kilku odcinków (segmentów) rdzeni kręgowego.
              Nerw promieniowy, największa gałąź splotu ramiennego, jest utworzony z włókien wszystkich nerwów, tworzących ten splot. Nerw ten zaopatruje wszystkie mięśnie prostowniki kończyny górnej. W wypadku uszkodzenia nerwu promieniowego, jak np. przy przerwaniu jego ciągłości, następuje porażenie wszystkich wspomnianych mięśni oraz utracone jest czucie w pewnych okolicach kończyny. Jeżeli jednak zostanie uszkodzony nie sam nerw promieniowy, a jeden z nerwów, tworzących splot ramienny, to porażenie mięśni nie nastąpi, gdyż do nich - w składzie nerwu promieniowego - dochodzą włókna od innych nerwów, tworzących splot ramienny.
              Nerwy posiadają zdolność regeneracji, jeżeli uszkodzony nerw zostanie zeszyty, to po tygodniach czynność jego może powrócić i porażenie dotkniętych mięśni może ustąpić.

             objaśnienia do rysunku III:
1 - n. przeponowy; 2 - splot ramienny; 3 - nn. międzyżebrowe; 4 - n. pachowy; 5 - n. mięśniowo-skórny; 6 - n. promieniowy; 7 - n. pośrodkowy; 8 - n. łokciowy; 9 - splot lędźwiowy; 10 - splot krzyzowy; 11 - splot sromowy i guziczny; 12 - n. kulszowy; 13 - n. strzałkowy wspólny; 14 - n. piszczelowy.

opracowane na podstawie książki dr. med. WITOLDA SYLWANOWICZA - "MAŁY ATLAS ANATOMICZNY"

---