ZNIEKSZTAŁCENIA W OCENIANIU
~ nieprawidłowości łączące się ze stanem emocjonalnym oceniającego, np. powzięte z góry uprzedzenie do ocenianych treści,
Psycholog, T.Tyszka, zwracając uwagę na znaczenie nastroju osoby oceniającej w procesie oceniania, opisał eksperyment, w którym badanym osobom przekazano informację o dobrym lub złym wyniku uzyskanym przez nie w wykonywanym wcześniej „teście osobowości”. Dzięki temu osoby te wprawiano w lepszy lub gorszy nastrój. W rzeczywistości informacja nie była prawdziwa, gdyż badanym losowo przypisywano dobre lub złe wyniki testu osobowości. Następnie przedstawiano badanym opis pewnej osoby zawierający w połowie cechy pozytywne, w połowie negatywne. Przez jakiś czas zwracano uwagę badanych na coś innego, po czym ponownie przypominano wynik uzyskany w teście osobowości (po to, aby przywołać odpowiedni nastrój). Wówczas proszono o przypomnienie sobie przedstawionych uprzednio opisów osoby. Okazało się, że badani będący w dobrym nastroju przypominali sobie więcej cech pozytywnych niż negatywnych opisywanej osoby. Formułowali oni więcej ocen pozytywnych niż negatywnych o danej osobie. Wręcz przeciwnie zachowali się badani, u których dominował zły nastrój. Podawali oni więcej ocen negatywnych aniżeli pozytywnych o spostrzeganej osobie. Otrzymane wyniki zinterpretowano następująco: ludzie w dobrym nastroju lepiej oceniają innych niż ludzie w złym nastroju. Przyczyną owego zróżnicowania wydaje się być fakt, że ludzie mający dobry nastrój bardziej zwracają uwagę na informacje pozytywne, a ludzie w złym nastroju na - negatywne. Nasuwa się pytanie: jak w tej sytuacji wprawić w dobry nastrój osoby oceniające? Doświadczenia empiryczne pokazały, podpowiadają, że pozytywny nastrój wywołany u ludzi obejrzeniem przez nich pogodnego filmu sprawiał, iż osoby te bardziej pozytywnie oceniały polityków, miały bardziej optymistyczne przewidywania do stanu gospodarki i własnego powodzenia, były łagodniejsze w proponowaniu kar za jazdę po pijanemu.
Zniekształcenia, które zależą od informacji posiadanych a priori przez oceniającego:
~ efekt aureoli (halo efekt). Tłumaczony jest jako tendencja do przenoszenia ocen z jednych cech czy zadań albo aspektów na inne. Wyniki badań dotyczące efektu aureoli pokazują, że osobom o ładnym wyglądzie przypisuje się różne pozytywne cechy takie jak; serdeczność, życzliwość, inteligencję. Najciekawsze, że w ogóle nie uświadamiamy sobie, że jesteśmy w swej ocenie tendencyjni, żywimy przekonanie, że te cechy rzeczywiście występują. Można uznać to o tyle za groźne, niebezpieczne dla osoby ocenianej, że nauczyciel, przyjmując taką postawę, czuje się usprawiedliwiony, gdyż uważa, że ocenia sprawiedliwie, obiektywnie, właściwie. Tymczasem ocenę utrudnia mu halo-efekt.
Jak zniwelować błędy oceniania wynikające z efektu aureoli? Trudno oczekiwać, aby nauczyciel wymazał z pamięci pewne informacji o uczniu. Jeśli jednak ocenie poddaje się wytwór pracy ucznia, to jego anonimowość pozwala na rozwiązanie tej kwestii na uniknięcie halo efektu. Sytuacja, w której oceniający nie wie, kogo ocenia, jest korzystna także przy minimalizowaniu innych zniekształceń, jakie mogą wystąpić w procesie oceniania, np. tendencji określanej jako
~ wpływ nazwiska autora na ocenę jego wytworu
Ma to miejsce, gdy przy ocenie wytworu uwzględnia się posiadane przez siebie informacje, opinie na temat autora tego, ocenianego wytworu. Tak więc w rzeczywistości, w rezultacie nie dokonuje się oceny wartości wytworu, ale osoby będącej jego autorem. W literaturze dotyczącej oceniania opisywane są badania , które pokazują, że na ocenę mogą mieć wpływ: uzyskana wcześniej opinia „dobrego” lub „złego” ucznia, pochodzenie etniczne czy też status społeczny ucznia.
Przykładowo, w eksperymencie przeprowadzonym przez Noizet i Caverni , 16 nauczycieli oceniało 12 prac z przedmiotów przyrodniczych. Przystępując do oceniania, nauczyciele wiedzieli, które 6 prac jest autorstwa (notabene fikcyjnego) uczniów z dzielnicy willowej (sądzić można, że było to renomowane liceum, do którego uczęszczali uczniowie o wysokim statusie społecznym), a które są napisane przez uczniów z dzielnicy robotniczej. Okazało się, że nauczyciele zaniżali oceny w przypadku prac pochodzących z liceum z dzielnicy robotniczej, zaś przy sprawdzaniu prac przypisanym uczniom drugiego z liceów oceny swe zawyżali. Tak więc informacja o społeczno-ekonomicznym pochodzeniu uczniów przesądzała o ocenie ich pracy. Informacje te charakteryzuje różny stopień ogólności, w rezultacie mniejszy lub większy zasięg oddziaływania na proces oceniania, np. status szkolny ucznia ma większy wpływ aniżeli pochodzenie społeczno-ekonomiczne.
Tego rodzaju informacje są dla nauczyciela tzw. informacjami a priori czyli nauczyciel dysponuje nimi przy rozpoczynaniu oceniania, podczas którego następuje upodobnienie oceny pracy do posiadanej informacji o jej autorze.
~ efektu upodobnienia - informacje o uczniu posiadane przez nauczyciela wywołują jego określone oczekiwania wobec ucznia, jego pracy, osiągnięć itd. Nauczyciel odczytuje pracę ucznia w różny sposób, zwraca uwagę na różne elementy, dobiera czy formułuje wskaźniki oceny pod kątem swych oczekiwań. Możemy mieć do czynienia z tzw. efektem skamieniałych oczekiwań. Może on wystąpić w sytuacji, gdy nauczyciel, oceniając osiągnięcia ucznia, nie modyfikuje swych oczekiwań, jeśli uczeń postrzegany jako dobry wypadł gorzej czy też ten uznany za słabego poczynił postępy. Warte zaakcentowania jest to, że ta sama sytuacja przez jednych autorów jest łączona z wpływem nazwiska na ocenę wytworu, przez innych z efektem upodobnienia, jeszcze innych z efektem skamieniałych oczekiwań, ale istota zniekształcenia w ocenianiu pozostaje ta sama: stwierdzono istnienie zależności oceny późniejszej od wcześniejszej.
Informacje uznane przez nauczyciela za pozytywne przemawiają na korzyść ocenianego - występuje tendencja do zawyżania ocen; informacje postrzegane jako negatywne dyskredytują ucznia w oczach nauczyciela i oceny są zaniżane. Za niepokojące uznać można to, że informacje te są często pozamerytoryczne, co sprawia, że ocena nie spełnia funkcji informacyjnej i selekcyjnej, wywołuje wśród uczniów przekonanie, że wiedza, rzetelna praca są wtórne, mniej cenne niż wobec łutu szczęścia.
Zniekształcenia, które pojawiają się w trakcie oceniania i nie zależą przy tym od informacji posiadanych a priori przez oceniającego:
~ efekt pierwszeństwa czyli uleganie przy ocenie tzw. pierwszemu wrażeniu. W szkolnym ocenianiu występuje on - jak pokazały badania - przy ocenianiu przez nauczycieli uczniowskich wypracowań. Z większą pobłażliwością oceniane były wypracowania, w których błędy popełnione zostały na końcu, a nie na początku pracy;
~ efekt świeżości - zniekształcenie przeciwne do efektu pierwszeństwa, pojawia się przede wszystkim tam, gdzie ważne jest zapamiętanie ocenianych informacji. Polega na sugerowaniu się przy wydawaniu oceny końcowymi informacjami
~ efekt kontrastu - powszechnie znany przy ocenie fizycznych osób, np. tego samego dziennikarza uznamy za niskiego, gdy widzimy go rozmawiającego z koszykarzami, zaś za wysokiego, kiedy znajdzie się wśród dżokejów konnych. Stwierdzono pojawianie się tendencji do zawyżania stopni przez nauczycieli pierwszym z ocenianych prac oraz do przypisywania pracom sprawdzanym jako ostatnie - stopni niższych. Ponadto okazało się, że ocena pracy jest wyższa, gdy sprawdzana była po pracy słabej; niższa, gdy poprzedzająca ją praca uznana została za dobrą. Tak więc kolejność ocenianych prac w istotny sposób oddziaływuje na stawiane stopnie.
Przy efekcie kontrastu tak, jak przy efekcie upodobnienia, o wartości pracy nie decyduje jej zawartość. Jeśli jednak przed wystawianiem stopni poznamy wszystkie prace, posegregujemy je na prace lepsze i gorsze, to w jakiś stopniu unikniemy zawyżenia czy zaniżenia ocen prawem kontrastu. Stworzymy sobie tło do oceniania (tak, jak byśmy widzieli razem i dziennikarza, i koszykarzy i dżokejów).
Literatura:
G. Noizet, J.P. Caverni, Psychologiczne aspekty oceniania osiągnięć szkolnych, Warszawa 1988.
T. Tyszka, Psychologiczne pułapki oceniania i podejmowania decyzji, Gdańsk 1999.
3
3