Sceptycyzm
Sceptycyzm powstał na przełomie IV/III w.p.n.e. Nie wytworzył szkoły, jednakże jego nauka przechowała się i rozwijała przez około piec stuleci. Stawał na uboczu od innych szkol i wszystkim przeciwstawiał swoja doktrynę, bo one budowały teorie, on zaś tylko krytykował i przeczył. Sceptycyzm to stanowisko zaprzeczające możliwość poznania prawdy. W starożytności stanowisko to zwano pirronizmem, a jego mniej radykalna formę, która rozwinęła się w Akademii - akademizmem.
Główne zasady sceptycyzmu
Sceptycy uważali wyznawanie postawy sceptycznej za warunek szczęścia - w tym sensie sceptycyzm jako kierunek filozoficzny skoncentrowany na etyce nie wyróżnia się spomiędzy innych szkół filozoficznych hellenizmu. Jak twierdził Sekstus Empiryk, "celem sceptyka jest niezakłócony spokój wobec przypuszczeń, a wobec rzeczy mu narzuconych umiarkowane ich doznawanie". Gwarantuje taki stan ducha połączenie powstrzymywania się od sądów (epoché) i spokój duszy (ataraksja, zob. apatheia, afazja). Dogmatyczna wiara powoduje zamęt i obawę, podczas gdy w rzeczywistości nie możemy twierdzić, że dysponujemy pewną wiedzą o naturze rzeczy, wszystkie sądy na ten temat są równosilne (izostenia). Każdemu twierdzeniu można przeciwstawić odmienne - równie prawdziwe. Sceptycy przedstawili także argumenty (tzw. tropy) przeciwko różnym rodzajom poznania ludzkiego. Pirroniści rozumieli, że do życia niezbędne jest posiadanie pewnych mniemań i zasad. Uważali jednak, że wystarczy kierować się rozsądnym prawdopodobieństwem. Zaczęli, zatem rozróżniać sądy prawdopodobne, sądy niezaprzeczone i sądy sprawdzone, które można głosić. W ten sposób sceptycyzm grecki w późniejszej postaci stał się filozofią zdrowego rozsądku.
ROZWÓJ
Sceptycyzm miał początkowo charakter praktyczny, występował jako najgodniejsza i najwygodniejsza postawa życiowa, potem stal się doktryną czysto teoretyczną. Sceptycyzm praktyczny i radykalny był głoszony przez pirronistów, a teoretyczny i krytyczny - zwłaszcza przez akdemików. W dziejach starożytnego sceptycyzmu wyróżnia się trzy okresy:
Pirronizm pierwotny ( wg Tatarkiewicza) lub też po prostu pirronizm (u Realnego)
Okres ten reprezentowany był przez Pirrona i jego ucznia Tymona. Wtedy sceptycyzm miał charakter wybitnie praktyczny; etyka stanowiła jego jadro, a dialektyka jedynie powłokę. Pirron nie założył szkoły, nie zgromadził wokół siebie uczniów jak również nie chciał swojej nauki utrwalać na piśmie. Nauka Pirrona miała dwa składniki: etyczna doktrynę spokoju i epistomiologiczną doktrynę sceptyczną. Pierwsza stała się powszechna własnością filozofii hellenistycznej, druga natomiast pozostała specjalnością Pirrona i jego uczniów. Wg Pirrona „Rzeczy nie mają żadnej różnicy ani miary, ani odrębności”. Wynika z tego, że nie istnieją wartości i że nic nie jest ani piękne, ani brzydkie, ani dobre, ani złe, a wszystko bez różnicy ma taka sama wartość. Pirron likwiduje problem bytu i substancji u samych korzeni, a wraz z bytem likwiduje całkowicie także prawomocność tych zasad. Trzy główne zasady sceptycyzmu Pirrońskiego wyrażają praktyczny system mądrości. Pirron stawiał trzy zasadnicze pytania:
1. Jakie są własności rzeczy?
2. Jak mamy się wobec rzeczy zachować?
3. Jakie są następstwa naszego wobec nich zachowania?
I odpowiadał:
1. Nie wiemy, jakie są własności rzeczy.
2. Wobec tego musimy się powstrzymać od sądów o nich.
3. To powstrzymanie da spokój i szczęście.
Z trzech podstawowych punktów pirronizmu punkt pierwszy jest najważniejszy (tak twierdzi Reale), Tatarkiewicz pisze, że dla Pirrona najważniejsza była ostatnia teza, jednak to jego następcy stwierdzili, że teza pierwsza jest ważniejsza.
Kolejnym zadanie sceptyków była krytyka ludzkiej wiedzy, wykazanie, że w żadnym dziale i w żadnej postaci nie jest ona możliwa. Odpowiednio do tego zadania wytworzyli w sobie swoista postawę umysłu, krytyczną, negatywną, destrukcyjną, i starali się „zdolność sceptyczną” kultywować w sobie. Odrzucali sądy naukowe, wszystkie, bowiem są niepewne. Tylko sądów o zjawiskach nie kwestionowali. Wynikiem ich krytyki była izostenia, czyli „równość sądów”: Żaden sąd nie jest logicznie silniejszy, czyli pewniejszy od innych.
Sceptycyzm akademicki
a) Druga Akademia
Etap pośredni sceptycyzmu, rozpoczęty w akademii (szkole platońskiej) przez Arkezylaosa (druga akademia). Arkezylos nauczał, że nic nie można stwierdzić pewnego, jedynie można mniemać. Zalecał zawieszenie sądów. Swój sceptycyzm wykorzystywał głównie w polemikach ze stoikami. W platońskiej Akademii nowa fazę szkoły zapoczątkował Arkezylaos, zajmując stanowisko pod wieloma względami zbliżone do stanowiska Tymona i Pirrona. Ta fazę rozwoju Akademii łączy ze sobą pierwszy i drugi sceptycyzm pirroński oraz niesie dalej wymagania sceptyckie. Sceptycyzm Pirrona jest sceptycyzmem, który powstał w celu rozwiązania problemu życia i szczęścia: zrodził się z takiego odczuwania życia, które tajemnicę szczęścia widzi w rezygnacji i w niewrażliwości. Stoicyzm Arkezylaosa sprowadza się ostatecznie do próby obalenia dogmatycznych nauk szkoły stoickiej.
Trzecia Akademia
Kontynuatorem sceptycyzmu w akademii był Karneades „człowiek obdarzony dużą inteligencją i wyposażony w wyjątkowe uzdolnienia dialektyczne. Nauczał słowem, nic nie napisał, ponieważ jego sceptycyzm był zdecydowanie negatywny i destrukcyjny, a rozwijany był dialektycznie i erystycznie. Metoda stosowana przez Karneades szła w 2 kierunkach:
zgodnie z metodą Arkezylaosa, próbował sprowadzić poglądy przeciwników do absurdu, wykorzystując do tego elementy zaczerpnięte z ich myśli, które za pomocą zręcznych zabiegów sobie przeciwstawiał
wykorzystywał typową metodę sofistyczną opierającą się na zestawieniu ze sobą tez sobie przeciwstawnych i przeciwnych racji, zaczerpniętych także z różnych systemów swoich racji Obie stosował głównie przeciwko stoikom. Zalecał zawieszenie sądów. Karneades wymyśla swoją naukę o tym, co prawdopodobne. I tak:
Przedstawienie w stosunku do przedmiotu jest albo prawdziwe, albo fałszywe; natomiast w stosunku do podmiotu jawi się jako prawdziwe albo fałszywe.
Ponieważ przedstawienia zawsze są ze sobą połączone i powiązane, wyższy stopień prawdopodobieństwa ma to przedstawienie, które łączy się z innym w taki sposób, że żadne z tych innych mu nie przeczy.
Przedstawieniem przekonywającym, niezaprzeczonym i ze wszystkich stron potwierdzonym jest to, które do cech dwóch poprzednich przedstawień dołączą jeszcze gwarancję systematycznego i pełnego zbadania wszystkich przedstawień z nim związanych.
Jeżeli nie istnieje przedstawienie kataleptyczne to wszystko jest niezrozumiale i wtedy należy przyjąć następującą postawę:
epoché, tzn. zawieść sąd i zgodę
wyrazić zgodę na to, co jednak jest niezrozumiale
Sceptycyzm akademicki rozwijał się w kierunku negatywnym, stał się krótkotrwałym zjawiskiem, mimo że wchłonął w siebie elementy sofistyczne. Karneades nie złagodził sceptycyzmu Akademii, ale nawet go rozwinął i wyartykułował w sposób bardziej systematyczny, jednakże nie w kierunku pozytywnym, lecz tylko negatywnym, z dokładnie wyznaczonym zamiarem zniszczenia wszystkich aspektów nauki stoickiej. Jego sceptycyzm burzy, niczego nie budując, i z tego powodu jego żywot jest krótkotrwały.
III. Neosceptycyzm
Ainezydem ponownie przemyślał sceptycyzm Pirrona. Nauczał całkowitego powstrzymywania się zarówno od stwierdzania jak i negowania czegokolwiek. Ainezydem poprzez nauczanie zawieszenia sądów (afazja) twierdził, że człowiek może osiągnąć niewzruszony spokój - szczęście. Wyprowadził dziesięć tropów (wykaz najwyższych kategorii wątpienia), a raczej argumentów przeciw możności poznawania rzeczy przez zmysły, które prowadzą do zawieszenia sądów:
trop pierwszy - wyprowadzony z zróżnicowania zmysłów wśród różnych bytów ożywionych, przez co świadectwa zmysłów mogą być różne a nawet sprzeczne.,
trop drugi - wyprowadzony z zróżnicowania wśród ludzi w ich postrzeganiach, odczuciach, myślach i postawach,
trop trzeci - wyprowadzony z odmienności różnych zmysłów u tego samego człowieka, ponieważ różne są właściwe im wrażenia zmysłowe,
trop czwarty - wyprowadzony z odmienności dyspozycji, sytuacji, stanów ducha poszczególnych ludzi,
trop piąty - wyprowadzony z zróżnicowania i sprzeczności w pojmowaniu ludzi (tematyki dobra i zła) wartości moralnych, powstawaniu i budowy świata, a także bogów,
trop szósty - wyprowadzony z zasady, iż nic nie jawi się nam w sposób czysty, lecz zawsze jako zmieszany z czymś innym,
trop siódmy - wyprowadzony z przedstawienia rzeczy uzależnionego od odległości, odmiennego położenia i miejsca,
trop ósmy - wyprowadzony z wpływów na nasze postrzeganie, jakie mają przedstawienia ilości i stosunki ilościowe,
trop dziewiąty - wyprowadzony z porównania między rzeczami,
trop dziesiąty - wyprowadzony z ciągłości, częstotliwości pojawiania się zjawisk.