ROZWÓJ CZŁOWIEKA W CYKLU ŻYCIA - ZAGADNIENIA NA KOLOKWIUM

ADOLESCENCJA:

Granice wiekowe: od ok. 10. do ok. 20 r.ż

Podstawowy podział: Wczesna adolescencja (lub wiek dorastania) - następuje w niej zdolność do dawania nowego życia;

Późna adolescencja ( lub wiek młodzieńczy) - następuje w niej zdolność do samodzielnego kształtowania własnego życia.

Rozwój fizyczny:

Nie obserwowalne fizjologiczne przemiany organizmu: z części mózgu zwanej podwzgórzem wychodzą sygnały do szyszynki, która w ich wyniku uwalnia hormony nazywane gonadotropinami. One pobudzają gonady (jajniki u dziewcząt i jądra u chłopców) do przyspieszenia produkcji estrogenu (u dziewcząt) i testosteronu (u chłopców).

Obserwowalne fizjologiczne zmiany organizmu:

	Dziewczęta	Chłopcy
Skok pokwitaniowy (szybki wzrost ciała)	Rozpoczyna się o około 2 lata wcześniej niż u chłopców, trwa krócej i jest mniej nasilony. Dotyczy zarówno układu kostnego i mięśniowego, jak i pozostałych części ciała.	Występuje przeciętnie między 12. i 15. r.ż i powoduje przyrost wysokości o około 20 cm, towarzyszy mu przyrost wagi ciała o około 20 kg.
Budowa ciała	Rozrasta się miednica oraz podskórna tkanka tłuszczowa, powodująca zaokrąglenie się sylwetki.	Rozrastają się ramiona, a sylwetka staje się bardziej „kanciasta”
Dojrzałość płciowa	Zapowiada ją menstruacja, chociaż często po pierwszej menstruacji występuje okres bezpłodności.	Pierwszym sygnałem seksualnej dojrzałości może być obecność spermy w moczu, a jest nim niewątpliwie wystąpienie wytrysku nasienia, które zazwyczaj pojawia się podczas snu (tzw. zmazy nocne).
Wygląd fizyczny	Rozrastanie się macicy i jajników; rozwój piersi - powiększają się i wysuwają do przodu sutki, zwiększa się pigmentacja wokół nich, piersi mają najpierw kształt stożkowy, następnie zaokrąglony. Symetria piersi - jedna większa od drugiej. Owłosienie najpierw pokrywa łono, potem pojawia się pod pachami.	Najpierw powiększają się jądra, dopiero potem penis. Owłosienie pojawia się później i pokrywa najpierw łono, potem jest pod pachami, a później na twarzy, pod koniec dorastania może pojawić się na piersiach.
Zmiana głosu (związana z wydłużeniem się strun głosowych)	Głos staje się nieco niższy	Okres mutacji
Może pojawić się wada wzroku, na skutek zmian w soczewce i związana z tym konieczność noszenia szkieł korekcyjnych.
Twarz	Najpierw rozrasta się nos i podbródek, co powoduje, że przejściowo wygląda ona nieproporcjonalnie.
Zmiany skórne		Tzw. trądzik młodzieńczy, powstający wskutek zwiększonego wydzielania męskiego hormonu androgenu.
		Występuje również krótkotrwały okres niezręczności ruchowej, co jest związane z pewnym zaburzeniem statystyki ciała wskutek przesunięcia środka ciężkości ciała ku górze oraz ze zwiększoną ogólna pobudliwością.

Różnice między wcześniej, a później dojrzewającymi ze względu na płeć:

Wcześnie dojrzewające dziewczęta: zaobserwowano występowanie większej ilości osobistych problemów, np. zakłopotanie wzrostem, sylwetką, czy menstruacją. Występują częstsze kontakty z alkoholem i narkotykami. Wcześnie podejmują aktywność seksualną i mogą być molestowane seksualnie. Mają więcej konfliktów z rodzicami, otoczenie oczekuje od nich większej odpowiedzialności, podczas gdy społecznie i intelektualnie są jeszcze dziećmi.

Później dojrzewające dziewczęta: dłużej utrzymuje się u nich dziecięca sylwetka i zachowanie. Mają bardziej pozytywne wyobrażenie dotyczące własnego ciała i wysoką samoocenę.

Wcześnie dojrzewające chłopcy: są bardziej pewni siebie, swobodni i aktywni oraz są oceniani jako bardziej atrakcyjni. Większa swoboda oraz większe w stosunku do nich oczekiwania dorosłych, mogą powodować problemy natury psychologicznej i społecznej.

Późne dojrzewanie chłopców: niedorównywanie względem rówieśników pod względem siły i sprawności fizycznej, może być boleśnie przeżywane i wyzwala brak wiary w siebie, poczucie osamotnienia, a także potrzebę podporządkowania się innym. Chłopcy kompensują to na dwa sposoby: pozytywny (dążenie do sukcesów w innej dziedzinie) i negatywny (zwiększona agresywność). Krócej doświadczają frustracji związanej z brakiem społecznego przyzwolenia dla aktywności seksualnej.

Zmiany w zakresie emocji: występowanie zwiększonego pobudzenia emocjonalnego oraz labilności (chwiejności) emocji. U wielu dorastających nasila się lękliwość, osiąga swój szczyt około 13. - 14. r.ż., najczęstsze są leki społeczne, jak np. lęk przed niepowodzeniem czy przed ekspozycją społeczną. Charakterystyczna jest też ambiwalencja uczuć, tj. niemal równoczesne przeżywanie uczuć przeciwstawnych, takich jak np. miłość i nienawiść. Występuje również nagle pojawiający się rumieniec na twarzy, a u chłopców zmazy nocne oraz mimowolna erekcja prącia, chłopców często niepokoi długość penisa, słabe owłosienie ciała, słabe umięśnienie.

Zmiany w zakresie czynności poznawczych: zgodnie z koncepcją Piageta dorastający przechodzą ze stadium operacji konkretnych do stadium operacji formalnych, które charakteryzuje się rozwojem logicznego i abstrakcyjnego myślenia. Zachodzą również zmiany w zakresie procesów informacyjnych: przebiegają one szybciej, są bardziej dokładne i ukierunkowane. Zwiększa to możliwości poznawcze dorastających, wpływa na poszerzanie się ich zainteresowań, wyzwala krytycyzm dorastających w stosunku do osób dorosłych, jak również w stosunku do samego siebie.

Rozwój społeczny:

Zmieniają się interakcje z rodzicami, powstają konflikty, których głównym źródłem jest nieokreślony status dorastających: już nie są dziećmi, a jeszcze nie są dorosłymi. Mimo tego rodzice pozostają w sprawach istotnych najważniejszymi modelami, a więź uczuciowa z nimi zostaje zachowana.

Wzrasta wpływ rówieśników, dotyczący głównie sposobu spędzania wolnego czasu, wyglądu zewnętrznego i stylu bycia: wytwarza się specyficzna kultura młodzieżowa. Charakterystyczne dla dorastających jest wchodzenie w różnego rodzaju związki rówieśnicze (kliki, grupy), przy czym , wraz z wiekiem, coraz większego znaczenia nabierają związki

przyjaźni.

Pozytywny wpływ grupy rówieśniczej:

• solidarność grupowa

• wzmocnienie poczucia własnej wartości

• bezpieczeństwo emocjonalne

• rozwijanie zainteresowań oraz form współdziałania

Negatywy wpływu grup społecznych:

• może wyzwalać niechęć oraz nienawiść do „innych”

• poczucie własnej wartości może przerodzić się w zuchwałość

• obawa o własne bezpieczeństwo może przerodzić się w agresję wobec domniemanych wrogów

• zainteresowania mogą przybrać kierunek aspołeczny

Na ten okres życia przypada zazwyczaj również pierwsza miłość oraz pierwsze doświadczenia seksualne.

Fazy uczucia miłości:

• miłość szczenięca - ważniejsze jest samo kochanie, niż obiekt

• miłość cielęca - obiekt uczuć jest otoczony bezgranicznym uwielbieniem

• miłość romantyczna - przypada na wiek młodzieńczy

Działalność dorastających wyraża się w:

• wyznaczaniu odległych celów

• zorganizowana i planowa aktywność

Znacznie poszerza się aktywność młodzieży, wskutek wchodzenia w nowe sytuacje i w nowe środowiska. Nadal jej głównym obszarem aktywności jest nauka szkolna.

Rozwój moralny:

Teoria J. Piageta: w okresie dorastania młodzież osiąga stadium autonomii moralnej, w którym postępowanie uniezależnia się od opinii otoczenia, natomiast wyznaczają je intencje, wynikające z subiektywnej odpowiedzialności. Rzeczywistą siłą kształtującą rozwój moralny jest wg Piageta współdziałanie z rówieśnikami, w wyniku którego powstaje wewnętrzna potrzeba traktowania innych ludzi w taki sam sposób, w jaki sami chcieliby być traktowani.

Teoria L. Kohlberga: wyróżnił przypadający na wczesny okres dorastania tzw. konwencjonalny poziom rozwoju moralnego w którym jednostka kieruje się standardami należącymi do innych, np. rodziców. Na tym poziomie Kohlberg wyróżnił dwa stadia:

1. w którym ocena zachowania wynika z aprobaty społecznej, przy czym ważną rolę odgrywa aprobata rówieśników oraz

2. w którym ocena zachowania oparta jest na prawie i porządku, oraz odczuwany jest szacunek dla autorytetów.

Rygoryzm moralny, czyli ujmowanie powinności jako bezwzględnych, od których nie wolno odstępować.

Krystalizowanie się tożsamości:

Okres dorastania jest czasem intensywnego poszukiwania własnej tożsamości i prób jej określenia. Jednak rozwój tożsamości jest procesem długotrwałym, którego początek wiąże się ze zjawiskiem przywiązania i poczuciem własnej odrębności w niemowlęctwie. Małe dziecko poznaje siebie przez stosunek innych ludzi do niego, dorastający szuka wiedzy o sobie samym przez refleksję. Poszukiwaniom tym towarzyszy niekiedy niepokój i poczucie zagubienia, ale także radość i poczucie autonomii. Ta ambiwalencja uczuć jest charakterystyczna dla początku poszukiwania własnej tożsamości.

Wg Eriksona na okres dorastania przypada kryzys tożsamości. Aby go pokonać, młody człowiek musi scalić dotychczasową wiedzę o sobie zawartą w pełnionych przez niego rolach i uzyskać integrację swojej przeszłości z teraźniejszością i koncepcją przyszłości. Od tego, czy młody człowiek pokona kryzys tożsamości, zależy dalszy rozwój osobowości.

W ustalaniu tożsamości istotną rolę odgrywa płeć. W społeczeństwie istnieje wiele stereotypów i przesądów odnoszących się do płci, które rzutują na akceptację przez dorastających własnej płci. Trudności w tym zakresie mają właściwie tylko dziewczęta, gdyż chłopcy w pełni akceptują swoja płeć.

3 typy planów życiowych dziewcząt:

• typ tradycyjno-konserwatywny - zajmowanie się rodziną i domem;

• typ progresywno-modny - na równi jest praca zawodowa i małżeństwo;

• typ progresywno-rygorystyczny - najważniejsza jest praca zawodowa, bez równoczesnych więzi rodzinnych.

Charakterystyka okresu późnej adolescencji:

Na wiek młodzieńczy przypada stabilizowanie się tożsamości oraz uczuć. Rozbudowują się związki interpersonalne, rozwija się życie erotyczne, a stosunek do osób dorosłych staje się na ogół bardziej pozytywny. Młodzież jest coraz bardziej autonomiczna, jej postawy stabilizują się, przyjmując postać światopoglądu. Jednak, zarówno światopogląd młodzieży, jak i poszczególne wyznawane przez nią wartości, są znacznie zróżnicowane. Różnice te są w głównej mierze zależne od poziomu wykształcenia młodzieży.

Na okres młodzieńczości przypada wg Kohlberga tzw. postkonwencjonalny poziom rozwoju moralnego, na którym moralność jest zinternalizowana, a nie oparta na cudzych standardach. Zasady moralne są ujmowanie autonomicznie, niezależnie od autorytetu osób czy grup.

Rozmaite są kierunki aktywności młodzieży, w różnym stopniu angażuje się ona w działalność społeczną i polityczną. Zainteresowania współczesnej młodzieży są skierowane przede wszystkim ku życiu osobistemu, w tym ku problemom dotyczącym wyboru przyszłego zawodu.

Stawiane w okresie młodzieńczości cele oraz zadania, których realizacja ma tym celom służyć, są bardziej realistyczne niż to miało miejsce we wczesnej adolescencji, są też realizowane z większą konsekwencją, a nieraz i z uporem. Poszukiwanie, a wraz z nim działanie oparte na metodzie „prób i błędów”, zostaje teraz zastąpione systematycznością i większą pewnością co do słuszności wyboru. Właściwości te dobrze przygotowują młodzież do przyszłej pracy zawodowej.

Zadania rozwojowe adolescencji (wg R. J. Havighursta):

1. osiągnięcie nowych, bardziej dojrzałych więzi z rówieśnikami obojga płci;

2. ukształtowanie roli męskiej lub kobiecej;

3. akceptacja swojego wyglądu i skuteczne posługiwanie się własnym ciałem;

4. osiągnięcie niezależności uczuciowej od rodziców i innych osób dorosłych;

5. przygotowanie do małżeństwa i życia w rodzinie;

6. przygotowanie do kariery zawodowej (niezależności ekonomicznej);

7. rozwijanie ideologii (sieci wartości) i systemu etycznego kierującego zachowaniem;

8. dążenie i rozwijanie postępowania akceptowanego społecznie.

WCZESNA DOROSŁOŚĆ

Granice wiekowe: od 20.-23. do 35.-40. r. ż

Podstawowe wyznaczniki dojrzałości psychicznej:

Kształtowanie się dojrzałości psychicznej jest procesem ciągłym, trwającym całe życie. W procesie tym jednostka przyjmuje odpowiedzialność za swoje życie i rozwija się w jedyny, niepowtarzalny sposób.

1. AUTONOMIA JEDNOSTKI - ujawnia się, gdy człowiek może realizować własne podmiotowe działania, niezależnie od czynników, które mogłyby je determinować. Poziom autonomii człowieka wyznaczany jest stopniem, w jakim zadania i sposoby ich realizacji wynikają z indywidualnych dążeń jednostki. Obiektywnym wskaźnikiem autonomii jest stabilność działania, mimo zaistnienia czynników zakłócających i utrudniających realizację zamierzeń. Przejawy dojrzałej autonomii możemy rozpoznać w aktywności dorastającej jednostki, gdy podejmuje próby realizowania własnych koncepcji w świecie.

2. WGLĄD WE WŁASNE MOTYWY - im bogatsza wiedza o sobie, tym większe szanse poznania innych, a w konsekwencji możliwości podejmowania właściwych decyzji. Kształtuje się wtedy samowiedza dojrzała, która przyjmuje strukturę wiązkową i hierarchiczną
   Struktura wiązkowa składa się z układu wzajemnie uporządkowanych sądów, tworzących bardziej ogólne całości w postaci wiązek. W obrębie rej struktury relacje między wiązkami są niejasne lub w ogóle nieokreślone.
   Struktura hierarchiczna jest zbiorem sądów i samoocen uporządkowanych pod względem stopnia ogólności.

3. STOSUNEK DO INNYCH - jest to postawa odpowiedzialności i szacunku dla drugiej osoby. Ważną cechą jest niezależność od innych. Istotną rolę w kształtowaniu dojrzałej postawy wobec innych odgrywa umiejętność uporządkowania i kontrolowania własnego życia emocjonalnego.

Rozwój fizyczny:

• Maksymalny rozwój tkanek aktywnych metabolicznie (mierzony w kg) występuje u mężczyzn między 20. a 25. r.ż, a u kobiet między 16. a 19. r.ż.

• Rozwój motoryczny osiąga szczyt między 20. a 30. r.ż.

• Wydolność mierzona maksymalnym zużyciem tlenu jest największa u kobiet między 22. a 30. r.ż, a u mężczyzn między 27. a 35. r.ż.

• Na okres wczesnej dorosłości przypada dojrzałość rozrodcza. Mimo, że pełną sprawność gonad i narządów rozrodczych kobieta osiąga po zakończeniu okresu dojrzewania, to wydaje się, że optymalne warunki dla prawidłowego przekazywania informacji genetycznej występują u kobiet ok. 25. - 30. r.ż, a u mężczyzn w wieku 30.-35. lat.

Narządy zmysłów:

Przystosowanie organizmu do warunków środowiska możliwe jest dzięki funkcjom koordynacyjno-regulacyjnym. Funkcje te obejmują

• rejestrację stanów organizmu i środowiska w wyniku odbioru wrażeń i ich przetwarzania,

• reakcje oparte na mechanizmach odruchowych,

• zachowania świadome

• ok. 25. r.ż wzrasta wrażliwość oka na światło (między 30. a 40. r.ż rozpoczyna się jej spadek), oraz powiększa się pole widzenia peryferycznego.

• Ostrość widzenia ustala się około 18.-20. r.ż i nie podlega zmianom do 60 r.ż.

• Około 30. r.ż wzrasta zdolność wyraźnego widzenia bliskich przedmiotów (miopia), a następnie zdolność ta obniża się, czemu towarzyszy systematyczne, aż do późnej starości, doskonalenie się sprawności widzenia dalekich przedmiotów (hiperopia).

• Na okres między 20. a 30. r.ż przypada najlepsza ostrość słuchu.

• Dorośli między 20. a 40. r.ż najbardziej są wrażliwi na dźwięki o częstotliwości 2500-1000 drgań na sekundę.

• Po 20. r.ż słyszalność najwyższych dźwięków się pogarsza.

Cechy charakterystyczne rozwoju poznawczego:

Sprawność umysłowa młodych dorosłych określana w oparciu o tradycyjne testy psychometryczne utrzymuje się na stałym, wysokim poziomie, a pod koniec tego okresu wykazuje tendencję do obniżania się, szczególnie w zakresie formalnego, abstrakcyjnego rozumowania. Jednak rozwiązywanie codziennych problemów i różnorodnych konfliktów, nieodłącznie związanych z dorosłym życiem, stymuluje rozwój poznawczy młodych dorosłych w kierunku tzw. postformalnych struktur poznawczych. Stanowią one podstawę kształtowania się nowych, specyficznych cech myślenia, takich jak relatywizm, dialektyczność i systemowy charakter.

Istota myślenia postformalnego:

• OPERACJE SYSTEMOWE określone są na zbiorze operacji formalnych, czyli na klasach i relacjach między klasami, wprowadzając przez utworzenie systemów, wyższy stopień uporządkowania zbioru. (operacja między systemem a systemem - myślenie o czymś).

• OPERACJE METASYSTEMOWE są to operacje, które wyznaczają relacje między systemami w ramach struktury nadrzędnej, zwanej metasystemem. Wyłania się on wówczas, gdy jednostka potrafi wykonać wszystkie operacje na klasach systemu. (myślenie o myśleniu; ja myślę, że myślę o....).

• OPERACJE PARADYGMATYCZNE porządkują systemy systemów, w wyniku czego tworzy się bardziej złożona struktura zwana polem, zawierająca wszystkie relacje między wyróżnionymi systemami. Operacje te wyznaczają najwyższy poziom w rozwoju umysłowym człowieka i prowadzą do ukształtowania się zupełnie nowego sposobu umysłowej reprezentacji rzeczywistości. (myślenie o myśleniu myślenia; rzadko występuje).

Rozwój społeczny:

Rozwój społeczny człowieka obejmuje zmiany w aktywności, dążeniach i celach jednostki, ujawnianych w jej interakcjach ze środowiskiem społecznym. Jest on w znacznym stopniu uwarunkowany kulturowo, czyli wyznaczają go normy i wzorce akceptowane w grupach społecznych, w których jednostka wzrasta i które współtworzy. Wraz z rozwojem osobowym jednostki, coraz większego znaczenia nabiera jej indywidualny, autonomiczny stosunek do obowiązujących w społeczeństwie wartości i norm. Doświadczenia, o które wzbogaca się jednostka podejmując i wypełniając zadania właściwe dla okresu wczesnej dorosłości (wybór współmałżonka, założenie rodziny i podjęcie pracy zawodowej), mogą sprzyjać jej dalszemu rozwojowi.

PERIODYZACJA ŻYCIA RODZINNEGO - zmierza do opisania uniwersalnych stadiów rozwoju rodziny.

Pięć faz rozwojowych:

1. faza wstępna - narzeczeństwo (od poznania się do ślubu),

2. faza tworzącej się więzi małżeńskiej (od ślubu do urodzenia się pierwszego dziecka),

3. rozbudzanie i rozwój postaw rodzicielskich (od niemowlęctwa po okres osiągnięcia przez dziecko dojrzałości),

4. faza wzajemnego partnerstwa rodzinnego (okres, w którym rodzice mieszkają razem z dorosłymi i samowystarczalnymi pod względem materialnym dziećmi),

5. faza „pustego gniazda” (okres od momentu opuszczenia domu przez ostatnie dziecko do śmierci jednego ze współmałżonków).

Okresy spiętrzenia konfliktów w rodzinie:

1. bezpośrednio po ślubie,

2. po urodzeniu pierwszego dziecka,

3. po urodzeniu drugiego dziecka,

4. kiedy dziecko osiąga 13.-14. r.ż.,

5. kiedy dziecko osiąga 17.-18. r.ż.,

6. po usamodzielnieniu się dziecka.

PRACA ZAWODOWA:

Aktywność człowieka w tej fazie rozwoju, koncentruje się wokół dwóch dziedzin życia: pracy zawodowej oraz własnej rodziny. Jednak stopień zaangażowania w nie zależy od płci. Mężczyźni realizują się głównie w pracy zawodowej, a kobiety bardziej pochłonięte są życiem rodzinnym. Wiele kobiet czerpie satysfakcję z pracy zawodowej, stając wówczas wobec dylematu: obowiązki rodzinne czy zawodowe.

Osiągnięcie 16. r.ż. uprawnia do podjęcia pracy zawodowej. Zwykle jednaj jej rozpoczęcie poprzedza długi okres przygotowania do zawodu czy zdobywania wykształcenia.

Podjęcie aktywności zawodowej świadczy o samodzielności jednostki i daje szansę uzyskania niezależności ekonomicznej, a także wymaga odpowiedzialnej postawy wobec obowiązków i działań wynikających z przyjętej roli zawodowej. Wiąże się to też z poszerzeniem kręgów życia społecznego, wyjściem poza środowisko rodzinne czy najbliższych przyjaciół. Praca zawodowa dostarcza także osobistej satysfakcji i sprzyja rozwojowi nowych interakcji społecznych.

Stadia rozwoju zawodowego:

1. stadium eksploracji - gdy jednostka przymierza się do różnych ról zawodowych;

2. stadium stabilizacji - gdy po dokonaniu wyboru, znajduje trwałe miejsce i pole działania zawodowego;

3. stadium zachowania status quo - odznacza się dążeniem do utrzymania uzyskanej pozycji zawodowej;

4. stadium schyłkowe - w którym następuje wycofywanie się z aktywności zawodowej i angażowanie się w inne formy aktywności.

Sześć typów stylu życia kobiety:

1. wzorzec kariery domowej - gdy kobieta zaraz po skończeniu szkoły wychodzi za mąż i poświęca się życiu domowemu i rodzinnemu;

2. wzorzec kariery konwencjonalnej - gdy kobieta pracuje zawodowo przed zamążpójściem, a następnie podejmuje wyłącznie obowiązki domowe i rodzinne;

3. wzorzec stałej kariery zawodowej - oznacza zaangażowanie kobiety wyłącznie w pracę zawodową;

4. dwutorowa kariera rodzinno-zawodowa - gdy kobieta, po zdobyciu wykształcenia wychodzi za mąż i kontynuuje pracę zawodową, prowadząc jednocześnie dom i wypełniając obowiązki macierzyńskie;

5. wzorzec kariery przerywanej - gdy okres pracy zawodowej i pracy wyłącznie domowej nawzajem się przeplatają w zależności od wieku dzieci i potrzeb finansowych rodziny;

6. wzorzec kariery niestabilnej - gdy kobieta okresowo podejmuje pracę poza domem zależnie od warunków ekonomicznych i stanu zdrowia.

Zmiany w osobowości:

Doświadczenia i wartość, jakie tym doświadczeniom przypisuje jednostka, wywierają wpływ na kształtowanie się jej osobowości.

Podstawowe zmiany w tym okresie życia zachodzą w strukturze „Ja”, integrującej idealne koncepcje z realnym obrazem świata i siebie samego. Aby sprostać wymaganiom związanych z podejmowaniem nowych ról społecznych, młody człowiek nie może dłużej żyć w świecie ideałów i hipotez. Koniecznym warunkiem jest umiejętność zintegrowania sfery „Ja idealnego” i „Ja realnego”.

Ważnym elementem jest doświadczanie siebie jako podmiotu odpowiedzialnego za własne działania. Możliwe jest to wówczas, gdy zintegrowane zostaną dwa punkty odniesienia: przeszłość i teraźniejszość. Tylko wówczas jednostka może czuć się odpowiedzialną za działania z przeszłości.

Podejmowanie nowych zadań rozwojowych możliwe jest tylko w przypadku osoby odznaczającej się wyraźnie określoną świadomością własnej tożsamości, a więc u osoby, która pomyślnie rozwiązała podstawowy dla adolescencji kryzys: tożsamość-rozproszenie. Z drugiej strony, nowe, znaczące wydarzenia życiowe mogą stać się źródłem zmian w określeniu własnej tożsamości.

Często wymieniane cechy osobowości dojrzałej to autonomia, możliwość realizacji własnego świata celów i wartości.

Człowiek dokonuje ocen swoich pierwszych, autonomicznych decyzji i wyborów, które następnie poddaje takim modyfikacjom, aby służyły podtrzymaniu własnej tożsamości, oraz zbliżały go do osiągnięcia zamierzonych celów. Szczególne natężenie tego procesu przypada na okres między 28. a 33. r.ż. Wielu młodych ludzi sprawdza i ocenia swoje wybory życiowe w kontekście wcześniejszych planów, oczekiwań i marzeń. Osoby, które w wyniku tej konfrontacji, doświadczają poczucia niespełnienia albo zmieniają swoją aktywność w ważnych dla nich obszarach, oraz nie potrafią zdobyć się na zmianę, przeżywają kryzys.

Zadania rozwojowe wg Havighursta:

1. wybór małżonka (samodzielny wybór, głębokie uczucie),

2. uczenie się współżycia z nim,

3. założenie własnej rodziny,

4. wychowywanie dzieci,

5. prowadzenie domu,

6. rozpoczynanie pracy zawodowej,

7. podjęcie obowiązków obywatelskich,

8. znalezienie pokrewnej grupy społecznej.

Charakterystyka wczesnej dorosłości wg Havighursta, Eriksona i Levinsona:

Autor	Zadania rozwojowe	Kryzysy/Dylematy	Środki rozwiązywania konfliktów
R. Havighurst	Wybór małżonka (samodzielny wybór, głębokie uczucie), Uczenie się współżycia z nim, Założenie własnej rodziny, Wychowywanie dzieci, Prowadzenie domu, Rozpoczynanie pracy zawodowej, Podjęcie obowiązków obywatelskich, Znalezienie pokrewnej grupy społecznej
E. Erikson	Wybór dróg samorealizacji w określonym środowisku społecznym, Wybór partnera życiowego, Integracja doświadczeń z różnych obszarów aktywności.	Izolacja - intymność Stosowanie mechanizmów projekcyjnych - dotrzymywanie obietnic i podjęcie odpowiedzialności Życie samotne - życie w rodzinie
D. J. Levinson	Podjęcie roli zawodowej Założenie rodziny Sformułowanie wyraźnych marzeń i oczekiwań odnośnie przyszłości Uczestniczenie w relacji: mistrz - uczeń	Dylematy związane z wyborem zawodu: wartości ekonomiczne - satysfakcja Oczekiwania grupy społecznej - własne dążenia i ambicje Konflikty związane z nowymi rolami społecznymi: praca zawodowa - obowiązki rodzinne.	Nowe sposoby poznawania świata i samego siebie; określenie własnej tożsamości Korzystanie ze wzorców kulturowych Osiąganie kolejnych stopni autonomii

ŚREDNIA DOROSŁOŚĆ

Granice wiekowe: od 35.-40. do 55.-60.r.ż.

Zmiany fizyczne: cechą zmian fizycznych w wieku średnim jest to, że zachodzą w sposób niezauważalny dla jednostki.

W wieku średnim wzrok ulega pogorszeniu. Obniża się jego ostrość oraz zdolności akomodacyjne gałki ocznej. Zmniejsza się również tolerancja na słabe oświetlenie.

Następuje spadek zdolności słyszenia dźwięków o wysokiej częstotliwości.

Wrażliwość smakowa zaczyna się obniżać ok. 50. r.ż. jest to związane z systematycznym zmniejszaniem się liczby kubków smakowych w ciągu życia i spadkiem ich wydolności funkcjonalnej.

Stan zdrowia człowieka w wieku średnim jest dobry.

W okresie średniej dorosłości ma miejsce proces przekwitania. W przypadku kobiet wyraża się on w zaniku cyklu miesięcznego oraz funkcji prokreacyjnych, a w przypadku mężczyzn - obniżeniem funkcji seksualnych.

Sytuacje związane z pracą zawodową:

Charakteryzując rozwój człowieka w wieku średnim, z punktu widzenia kariery zawodowej, najczęściej zwraca się uwagę na pozytywne aspekty tego okresu życia. Zazwyczaj pozycja zawodowa jest w tym czasie optymalna, co wyraża się w osiągniętym statusie materialnym, sytuacji finansowej, zakresie sprawowanej władzy, autorytecie, jak i satysfakcji z wykonywanej pracy. Człowiek czerpie ze swojej pozycji zawodowej najwięcej korzyści osobistych, a zarazem w najwyższym stopniu dzieli się swoim doświadczeniem i wiedzą z innymi. W większości zawodów wiek średni jest okresem najważniejszych osiągnięć zawodowych.

Wiek średni może oznaczać także kryzys w rozwoju kariery zawodowej. U podstaw kryzysu najczęściej leży rozbieżność między oczekiwaniami wobec zawodu a wykonywaną pracą. Kryzys znajduje często swój wyraz w decyzji zmiany pracy, czy nawet zawodu albo w syndromie wypalenia zawodowego.

Syndrom wypalenia zawodowego - cechuje go wyczerpanie emocjonalne oraz poczucie utraty możliwości wykonywania zawodu w sposób efektowny i zaangażowany.

3 fazy wypalenia zawodowego:

1. faza wyczerpania emocjonalnego,

2. faza depersonalizacji,

3. faza braku poczucia własnych osiągnięć.

Jednym z najważniejszych czynników wywołujących stres w wieku średnim jest utrata pracy. Sytuacja ta często staje się źródłem różnych zaburzeń zachowania, problemów zdrowotnych czy też dysfunkcji w rodzinie bezrobotnego. Istotną rolę odgrywają czynniki finansowe, ale jeszcze ważniejsze są psychologiczne konsekwencje utraty pracy, takie jak zaniżona samoocena czy poczucie własnej wartości bezrobotnego. Sytuacja utraty pracy jest szczególnie trudna dla mężczyzn, w przypadku których praca jest istotną składową poczucia tożsamości oraz koncepcji roli mężczyzny odpowiedzialnego za własną rodzinę, zapewnienie środków do życia.

Sposoby radzenia sobie z sytuacją bycia bezrobotnym:

• możliwości w zakresie dodatkowych źródeł zarabiania

• wsparcie ze strony rodziny lub przyjaciół

• indywidualna interpretacja tej sytuacji

Zmiana pracy w wieku średnim nie jest zjawiskiem jednorodnym. U podstaw tego typu decyzji leżą różne motywy związane z płcią, wykształceniem czy środowiskiem społeczno-kulturowym.

Życie rodzinne:

W okresie średniej dorosłości można zaobserwować istotne zmiany w rolach, jakie rodzice podejmują wobec dorastających dzieci, a także w stosunkach z własnymi starzejącymi się rodzicami. Zmiany te wyrażają złożoną historię wzajemnych związków w rozwoju rodziny.

Podstawowym zadaniem, przed jakim stoją rodzice, jest zaakceptowanie zwiększonej potrzeby autonomii, eksplorowania świata i niezależności dorastających dzieci, a jednocześnie zaspokajanie w dalszym ciągu istniejącej potrzeby pomocy i wsparcia. Jest to podstawowy warunek w miarę łagodnego przejścia przez trudny okres budowania stosunków z dorastającymi dziećmi na nowych zasadach. Ta faza w rozwoju rodzinny jest trudna dla rodziców także dlatego, że oni sami wchodzą w trudny okres nazywany kryzysem wieku średniego. Czasami zdarza się, że rodzice obserwując proces wchodzenia w dorosłość własnych dzieci, paradoksalnie przeżywają na nowo dylematy i rozterki z okresu własnego dorastania.

Na wiek średni rodziców przypada także faza „opuszczonego gniazda”. Dzieci opuszczają dom, gdy rodzice mają przed sobą jeszcze prawie dwudziestoletni okres aktywności zawodowej. Często sytuacja ta jest bardzo trudna dla rodziców, którzy starają się za wszelką cenę odroczyć moment „odejścia” dzieci, wyrządzając im tym samym krzywdę. Czasem pozostają z uczuciem pustki i smutku, gdy ich usiłowania nie przynoszą rezultatu, a ono sami nie potrafią pogodzić się z faktem odejścia dzieci z domu.

W wieku średnim zmieniają się również stosunki z własnymi starzejącymi się rodzicami. W tym wieku spostrzega się własnych rodziców w sposób bardziej realistyczny, z większą tolerancją dla ich wad i słabości, jako osoby, które oczekują wsparcia i pomocy. Utrata zdrowia fizycznego lub samowystarczalności finansowej rodziców często prowadzi do konieczności wzięcia za nich całkowitej odpowiedzialności. Czasami dochodzi wtedy do kolizji między interesami i potrzebami wymagających opieki rodziców oraz współmałżonka i będących na progu dorosłości dzieci.

Zmiany w czynnościach poznawczych:

W wieku dojrzałym obniżają się funkcje intelektualne, „starzenie się” inteligencji w okresie średniej dorosłości nie jest nieuniknione ani nieodwracalne.

Przekonanie o nieuchronnym starzeniu się inteligencji po okresie adolescencji może wynikać z niedoskonałości pomiaru możliwości poznawczych ludzi dorosłych. Powszechne stosowanie narzędzia pomiaru inteligencji są z założenia przeznaczone do badania inteligencji ludzi młodych. Różnice poziomu wykonania standardowego testu inteligencji nie muszą być funkcją wieku oraz starzenia się zdolności intelektualnych, ale mogą być rezultatem różnego stopnia trafności testu.

Ukryte zdolności można określić jako poziom wykonania zadań, który jest efektem rozwoju lub długotrwałego treningu zdolności mierzonych za pomocą testu.

Tezy Balthesa na temat tego czym jest inteligencja i jakim zmianom podlega:

1-3 ilustrują przekonanie, że rozwój intelektualny w dorosłości nie ma jednolitego charakteru. Cechuje się on występowaniem różnych tendencji rozwojowych, zarówno o charakterze progresywnym jak i regresywnym. Ponadto rozwój ten cechuje się plastycznością.

4 - cechuje się istotną zmianą treści oraz zadań, w których rozwiązywaniu przejawia się inteligencja.

5 - jest to okres zarysowującej się coraz wyraźniej indywidualizacji inteligencji jako rezultatu niepowtarzalności i wyjątkowości doświadczenia i realizowanych form aktywności.

6 - wpływ czynników środowiskowych w tym okresie wydaje się mieć podstawowe znaczenie w określaniu regresywnych zmian inteligencji.

7-8 wskazują na możliwości kompensowania niekorzystnych zmian rozwojowych, ułatwiających normalne funkcjonowanie w wybranych dziedzinach aktywności.

Istotny ciężar funkcji adaptacyjnych przejmują w wieku średnim pragmatyczne struktury inteligencji - w tym mądrość.

Mądrość jest wiedzą odnoszącą się do ważnych dla każdego człowieka kwestii, problemów i zadań życiowych, składających się na tzw. pragmatykę życia. Wiedza ta tworzy się i ugruntowuje w oparciu o wzrastające wraz z wiekiem doświadczenie w ich rozwiązywaniu oraz ma dwojaki charakter. Po pierwsze jest to wiedza faktualno - proceduralna, dotycząca ważnych problemów i zadań życiowych oraz procedur ich rozwiązywania. Po drugie, jest to wiedza ewaluatywna, dzięki której człowiek może trafnie rozpoznać i ocenić znaczenie rozmaitych dylematów życiowych ze względu na własny rozwój.

Zmiany nastawienia wobec świata i siebie:

Klasyczne teorie rozwoju człowieka dorosłego mówią, że wiek średni charakteryzuje się specyfiką wyzwań i zadań rozwojowych, przed którymi staje człowiek. Według Junga, w tym czasie powinna dokonać się integracja i zrównoważenie rozmaitych elementów psychiki człowieka, będące warunkiem dokonania się procesu indywiduacji osobowości. Według Eiksona, człowiek ma do wyboru: rozwój przez działania na rzecz oraz wspomożenie rozwoju przyszłych pokoleń, lub zatrzymanie rozwoju własnego czyli stagnację.

Kryzys środka życia: przejawia się w obawie o przyszłość, nieumiejętności cieszenia się czasem wolnym, przekonaniu o pogarszającym się zdrowiu, negatywnej ocenie pożycia małżeńskiego oraz pracy, stresie związanym z koniecznością opieki nad starzejącymi się rodzicami.

Zdaniem Levinsona przejście w wiek średni może być względnie łagodne, lecz gdy cechuje się istotnymi zaburzeniami autopercepcji, samooceny, poczucia sensu życia, czy nawet zachowania - należy mówić o kryzysie wieku średniego.

Rozwój perspektywy biograficznej:

Koncepcja rozwoju perspektywy biograficznej A. Niemczyńskiego przedstawia proces konstrukcji kryteriów oceny sytuacji i zadań przez jednostkę ze względu na ich znaczenie dla indywidualnego rozwoju człowieka. W rozwoju perspektywy biograficznej można wyróżnić trzy poziomy:

1. poziom personalizacji, czyli określenia przez podmiot własnego miejsca w świecie ludzkich zadań i dążeń.

2. Poziom dopełnienia osobowościowej konstrukcji, czyli zintegrowania podmiotowej struktury ludzkich zadań i dążeń jednostki z przebiegiem procesów społecznych.

3. Poziom eksternalizacji i finalnej integracji osobowości, czyli potwierdzenia wartości indywidualnej syntezy ludzkich zadań i dążeń oraz sposobów ich realizacji przez produktywne i twórcze uczestnictwo w procesach społecznych.

Zadania rozwojowe średniej dorosłości:

• Wspomaganie dorastających dzieci tak, aby stawali się odpowiedzialnymi i szczęśliwymi ludźmi dorosłymi.
• Osiągnięcie dojrzałej odpowiedzialności społecznej i obywatelskiej.
• Uzyskanie i utrzymywanie zadowalającej sprawności w pracy zawodowej.
• Wypełnienie wolnego czasu zajęciami typowymi dla ludzi dorosłych.
• Traktowanie małżonka/i jako osoby.
• Akceptowanie i dostosowanie się do fizjologicznych zmian wieku średniego.
• Przystosowanie do starzenia się rodziców.

PÓŹNA DOROSŁOŚĆ

Granice wiekowe wg WHO: od 60. r.ż. (60 -75; 75-90; 90 i powyżej)

Biologiczny wymiar starzenia się:

Biologiczne zmiany w późnej dorosłości mają charakter zmian wstecznych, ich podstawą jest zanik zdolności reprodukcyjnych komórek oraz ich stopniowa degeneracja.

Starzenie przebiega na poziomie komórkowym.

Z medycznego punktu widzenia rozróżnia się dwa typy zmian:

• obniżenie sprawności fizycznej: przejawia się ono w ograniczeniu zdolności do wysiłku, zwiększonej męczliwości i, tym samym, w ograniczeniu aktywności oraz ogólnym spadku wigoru. Wynika to bezpośrednio z deterioracji czynności organizmu, tzn. stopniowego słabnięcia funkcji niemal wszystkich narządów ciała. Obniżenie się sprawności fizycznej jest następstwem chorób, a nie samego procesu starzenia się.

• tzw. mnoga patologia: jest to występowanie kilku dolegliwości równocześnie u tej samej osoby, spowodowane przewagą procesów katabolicznych nad metabolicznymi.

Psychospołeczny wymiar starzenia się:

Główną kategorią opisu sytuacji społecznej w okresie późnej dorosłości jest pojęcie „strata” albo koszty starzenia się. Zdarzenia o charakterze straty mają tę właściwość, że wzbudzają silne negatywne emocje, a jeśli dotyczą wartości związanych z codziennym życiem jednostki i do tego występują łącznie, stają się zdarzeniami krytycznymi - kryzysogennymi. Jako takie zmuszają jednostkę do zmiany dotychczasowych ustosunkowań wobec rzeczywistości, przewartościowania celów, zmiany stylu życia, nierzadko do przyjęcia nowej koncepcji czy filozofii życia, a więc do nowej adaptacji. Kryzys przełomu dorosłość/starość dotyka każdego, kto przekracza próg starości, nie wszyscy jednak zdają sobie z tego sprawę.

Najczęściej występujące w późnej dorosłości zdarzenia krytyczne to:

1. utrata zdrowia, kondycji i atrakcyjności fizycznej,

2. utrata bliskich osób,

3. utrata statusu społecznego i ekonomicznego,

4. utrata poczucia przydatności i prestiżu,

5. zbliżająca się perspektywa śmierci.

Teorie adaptacji do starości:

Teorie wyjaśniające mechanizm adaptacji do starości, to: teoria aktywności, teoria wycofania się oraz teoria stresu starości.

Efektywna adaptacja do starości to sztuka radzenia sobie z problemami codzienności dzięki sprawowaniu osobistej kontroli nad perspektywą starzenia się oraz jakością życia w warunkach skumulowanego doświadczenia utraty najważniejszych wartości.

Podstawę adaptacji do starości stanowią:

1. selektywna optymalizacja sprawności funkcji psychicznych,

2. stopniowe podejmowanie działań kompensacyjnych,

3. utrzymywanie optymizmu niezależnie od kosztów starzenia się.

Wskaźnikiem adaptacji do starości jest doświadczanie „maksimum satysfakcji przy minimum kosztów psychicznych”.

Objawami nieprzystosowania zaś są: bierność, zależność, egocentryzm, roszczeniowa postawa wobec otoczenia, ucieczka w fantazję, wrogość i agresywność oraz depresja.

Zmiany w zakresie funkcji poznawczych:

Rozwój poznawczy w późnej dorosłości jest asynchroniczny, a struktury poznawcze względnie plastyczne i otwarte, dzięki właściwościom myślenia postformalnego. Celem rozwoju poznawczego na tym etapie jest osiąganie integracji dwóch systemów poznania: racjonalnego (intelektualno-analitycznego) oraz pozaracjonalnego (emocjonalno-intiucyjnego).

ZMIANY:

• Wydłuża się czas reakcji na bodźce wzrokowe i słuchowe oraz czas wykonania czynności, zarówno prostej, jak i złożonej.

• Następuje spowolnienie się czasu reakcji.

• Obniża się zdolność zapamiętywania, przede wszystkim w odniesieniu do pamięci mechanicznej i bezpośredniej.

• Zmiany w sferze intelektualnej dotyczą:
  - poziomu ogólnej inteligencji,
  - relacji między zdolnościami składającymi się na inteligencję ogólną,
  - myślenia formalno-operacyjnego,
  - relacji między podstawowymi typami funkcjonowania poznawczego.

• Czynniki modyfikujące obraz funkcji intelektualnych ludzi starych:
  - poziom wykształcenia,
  - charakter aktywności,
  - rodzaj rozwiązywanych problemów,
  - typ osobowości,
  - poziom aspiracji,
  - rodzaj celów życiowych,
  - efekt generacyjny
  - rodzaj rozwiązywanych problemów

• Zmiany w zakresie strategii poznania polegają na ukierunkowaniu poznawczych zmian rozwojowych, dzięki operacjom postformalnym, na osiąganie integracji i jedności między logiczno-rozumową sferą poznania a sferą intiucyjno-emocjonalną.

Osobowość ludzi starszych:

Dane na temat osobowości człowieka pochodzą z trzech źródeł:

1. W nurcie badań biograficznych akcent położony jest na drogę rozwoju człowieka od najwcześniejszych momentów życia do starości. Podstawowe pytanie psychologii biograficznej dotyczy tego: „Jak przebiega proces starzenia się będący jedną z naturalnych zmian rozwojowych?”.

2. Psychologia osobowości opierając się na danych gromadzonych w pomiarze psychometrycznym próbuje opisać człowieka starego w jego stałości i zmienności. Pyta więc o to: „Jakie są typowe i charakterystyczne cechy człowieka starego?”.

3. Koncepcje z kręgu psychologii ego interesują się głównie możliwościami rozwojowymi człowieka starego. Pytają o to „Co w człowieku starym, i jak dalece, może się jeszcze rozwijać?”.

Cechy wymieniane w modelu wielkiej piątki: ekstrawersja, neurotyzm, otwartość na doświadczenie, sztywność zasad postępowania, konfliktowość.

Zmienność wraz z wiekiem cech skorelowanych z cechami objętymi modelem wielkiej piątki to: pewność siebie, zainteresowania poznawcze, ciepło wewnętrzne.

Mądrość ludzi starych:

Mądrość stanowi jedną z nielicznych pozytywnych cech w obrazie człowieka starego.

Aspekty mądrości:

• samoświadomość (dotycząca głównie granic własnych możliwości),

• autorefleksja (dotycząca głównie sukcesów i porażek życiowych),

• samokontrola

• kierowanie własnym życiem.

Mądrość pragmatyczna :

• ukierunkowanie uwagi podmiotu na zewnątrz, na praktyczne aspekty życia

• daje poczucie bezpieczeństwa i pewność siebie

• związana jest z aktywnością i uczestniczeniem w życiu społecznym

• wyraża osobiste, podmiotowe ustosunkowanie do świata

• stanowi naturalną konsekwencję doświadczenia życiowego

Mądrość transcendentna:

• ujawnia się w sytuacjach niepewnych, niedookreślonych, wieloznacznych, paradoksalnych,

• jest atrybutem całej osobowości,

• towarzyszy jej odwrócenie się od świata materialnego i społecznego,

• daje poczucie sensu życia niezależnie od okoliczności i spokój wewnętrzny,

• związana jest z pasywnością i wycofanie się z życia społecznego,

• jest ustosunkowaniem wolnym od osobistego zaangażowania,

• wymaga wspomagających warunków.

Problem śmierci:

Należy odróżnić śmierć jako przerwanie życia od śmierci, która jest niejako naturalnym końcem życia, następującym w wyniku starości. W pierwszym przypadku mamy do czynienia ze śmiercią jako problemem, w drugim zaś - z procesem, stanowiącym integralną część całego cyklu rozwoju. Faza poprzedzająca śmierć nazywa się preterminalną, czyli obserwowalny okres fizycznego i psychicznego dostosowania się do nadchodzącej śmierci.

Krytycznymi zjawiskami fazy preterminalnej są:

1. powrót do przeszłości i reinterpretacja doświadczenia,

2. lęk przed śmiercią.

Lęk przed śmiercią bywa łagodzony przez poczucie sensu przeżytego życia.

Zadania rozwojowe późnej dorosłości:

• Przystosowanie się do spadku sił fizycznych.

• Przystosowanie się do emerytury i zmniejszonych dochodów.
• Pogodzenie się ze śmiercią współmałżonka/i .
• Utrzymywanie stosunków towarzyskich z ludźmi w swoim wieku.
• Przyjmowanie i dostosowywanie się do zmiennych ról społecznych.
• Urządzenie w sposób dogodny fizycznych warunków bytu.

STADIA ROZWOJU PSYCHOSPOŁECZNEGO WG ERIKSONA.

ADOLESCENCJA: KRYZYS TOŻSAMOŚĆ - POMIESZANIE TOŻSAMOŚCI; ROZPROSZENIE RÓL.

• Dominujące zadanie: zaspokojenie potrzeby tożsamości, określenie „kim jestem, kim pragnę być”, określenie przyszłych ról społecznych.

• Okres kształtowania się światopoglądu, identyfikowania się z ideologiami. Czas prób, testowania siebie, eksperymentowania z rolami.

• Warunkiem ukształtowania się poczucia własnej tożsamości w sposób integralny i spójny i podjęcia dorosłych ról jest okres moratorium.

WCZESNA DOROSŁOŚĆ: BLISKOŚĆ, INTYMNOŚĆ - IZOLACJA, SAMOTNOŚĆ.

• silna potrzeba bliskich związków, partnerstwa, afiliacji

• potrzeba intymności zaspokajana przez dojrzałą miłość

• cel: utrzymanie bliskości przy zachowaniu poczucia własnej autonomii

• niebezpieczeństwem tej fazy jest izolacja - niechęć do bliskości

• brak intymnych relacji pogłębia niepewność siebie, nieokreślony charakter relacji z ludźmi.

ŚREDNIA DOROSŁOŚĆ: TWÓRCZOŚĆ - STAGNACJA

• potrzeba stałego rozwoju oraz pragnienie bycia potrzebnym

• podstawową właściwością tego okresu jest generatywność, tworzenie - przekazywanie wiedzy i doświadczeń dzieciom, młodemu pokoleniu

• istotna jest umiejętność szeroko rozumianego dawania

OKRES STAROŚCI: INTEGRACJA - ROZPACZ

• cel: osiągnięcie pełnej, wewnętrznej integracji

• życiowa integralność: akceptacja własnej drogi życiowej wraz z jej porażkami, błędami, niepowodzeniami i akceptacja własnej odpowiedzialności za nie

• kształtowanie się życiowej mądrości

• niebezpieczeństwem jest popadnięcie w stan rozpaczy, ujemny wynik dokonywanego bilansu życia

POJĘCIA:

• AKCELERACJA ROZWOJU - przyspieszenie rozwoju w kolejnych pokoleniach.

• AMBIWALENCJA UCZUCIOWA - niemal równoczesne przeżywanie uczuć przeciwstawnych, takich jak np. miłość i nienawiść.

• LABILNOŚĆ UCZUCIOWA - chwiejność emocji

• MONITORING KOGNITYWNY (adolescencja) - dorastający potrafią coraz lepiej obserwować i analizować aktywność własnego umysłu, tzn. ujmują krytycznie swoje umysłowe właściwości i potrafią je modyfikować.

• MYŚLENIE DIALEKTYCZNE -

• RELATYWIZM (wczesna dorosłość) - polega na zrozumieniu, iż wiedza zależy od subiektywnych doświadczeń i punktu widzenia jednostki.

• ODKRYWANIE PROBLEMÓW (wczesna dorosłość) - strategia używana w przypadku otwartych, niedookreślonych problemów, czyli takich, które posiadają wiele poprawnych rozwiązań, i dla których brak jest jednoznacznych kryteriów oceny poprawności rozwiązania.

• SYNDROM „PUSTEGO GNIAZDA” (średnia dorosłość) - opuszczanie przez dzieci domu rodzinnego; czasem rodzice nie mogą się pogodzić z tym faktem i za wszelką cenę próbują odroczyć ten fakt, wyrządzając tym krzywdę swoim dzieciom.

• PERSONALIZACJA (średnia dorosłość) - określenie przez podmiot własnego miejsca w świecie ludzkich zadań i dążeń.

• MNOGA PATOLOGIA (późna dorosłość) - występowanie kilku dolegliwości równocześnie u tej samej osoby, spowodowane przewagą procesów katabolicznych nad metabolicznymi.

• FAZA PRETERMINALNA (późna dorosłość) - faza poprzedzająca śmierć; obserwowalny okres fizycznego i psychicznego dostosowania się do nadchodzącej śmierci.

• DETERIORACJA (późna dorosłość) - stopniowe słabnięcie funkcji niemal wszystkich narządów ciała.

• INTELIGENCJA PŁYNNA (późna dorosłość) - wrodzona, zdeterminowana cechami biologicznymi, decydująca o przetwarzaniu informacji i stanowiąca podstawę do nabywania nowych sprawności.

• INTELIGENCJA SKRYSTALIZOWANA (późna dorosłość) - nazywana też społeczną, jako nabyta w toku uczenia się i gromadzenia doświadczenia, wykazuje tendencję do wzrostu lub utrzymywania się na stałym poziomie.

---