PRANIE PIENIĘDZY
Potocznie można stwierdzić, że pranie pieniędzy to proces, polegający na legalizowaniu dochodów uzyskiwanych z popełnionych przestępstw, czyli podejmowanie działań mających na celu znalezienie lub stworzenie, poprzez określone czynności, podstawy prawnej i ekonomicznej uzasadniającej posiadanie określonych wartości majątkowych, a także ogół czynności mających na celu ukrycie prawdziwego źródła pochodzenia nielegalnych dochodów. Innymi słowy można stwierdzić, że pranie pieniędzy to wprowadzanie do obrotu finansowego, gospodarczego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł.
PODSTAWY PRAWNE
Akty prawne będące podstawą w walce z „praniem pieniędzy” to:
Kodeks Karny (art. 299 § 1) definiuje czyn „prania brudnych pieniędzy”.
Ustawa z 6 listopada 2000 ( zmiana z 25 czerwca 2009 r.) „o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu”.
INSTYTUCJE OBOWIĄZANE
Banki krajowe i zagraniczne (oddziały), SKOKi (Spółdzielcze kasy…)
Firmy i fundusze inwestycyjne, Instytucje finansowe,
Podmioty prowadzące:
działalność w zakresie gier (losowych, zakładów wzajemnych, na automatach i na automatach o niskich wygranych),
działalność w zakresie usługowego prowadzenia ksiąg rachunkowych,
działalność kantorową.
Zakłady ubezpieczeń w zakresie ubezpieczeń na życie,
Notariuszy, adwokatów, radców prawnych,
Przedsiębiorców prowadzących: domy aukcyjne, antykwariaty, działalność factoringową, działalność w zakresie obrotu metalami lub kamieniami szlachetnymi i półszlachetnymi, sprzedaży komisowej lub pośrednictwa w obrocie nieruchomościami oraz przedsiębiorców przyjmujących płatności za towary w gotówce o wartości równej lub przekraczającej równowartość 15 000 euro, również gdy należność dokonywana jest w więcej niż jednej operacji.
Fundacje, stowarzyszenia,
Instytucje płatnicze i ich oddziały oraz biura usług płatniczych oraz ich agenci.
Regulacje prawne w tym obszarze (instytucji i biur płatniczych) mogą okazać się dość uciążliwe dla małych podmiotów oferujących usługi przyjmowania płatności za rachunki, które bez względu na to czy będą działać, jako biura usług płatniczych, czy agenci instytucji płatniczych lub biur usług płatniczych, są najczęściej małymi podmiotami, których niewielka skala prowadzonej działalności i niewielki potencjał i brak doświadczenia w tej materii, będą utrudniać prawidłową realizację nowych ustawowych obowiązków.
PODMIOTY ZOBOWIĄZANE DO PRZECIWDZIAŁANIA PRANIU PIENIĘDZY
Minister właściwy ds. instytucji finansowych jako naczelny organ informacji finansowych,
Generalny Inspektor Informacji Finansowej (GIIF).
Obowiązki ciążące na podmiotach zobowiązanych to:
obowiązek badania transakcji podejrzanych;
obowiązek współpracy z państwami członkowskimi;
obowiązek wstrzymywania wykonania transakcji;
obowiązek powstrzymywania się od informowania klientów;
obowiązek przechowywania rejestrów i danych;
obowiązek ustanowienia polityk i procedur w zakresie należytej staranności wobec klienta;
obowiązek upowszechniania wiedzy.
OBSZAR OFFSHORE(spółki)
Dosłowne tłumaczenie słowa „offshore” oznacza „poza lądem” i pierwotnie odnosiło się do wysp położonych u brzegów Europy i Ameryki. Charakteryzowały się one niskimi podatkami bądź ich brakiem i ułatwieniami formalnymi w zakresie tworzenia i rejestracji różnego typu podmiotów gospodarczych, w tym także banków i innych instytucji finansowych. Dzisiaj pojęcie „finansowe centrum offshore” kojarzy się z wolnością w zakresie prowadzenia działalności finansowej i zwolnieniem z podatków. Centra offshore są to z reguły niewielkie terytoria, autonomiczne w znaczeniu publiczno-prawnym, niekiedy suwerenne państewka lub państwa, zlokalizowane najczęściej na małych wyspach rozsianych po morzach i oceanach, przeważnie niezbyt daleko od brzegów kontynentów, do których ciążą pod względem gospodarczym i politycznym
Spółka „offshore” to podmiot, który jest zarejestrowany w państwach zaliczanych do kategorii rajów podatkowych, natomiast prowadzi działalność poza jego granicami.
Zalety wykorzystania „offshore“
Absolutne utajnienie informacji
Ochrona majątku
Niskie lub zerowe opodatkowanie przychodów
Brak podatków z tytułu dziedzictwa lub darowizny
Ochrona przed inflacją
Ograniczenie obowiązków prawnych
Obniżenie kosztów eksploatacyjnych
Brak ograniczeń w rozporządzaniu ze środkami dewizowymi
Pomoc i ulgi od rządu lokalnego
Dane o właścicielach i dyrektorach spółek nie są powszechnie dostępne
Łatwy dostęp do północnoamerykańskich i europejskich rynków kapitałowych
Brak ograniczeń w handlu międzynarodowym
Zeznanie podatkowe nie jest wymagane
Brak limitów dotyczących importu/exportu
Brak kosztownej biurokracji
ŹRÓDŁA POCHODZENIA PIENIĘDZY
Czyste - dochody pochodzą z jasnych źródeł i zapłacono odpowiednie podatki.
Szare - dochody uzyskane głównie z "szarej strefy" gdzie działalności gospodarcze są prowadzone bez zezwoleń. Najczęściej również nie są płacone podatki.
Brudne - dochody pochodzące z działalności przestępczej.
ETAPY PRANIA PIENIĘDZY
LOKOWANIE - Wprowadzenie nielegalnie uzyskanych pieniędzy do systemu finansowego. Najczęściej gotówka jest wywożona za granicę. Tam zostaje wpłacona do banku lub przeznaczona na założenie legalnego przedsiębiorstwa.
MASKOWANIE - Ukrycie pochodzenia nielegalnie uzyskanych pieniędzy poprzez dokonywanie kolejnych transakcji mających utrudnić ustalenie związku z nielegalnym źródłem. W praktyce odbywa się to poprzez wielokrotne transfery pieniężne pomiędzy kilkoma kontami bankowymi w wielu krajach. Celowo gmatwa się historię przepływu gotówki. Wykorzystuje się do tego m.in. następujące metody: przelewy do innych banków krajowych lub zagranicznych, wpłacenie gotówki na lokaty, zamianę lokat na zakup akcji, itd.
INTEGRACJA/LEGALIZACJA - Wprowadzanie środków do systemu finansowego poprzez operacje gotówkowe i bezgotówkowe np.: poprzez fikcyjną sprzedaż nieruchomości zakupionych na etapie maskowania albo zawyżanie faktur za legalne towary z importu czy eksportu (czyli uzasadnienie obecności środków w obrocie gospodarczym). Stwarza się wiarygodną historię pochodzenia pieniędzy, aby ponownie wprowadzić je do legalnego użycia.
METODY I FAZY PRANIA PIENIĘDZY
Działalność przestępcza polegająca na praniu pieniędzy opiera się na jednym z dwóch rodzajów aktywności. Pierwszy rodzaj polega na przemieszczaniu środków pomiędzy różnymi lokalizacjami, drugi polega na zmianie ich formy z gotówki na przykład na czeki podróżne lub wartościowe przedmioty. Celem przestępców jest wprowadzenie brudnych pieniędzy do oficjalnego obiegu za pomocą działań niewyróżniających się na tle zachowań legalnie działających osób. W procederze prania pieniędzy możemy wymienić trzy zwykle występujące ze sobą fazy działania, których łączne występowanie ma na celu zmniejszenie ryzyka wykrycia rzeczywistego źródła pochodzenia brudnych pieniędzy. Oczywiście każda z osobna nosi znamiona przestępstwa, tak więc nawet wystąpienie tylko jednej z wymienionych poniżej faz, nie powoduje zmiany statusu nielegalnego przedsięwzięcia.
FAZY PRANIA PIENIĘDZY
UMIEJSCAWIANIE (Placement) polega na wprowadzeniu nielegalnie zdobytych środków do systemu bankowego lub legalnego przedsięwzięcia. Fazę tę często poprzedza przemyt brudnej gotówki, co ma na celu utrudnienie ewentualnego zlokalizowania jej prawdziwego źródła. Znamienną cechą tej fazy jest fakt, że nielegalnie zdobyte środki mają najczęściej formę gotówki. Podejmowane działania cechują się dużą prostotą i zwykle są krótkoterminowe.
MASKOWANIE (Layering) - drugie stadium procederu - polega na oddzieleniu pieniędzy od ich nielegalnych źródeł poprzez wykonywanie szeregu finansowych transakcji, takich jak na przykład transfer pomiędzy kontami w banku, wymiana na czeki podróżne itp. Poprzez tego rodzaju działania sprawca ma nadzieję uniemożliwić lub przynajmniej utrudnić wykrycie powiązania środków z prawdziwym źródłem ich pochodzenia.
INTEGRACJA (Integration) polega na łączeniu środków z legalnie zdobytymi pieniędzmi lub dostarczaniu budzących zaufanie wyjaśnień co do ich pochodzenia. Wśród narzędzi używanych do osiągania integracji wykorzystuje się fikcyjne sprzedaże nieruchomości, fikcyjne podmioty gospodarcze, współpracę banków zagranicznych itp.
UKRYWANIE ŹRÓDEŁ POCHODZENIA NIELEGALNYCH PIENIĘDZY
Różnorodne techniki prania pieniędzy występować mogą w każdej z opisanych faz. Ich katalog jest bardzo obszerny. Najpopularniejsze z nich to:
MIESZANIE - Jedna z najpopularniejszych technik. Polegająca na „podczepianiu” pieniędzy pochodzących z przestępstw pod legalnie prowadzony biznes, w którym trudno jest oszacować faktyczne obroty (restauracje, bary, hotele itp.).
SMURFING - Technika polegająca na dokonywaniu przez wielu podstawionych ludzi (tzw. smurfy) wielokrotnych transakcji (wpłacanie niewielkich kwot pieniędzy, nabywanie czeków bankowych lub innych papierów wartościowych na okaziciela) w wielu różnych instytucjach na wartość poniżej granicy obligującej do identyfikacji ich tożsamości. SMURFY wykorzystuje się także do zamiany banknotów pochodzących z przestępczego procederu, które zwykle są w niskich nominałach, na wysokie nominały. Wykorzystuje się w tej technice np. kantory czy kasyna gier, gdzie gotówka jest wymieniana na żetony, a następnie na banknoty o najwyższych nominałach lub czeki.
KREDYT DLA SIEBIE - Mechanizm tego procederu polega na zaciągnięciu dwóch kredytów. Jednego legalnego z banku, drugiego fikcyjnego od powiązanej (najlepiej zagranicznej) spółki. Kredyt legalny spłacany jest wraz odsetkami z nielegalnych środków pochodzących oficjalnie z drugiego kredytu. Dzięki temu przestępcy zyskują legalnie zdobyte środki i zadłużenie wobec samych siebie (jako fikcyjnej firmy).
TRANSFERPRICING - Najpowszechniejsza technika. Zawyżanie lub zaniżanie wartości na fakturze w handlu międzynarodowym prowadzonym między powiązanymi ze sobą przedsiębiorstwami (które dokonują nad lub niedofakturowywania eksportu czy importu). Różnica między realną ceną towaru importowanego a ceną na fakturze stanowi „legalny” zysk.
TRANSAKCJE PUSTE - tego typu transakcje związane są z fałszowaniem faktur dotyczących całkowicie fikcyjnych operacji handlowych (Poświadczane są podrabianymi dokumentami, fakturami, rachunkami).
KRYTERIA PRANIA PIENIĘDZY
EKONOMICZNE - (Polegające na ocenie transakcji klienta pod względem celu przeprowadzonej przez niego działalności gospodarczej). Polega na badaniu zachowań beneficjenta, darczyńcy, współpracującego, dla których trudno jest znaleźć uzasadnienie ekonomiczne. Częstokroć działania takie nie tylko nie przynoszą zysku, ale nawet mogą przynosić straty. Wśród katalogu takich zachowań można wymienić przykładowo:
Niezrozumiałe pod względem ekonomicznym decyzje beneficjenta,
Korzystanie ze stowarzyszenia nie mającej związku z siedzibą firmy.
Dokonywanie transakcji, która nie koresponduje z rozmiarami prowadzonej działalności gospodarczej.
Obrót udziałami lub akcjami nie znajdujący uzasadnienia w rodzaju prowadzonej działalności gospodarczej, oraz obrót w najmniej korzystnym okresie, jeżeli chodzi o wysokość ich oprocentowania, bez uzasadnionego powodu.
Zlecanie transakcji niezgodnych z dotychczasowym rodzajem prowadzonej działalności gospodarczej.
Dokonanie zapłaty za przedmiot transakcji gotówką w znacznej wysokości.
Dokonywanie transakcji w łatwo rozpoznawalnym interesie osób trzecich.
Sprzedaż lub zakup nieruchomości, ruchomości, prawa majątkowego, papierów wartościowych za cenę zdecydowanie zawyżoną lub zaniżoną.
Zawarcie umowy pożyczki na wyjątkowo niekorzystnych warunkach dla jednej ze stron.
Sprzedaż papierów wartościowych w najmniej korzystnym okresie, jeżeli chodzi o wysokość ich oprocentowania, bez uzasadnionego powodu.
GEOGRAFICZNE - (polegające na dokonywaniu transakcji nieuzasadnionych charakterem działalności gospodarczej zawieranych (z podmiotem z państwa) z krajami z tzw. „strefy ryzyka” (Czyli takich w których występuje duże zagrożenie prania pieniędzy i finansowania terroryzmu). Do krajów takich zaliczyć można :
Kraje produkujące narkotyki np. Kolumbia, kraje tzw. „Złotego Trójkąta” i „Złotego Półksiężyca” oraz kraje przerzucające narkotyki (kraje tranzytowe) np. Turcja, kraje bałkańskie.
Kraje w których obowiązuje bezwzględna tajemnica bankowa tzw. raje (oazy) podatkowe, np. : Panama, Kajmany, Bahama, Wyspy Dziewicze, Gibraltar, Lichtenstein, Luksemburg,
Kraje rozwijające się, potrzebujące inwestycji w twardej walucie.
Kraje, w których obserwuje się istotne zagrożenie systemu bankowego, w szczególności kraje powstałe po rozpadzie ZSRR.
Kraje wspierające działalność terrorystyczną np.: Libia, Sudan, Syria, Iran, Afganistan.
PRZEDMIOTOWE - Polegające na prowadzeniu przez klienta działalności gospodarczej wysokiego ryzyka z punktu widzenia możliwości prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu. Zaliczyć do niej można np. :
Kantory wymiany walut, lombardy, biura podróży,
Firmy zagraniczne z siedzibą w rajach podatkowych.
Firmy zajmujące się handlem: łatwo zbywalnymi towarami (w szczególności alkoholem, papierosami, elektroniką użytkową, paliwami, materiałami opałowymi, złomem itp.), biżuterią i metalami szlachetnymi,
Firmy prowadzące ożywioną działalność importowo/eksportową, a co z tym związane transferujące za granicę bądź otrzymujące z zagranicy wysokie przelewy.
Firmy zajmujące się szeroko rozumianymi usługami doradczymi - consultingowymi (których faktyczna wartość jest niemożliwa do oceny) oraz firmy zajmujące się przekazami pieniężnymi.
Działalność gospodarczą związaną z obrotem gotówkowym np. restauracje, bary, punkty handlu detalicznego, myjnie samochodowe, sklepy całodobowe.
Pośrednicy w handlu dziełami sztuki, antykami i w handlu nieruchomościami,
Podmioty ustawowo zwolnione z podatku dochodowego.
BEHAWIORALNE - Polegające na nietypowym, w danej sytuacji zachowaniu beneficjenta, darczyńcy, współpracującego.
Przykłady podejrzanych transakcji:
Klient kupuje drogi produkt (>15 000 €) i na przykład wstępnie płaci 10 000 €, a następnie wraca tego samego dnia, by zapłacić pozostałą kwotę również w formie gotówki.
Osoba pochodząca np. z jednego z państw rozwijających się, posiadająca prywatne konto, przelewa dużą sumę pieniędzy ze swoich kont znajdujących się za granicą, a następnie wybiera całą gotówkę w ciągu jednego dnia, dokonując wielokrotnych wypłat przy pomocy bankomatu.
Osoba dokonuje transakcji bardzo dla siebie niekorzystnej.
Klient dokonuje transakcji na kwotę tuż poniżej kwoty, która automatycznie jest raportowana w systemie.
Geneza procederu prania brudnych pieniędzy
Pranie pieniędzy jest zjawiskiem nowym, a zupełnie niedawno czyn ten został uznany za zagrożenie dla obowiązującego porządku prawnego. Przyjmuje się, że przestępstwo prania pieniędzy wywodzi się ze Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej z okresu prohibicji, a jego prekursorami czy też pomysłodawcami były gangi mafijne. Zorganizowana przestępczość już wówczas generowała ogromne zyski z produkcji i handlu alkoholem, prostytucji i wymuszeń.
Celem ukrycia nielegalnego pochodzenia uzyskiwanych w ten sposób dochodów utworzono sieć pralni, które - jak się okazało - doskonale nadawały się do tego celu, ponieważ przynosiły dochody w gotówce. Legalne dochody uzyskiwane przez pralnie były mieszane z dochodami uzyskiwanymi nielegalnie i w ten sposób ustalenie pochodzenia tych ostatnich stawało się niemożliwe. Właścicielem sieci pralni był między innymi Al Capone, jednak w okresie jego przestępczej działalności pranie brudnych pieniędzy było jeszcze zjawiskiem sporadycznym i jako przestępstwo nie miało samodzielnego bytu. We wrześniu 1931 r. Al Capone został osądzony i skazany na karę pozbawienia wolności za przestępstwa podatkowe.
Powszechnie przyjmuje się, że głównym twórcą procederu prania brudnych pieniędzy był Meyer Lansky, nazywany też "księgowym spisku". Przejęty skazaniem Ala Capone za przestępstwa podatkowe postanowił, że nie podzieli jego losu i rozpoczął poszukiwania nowych sposobów ukrywania nielegalnego pochodzenia uzyskiwanych dochodów. W ciągu niespełna roku odkrył "dobrodziejstwo" szwajcarskich kont numerowych. Obecnie wydarzenie to jest uznawane za narodziny procederu prania brudnych pieniędzy, a Lansky uchodzi za najbardziej znanego przestępcę w tej dziedzinie. Wykorzystanie szwajcarskich kont bankowych umożliwiło Lansky'emu stworzenie pierwszej prawdziwej techniki prania pieniędzy, tzw. koncepcji pożyczki zwrotnej (loan-back concept). Pomysł polegał na tym, że współpracujące z przestępcą banki udzielały mu fikcyjnej pożyczki, w miejsce której ujawniano nielegalnie uzyskane dochody, dzięki czemu możliwe było nawet uzyskanie zwolnień podatkowych.
Przyczyny zjawiska
Można wyróżnić co najmniej trzy zasadnicze czynniki, które przyczyniają się do rozwoju zorganizowanej przestępczości i prania brudnych pieniędzy na skalę międzynarodową. Pierwszym z nich jest postępujące umiędzynarodowienie produkcji i handlu, a zatem globalizacja, która pociąga za sobą integrację różnych krajowych systemów gospodarczych. W latach 1970-1992 obroty handlu międzynarodowego w skali światowej wzrosły o 160%, natomiast udział handlu zagranicznego w dochodzie narodowym wynosi obecnie około 30%. Drugim czynnikiem jest międzynarodowa integracja finansowa, której towarzyszy rozwój giełd, międzynarodowych pożyczek bankowych, a w szczególności wprowadzenie jednolitej waluty europejskiej. Trzeci czynnik to międzynarodowe transakcje finansowe, które przestały być domeną banków i znaczna ich część przeszła w ręce towarzystw ubezpieczeniowych, funduszy inwestycyjnych i innych prywatnych inwestorów. Nie bez znaczenia jest także rozwój nowoczesnych instrumentów finansowych oraz technologii komputerowej. Zasadniczą trudność w walce z praniem brudnych pieniędzy stanowi konflikt interesów, jaki zachodzi na płaszczyźnie krajowej między poszczególnymi grupami interesów. Zjawisko to było widoczne zwłaszcza w początkowej fazie wdrażania przepisów przeciwdziałających praniu pieniędzy. Spotkały się one z niechętnym przyjęciem ze strony banków i innych instytucji finansowych, gdyż pociągały za sobą utratę części zysków oraz dodatkowe koszty z tytułu np. gromadzenia danych i szkolenia kadr. Konflikt interesów zachodzi także w płaszczyźnie międzynarodowej, w ramach której nie tylko pewne rządy, ale nawet całe regiony geograficzne były lub nadal są niechętne do podjęcia wspólnej walki z przestępczością. Z uwagi na transgraniczny charakter prania pieniędzy jedyną skuteczną metodą w walce z tym procederem jest międzynarodowa współpraca ukształtowana tak, aby przepisy prawa nie stanowiły dodatkowego utrudnienia i aby płaszczyzna porozumienia była szeroka - obejmowała jak najliczniejszą grupę państw - oraz zapewniała ścisłą współpracę organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości.
Pojęcie brudnych pieniędzy i fazy ich prania
Podział środków finansowych z uwzględnieniem kryteriów ich pochodzenia wyróżnia: czyste, szare i brudne pieniądze. Pierwszą kategorię stanowią dochody legalnie uzyskane i opodatkowane zgodnie z prawem. Szare pieniądze pochodzą z tzw. szarej strefy, czyli działalności prowadzonej bez zezwolenia albo działalności, której dochody nie zostały opodatkowane. Brudne pieniądze pochodzą z czynów kwalifikowanych jako przestępstwa.
Mechanizm prania pieniędzy w ujęciu transgranicznym polega na "wyprowadzaniu" znacznych sum pieniędzy z państwa, w którym uzyskano nielegalne dochody do krajów, których systemy prawne umożliwią ich "przetworzenie" na dochody legalne.
Proceder prania brudnych pieniędzy przebiega w ramach kilku etapów. Najczęściej spotykany w literaturze podział przewiduje trzy etapy: umiejscowienie, maskowanie i integrację.
Spotykany jest także podział na cztery fazy, w ramach którego przewiduje się fazę przygotowawczą jako pierwszą. Wyróżnienie fazy przygotowawczej jest szczególnie przydatne dla opisania prania brudnych pieniędzy w ujęciu transgranicznym i polega na przeniesieniu gotówki z terenu działalności przestępczej do miejsca, w którym zostaną przeprowadzone kolejne etapy prania. W wyniku tego przeniesienia pieniądze zmieniają lokalizację między miastami, regionami a nawet państwami, co legło u podstaw międzynarodowej współpracy zmierzającej do powstrzymania tego procederu.
Faza umiejscowienia (lokowania) (ang. placement) polega na fizycznym wprowadzeniu nielegalnie pozyskanych środków do systemu finansowego w celu ukrycia ich pochodzenia. Jest to moment kluczowy i na nim skupiają się wszelkie międzynarodowe inicjatywy legislacyjne, ponieważ właśnie wtedy jest możliwe ustalenie nielegalnego pochodzenia gotówki. Kolejna faza prania pieniędzy to maskowanie (tzw. układanie warstw, ang. layering), czyli seria operacji finansowych zmierzających do odseparowania pieniędzy od ich nielegalnego źródła pochodzenia. W praktyce polega na dokonywaniu legalnych inwestycji, takich jak zakup nieruchomości, akcji, obligacji itp. Ostatnia faza integracji polega na umieszczeniu pieniędzy w obiegu gospodarczym w taki sposób, by weszły one ponownie do systemu bankowego i przyjęły znamiona legalnych dochodów. W praktyce faza integracji polega np. na dokonywaniu inwestycji lub zakupie nieruchomości.
W fazie maskowania oraz w fazie integracji ustalenie pochodzenia środków finansowych staje się stopniowo coraz trudniejsze, dlatego tak istotną rolę odgrywa ich skuteczne wykrycie i zajęcie na etapie umiejscawiania.
Przeciwdziałanie praniu brudnych pieniędzy w ustawie z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu
Wejście w życie ustawy miało istotny wpływ na kształt polskiego prawodawstwa w omawianej dziedzinie. Ustawa precyzuje podmiotowy zakres regulacji odnoszącej się zarówno do karania, jak i przeciwdziałania praniu pieniędzy. Wielokrotnie nowelizowana ustawa najgłębsze zmiany przeszła pod wpływem ustawy z dnia 25 czerwca 2009 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu wprowadzaniu do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł oraz o przeciwdziałaniu finansowaniu terroryzmu oraz o zmianie niektórych innych ustaw. Celem nowelizacji było dostosowanie przepisów ustawy do standardów europejskich, zapewnienie stosowania aktów prawa międzynarodowego w zakresie przeciwdziałania finansowaniu terroryzmu, a w szczególności zaleceń Specjalnej Grupy ds. Przeciwdziałania Praniu Pieniędzy i Finansowaniu Terroryzmu (FATF - Financial Action Task Force). Zamiarem ustawodawcy było również dostosowanie przepisów ustawy do potrzeb efektywnego przeciwdziałania wprowadzeniu do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł oraz przeciwdziałanie finansowaniu terroryzmu, a także dostosowanie tytułu ustawy i używanej terminologii w zakresie odnoszącym się do prania pieniędzy do terminologii stosowanej zarówno przez państwa Unii Europejskiej oraz na arenie międzynarodowej. Zmiany ustawy polegały na zmianie dotyczącej siatki pojęciowej ustawy. Zmieniono także tytuł ustawy i odpowiednio art. 1 określający jej przedmiot. Rozszerzono katalog instytucji obowiązanych poprzez zapewnienie objęcia przepisami ustawy wszystkich instytucji finansowych i kredytowych, w tym prowadzących działalność w zakresie przekazów pieniężnych jak i podmiotów uprawnionych do usługowego prowadzenia ksiąg. Regulacja objęła również stowarzyszenia prowadzące działalność gospodarczą, których głównym zadaniem jest realizacja celów statutowych, natomiast istnieje ryzyko popełnienia przestępstwa z udziałem takich instytucji, o ile przyjmują płatność w gotówce o równowartości co najmniej 15.000 euro. Przedsiębiorcy są włączeni do katalogu instytucji obowiązanych, jednakże dopiero po spełnieniu ustawowych przesłanek, tj. przyjęciu płatności w gotówce i przy przekroczeniu progu wynoszącego równowartość 15.000 euro.
Fazy prania brudnych pieniędzy:
Brudne pieniądze podlegają procesowi, którego celem jest włączenie ich do legalnego obiegu.
W modelowym procesie prania pieniędzy wyróżniamy trzy fazy:
lokowania - w której dochody pochodzące z przestępstwa są po raz pierwszy umieszczane w instytucjach finansowych lub wykorzystane do zakupu różnego rodzaju aktywów;
ukrycia („maskowania”) - w której podejmuje się pierwsza próbę ukrycia lub zamaskowania źródła pochodzenia i tożsamości posiadacza pieniędzy;
legitymizacji (legalizacji) - w której wprowadza się pieniądze do legalnych struktur gospodarczych i systemów finansowych w celu ich zintegrowania z obecnymi tam środkami.
Wyróżniamy proste i złożone mechanizmy prania brudnych pieniędzy.
Do prostych mechanizmów zaliczamy:
1) wykorzystanie figurantów do prania pieniędzy - są nimi osoby, które stają się właścicielami wartości majątkowych należących do generującego brudne dochody (mocodawcy);
2) mieszanie - jest to łączenie brudnych pieniędzy z dochodami legalnego podmiotu gospodarczego;
3) proste operacje bankowe - polegają na umiejscowieniu brudnej gotówki w banku (otwieranie rachunków, usługi sejfowe, zamiana nominałów, wymiana walut, operacje czekowe).
Natomiast do złożonych mechanizmów prania pieniędzy zaliczamy :
1) smurfing - technika wykorzystywana przez większe grupy przestępcze, które dysponują dużą liczbą osób mogących realizować transakcje w sposób nie budzący zastrzeżeń ze strony pracowników instytucji finansowych. Smurfy kontaktują się z mocodawcami, prowadzą obserwacje i typują instytucje finansowe wykorzystywane w tej technice.
2) zagraniczne przedsiębiorstwa „przykrywki” - tworzone są najczęściej w tzw. rajach podatkowych, czyli państwach i terytoriach charakteryzujących się niskim opodatkowaniem a także gwarantowaniem ścisłej tajemnicy finansowej i bankowej oraz dogodnym systemem prawnym, ułatwiającym prowadzenie działalności gospodarczej i tworzenie przedsiębiorstw.
3) kredyt dla siebie (loan back) - popularny sposób niepłacenia podatków. Technika polega na stworzeniu fikcyjnej firmy, na prowadzenie której zostaje zaciągnięty kredyt z jednego banku, a drugi (często znacznie większy) od siebie jako fikcyjnej firmy. Daje to przestępcom pieniądze na finansowanie legalnych przedsięwzięć a także ulgę podatkową od spłaty oprocentowania albo możliwość jej wliczenia w koszty działalności.
4) zakupy własnego mienia (buy back) - technika jest bardzo zbliżona do „kredytu dla siebie”, z tym, ze umowę kredytu zastępuje się umową kupna a przedmiotem transakcji staje się mienie, którego właścicielem jest już kupujący. Przedmiotem transakcji może być przedsiębiorstwo, nieruchomość lub biżuteria.
5) wykorzystywanie rynku papierów wartościowych - stwarza duże możliwości dla prania pieniędzy. Rynek papierów wartościowych charakteryzuje duża anonimowość, duża skala obrotu finansowego oraz różnorodność występujących na nim instrumentów. W fazie integracji mogą być wykorzystywane proste mechanizmy związane z nabywaniem papierów wartościowych, ale także zaciąganie kredytów pod zastaw tych papierów.
6) podziemna bankowość - systemy pożyczania, wymiany bądź przemieszczania pieniędzy.
7) wykorzystanie Internetu do prania pieniędzy - chodzi tu o usługi finansowe np. płatności, transfery funduszy, nabywanie papierów wartościowych, otwieranie i zamykanie rachunków bankowych poprzez Internet. Szybkość i minimalne koszty realizacji transakcji, utrudniona identyfikacja właściciela rachunku oraz dostępność do Internetu stwarzają duże możliwości dla przestępców chcących legalizować swoje dochody. Internet zapewnia coraz to nowe produkty, które stają się coraz bardziej anonimowe, np. system elektronicznej gotówki. Na świecie ujawnia się już pierwsze przypadki prania pieniędzy z wykorzystaniem Internetu.
Metody „prania brudnych pieniędzy” stosowane w polskim systemie bankowym
Strukturing, a właściwie strukturyzacja transakcji - polega na dokonywaniu różnorodnych transakcji w fazie lokowania brudnych funduszy zarówno w instytucjach finansowych, jak i we wszystkich punktach handlowych, w których istnieje możliwość zakupu towaru za gotówkę.
Smerfing, to odmiana strukturingu, jest jedną z najbardziej rozwiniętych i najlepiej zorganizowanych technik prania pieniędzy. Polega ona na zatrudnieniu agentów (dealerów czyli smerfów), którzy w wielu bankach otwierają konta i wpłacają kwoty poniżej kwoty granicznej lub wykupują czeki podróżne na taką sama kwotę. Ponadto taka kwota nie musi być zgłaszana do urzędu podatkowego w celu wyjaśnienia źródła pochodzenia pieniędzy.
Refining polega na wymianie banknotów o niskich nominałach na wysokie. Wykorzystywane są do tej techniki zarówno banki, jak i kantory oraz kasyna gry. Gotówka może być wymieniana na żetony, a następnie na banknoty o najwyższych nominałach.
Blending czyli mieszanie jest jedna z najprostszych technik prania pieniędzy w fazie lokowania. Polega na mieszaniu brudnych pieniędzy z dochodami uzyskiwanymi w ramach legalnej działalności gospodarczej. Zatem mieszanie może być prowadzone przez lokale gastronomiczne, bary, motele i hotele. Zmienna dochodowość sezonowa jest istotnym czynnikiem lokowania brudnych pieniędzy w instytucjach finansowych.
PROCEDER „PRANIA BRUDNYCH PIENIĘDZY”
Pranie pieniędzy obejmuje trzy fazy: w pierwszej przestępcy lokują gotówkę w banku, wpłacają ją na rachunek, często wykorzystują również nocne trezory, by uniknąć kontaktów z pracownikami banku, lub nabywają weksle. Wykrycie przestępstwa jest wtedy najłatwiejsze, ponieważ mamy do czynienia z pieniądzem gotówkowym. Istota drugiej fazy polega na zatajeniu pochodzenia pieniędzy. W tym celu dokonuje licznych operacji finansowych. Dzięki temu zanika powiązanie pomiędzy obrotem a jego źródłem. Trzecia faza to integracja, która ma na celu zalegalizowanie brudnych pieniędzy poprzez inwestowanie w udziały, papiery wartościowe i nieruchomości.
Pranie brudnych pieniędzy to sekwencja kilku następujących zachowań obejmujących w szczególności: zatarcie nielegalnego źródła pieniędzy oraz utworzenie dla nich nowego "legalnego" pochodzenia.
Faza wstępna - Polega na przygotowaniu całego procesu. Do fazy wstępnej zalicza się w szczególności dyslokacje kapitału (transport bądź to z miast na wieś, gdzie jest mniejsza szansa wykrycia procederu lub transport za granicę). Przykłady sposobów transferowania kapitału za granicę:
metoda walizkowa - gdy brak jest obowiązku deklaracji dewiz. Polega na zwykłym "przewożeniu" pieniędzy. Możliwa do stosowania na terenie UE.
przemyt - zasadniczo używa się tych samych kanałów przerzutowych (np. skrytki w samochodzie) co do wwozu np. narkotyków (ich sprzedaż to główne źródło "brudnych pieniędzy"). Metoda ta jest o tyle niewygodna, że zazwyczaj pieniądze zajmują większą objętość niż wwożony wcześniej towar ws. do ich wartości. Trudniej je więc przemycić.
transfer dóbr luksusowych - polega na zakupie drogich towarów (najczęściej samochody), przewozie ich, bądź przejeździe nimi przez granice i sprzedanie na miejscu.
bezpośredni przekaz elektroniczny - w tym wypadku pieniądze najpierw muszą być na koncie,
umowy o kompensacje - "zapłata za długi innych". Często stosowana metoda, gdyż gangi umarzają sobie nawzajem długi swoich sojuszników aby ominąć etap przewożenia przez granicę.
Umiejscowienie (placement) - Polega na wprowadzeniu nielegalnych środków do systemu finansowego (zwykle poprzez wpłatę na konto). Jest to najbardziej ryzykowny etap całego procederu. Organizacje przestępcze stosują różne metody "obchodzenia" bankowej kontroli wpłat. Najczęściej polega on na dzieleniu całej kwoty na mniejsze sumy, poniżej progu rejestracji (structuring), także wpłaty przy użyciu setek wynajętych osób (tzw. smurfing). Często ten etap możliwy jest dzięki "współpracy" pracowników banków lub instytucji finansowych. Czasem stosuje się także występujące w niektórych krajach zwolnienia z obowiązku rejestracji dla określonych rodzajów działalności (exempt transactions).
Maskowanie (layering) - Polega na "urwaniu" śladu prowadzącego do rzeczywistego źródła pieniędzy. Następuje zazwyczaj poprzez dokonywanie wielokrotnych operacji transferu pieniędzy na konta w różnych bankach i państwach. W razie gdy transferu dokonano na konto banku, który znajduje się w tzw. "oazie podatkowej", ślad urywa się, gdyż banki w tych państwach nie muszą rejestrować informacji kto wpłacił pieniądze lub skąd zostały przesłane. Zamiast przechodzić przez te etapy przestępcy często reinwestują pieniądze w działalność przestępczą.
Integracja/Legitymizacja - Polega na "dorobieniu" legalnego świadectwa dla pieniędzy. Stosuje się tutaj najróżniejsze metody, np.:
blending - najpowszechniej stosowana, polega na zmieszaniu pieniędzy pochodzących z "prania" z dochodami legalnymi. W tym celu przestępcy zakładają działalność gospodarczą która charakteryzuje się m.in. gotówkowym obrotem, trudnością stwierdzenia rzeczywistych przychodów, gwałtowną dynamiką zmian w wysokości przychodów i klientów. Musi to być ponadto działalność usługowa, aby nie trzeba się było wykazać produkcją. Najlepiej do tego celu nadają się dyskoteki i solaria.
ceny transferowe - przestępca kupuje coś taniej (np. jacht), a "pod stołem" dopłaca różnice. Następnie sprzedaje towar już po normalnej cenie rynkowej (tłumacząc się np. dokonaniem inwestycji) - różnica w cenie stanowi legalny dochód.
kasyna - kupuje się bilety do automatów za brudne pieniądze, następnie zwraca je jako rzekomą wygraną, przez co otrzymuje całkowicie legalne środki pieniężne.
winning ticket - organizacja przestępcza dowiaduje się kto wygrał w "totka", a następnie składa takiej osobie propozycje odkupienia losu po wyższej cenie niż wynosi wygrana. W takim wypadku także otrzymuje się legalne środki pieniężne.
1