Dydaktyzm w lireraturze polskiego Oświecenia

Oświecenie, jak sama nazwa wskazuje, to okres, którego naczelnym hasłem było oświecanie, pouczanie ludzi, wskazywanie na wartość rozumowego pojmowania istoty świata i człowieka. Literatura, jako wyborne narzędzie przekazu informacji, musiała zatem nabrać charakteru dydaktycznego. Oczywiście twórcy polskiego oświecenia, na które przypadł okres kryzysu państwa, nawiązywali do narodowych problemów, utwory moralistyczne i dydaktyczne zawierały pouczenia polityczne, społeczne oraz obyczajowe.

Polski pisarz drugiej połowy XVIII w. demaskował więc ludzkie przywary i narodowe skłonności, które doprowadziły do tragicznego finału, w jego utworach odbijało się echo moralistyki, nierzadko dzieło było gotowym programem niezbędnych zmian. Dydaktyzm oświeceniowych utworów ma kilka wymiarów. Raz nauka płynie poprzez karykaturalne pomniejszenie bohaterów i ośmieszenie ich wad (tak jest np. w Monachomachii i Myszeidzie), kiedy indziej mamy do czynienia z moralnym pouczeniem, sformułowanym np. w przejrzystej puencie bajek. Nierzadko nauka wypływa z losów i przygód głównego bohatera (Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki), bądź jest wynikiem prezentacji parenetycznego wizerunku Polaka - obywatela (Walery, Podkomorzy z Powrotu posła). Form przekazania nauki było jak widać sporo - od prostego wykładu na temat konieczności przeprowadzenia reform (publicystyka), do alegorycznego zamaskowania ludzkich wad, które były przyczyną zguby Polski.

Dydaktyczny charakter literatury wiązał się z oświeceniowym kultem rozumu - to właśnie racjonalizm leżał u podstaw przekazywanych napomnień, przestróg i rad. Za pomocą rozumu i namacalnego doświadczenia starano się wniknąć w istotę świata, wytłumaczyć rządzące nim siły. W Polsce próbowano dodatkowo objąć umysłem przyczyny i skutki rozbioru państwa. Rozum stał się jedynym kryterium poznania, był źródłem formułowanych nauk. Pisarz oświecenia, w oparciu o wnioski wyciągane z obserwacji rzeczywistości, przekazywał takie a nie inne pouczenia. Panosząca się moda na francuszczyznę skłoniła Krasickiego do ośmie szenia rozrzutnego stylu życia (Żona modna) i ukazania błędów francuskiego wychowania młodego człowieka (Mikolaja Doświadczyńskiego przypadki). Zacofanie, konserwatyzm i wsteczne myślenie Sarmatów sprowokowało "księcia poetów" i A. Naruszewicza do napisania moralizatorskich satyr. Zakłamanie i hipo kryzja kleru zostały odsłonięte i ośmieszone w Monachomachii.

Dydaktyzm miał się przyczynić do naprawy chorej postawy Polaka-Sarmaty, przyzwyczajonego do "picia, jedzenia i popuszczania pasa", nie dostrzegającego grożącego ojczyźnie niebezpieczeństwa. Miał przygotować do "zuchwałego rzemiosła" - "poprawiania świata", w którym królowała rozpusta, chaos, upadek wszelkich zasad moralnych. Pióro stawało się orężem w walce z ciemnotą, zabobonem i zacofaniem, było atrybutem poety - wychowawcy narodu. Tak więc pisarze i publicyści oświecenia starali się wychowywać nowe społeczeństwo, odsłaniali mechanizmy, jakie doprowadziły Polskę do zguby, sugerowali nową drogę przemian. Wskazywali, iż naprawę należy zacząć od siebie, bowiem moralność i rozsądek poszczególnych ludzi jest niezbędnym warunkiem odrodzenia i uzdrowienia Rzeczypospolitej.