NAUKA ADMINISTRACJI

Pojęcie nauki administracji:

Wg prof. J. Starościaka - nauka administracji to nauka o związku zjawisk zachodzących w procesie administrowania.

Wg prof. M. Jełowieckiego - nauka administracji to nauka zajmująca się organizacją i funkcjonowaniem administracji /publicznej/.

Wg prof. Z. Leońskiego - nauka administracji to nauka społeczna opierająca się na metodach empirycznych, której przedmiotem jest wszechstronna wiedza o istniejącej w danym ustroju administracji publicznej.

Rozwój nauki administracji w Europie.

Na rozwój nauki wpływ mieli:

- francuscy teoretycy myśli administracyjnej, którzy zajmowali się administracją publiczna w ramach jednolitej nauki o państwie,

- polscy reformatorzy w II poł. XVIII w.,

- kameraliści i policyści, wskazywali jak zorganizować administrację państwa oraz opisywali jej poszczególne działy,

- Lorenz von Stern - uznawany za twórcę nauki administracji, jego zdaniem naukę administracji należy wyprowadzić z wyższej koncepcji państwa i zgodnie z tą koncepcją administracja obejmuje całą działalność państwa poza ustawodawstwem,

- francuscy, polscy, niemieccy prawnicy administratywiści, którym nauka administracji miała dostarczać informacji o rzeczywistości, które były niezbędne dla uzasadnienia systemu prawa administracyjnego,

- autorzy niemieccy działający na początku XX w.:

a) J. Jastrow - przedmiotem nauki administracji są dwa podstawowe problemy: jak się rzeczywiście administruje i jak należy administrować,

b) F. Ster-Sonko - dokonał podziału wiedzy administracyjnej na 3 samodzielne dyscypliny : prawo administracyjne, naukę administracji, politykę administracyjną; wg niego nauka administracji opisuje, analizuje i systematyzuje rzeczywistość administracyjną,

c) Max weber - sformułował model organizacji administracji, którą określił mianem biurokratycznej,

d) H. Fayol - wyodrębnił w organizacji przemysłowej funkcję administracji, która składa się z 5 stadiów: przewidywanie, organizowanie, rozkazywanie, koordynowanie, kontrola.

Rozwój nauki administracji w USA.

W USA nauka administracji związana była z nauką o zarządzaniu i sprowadzała się do problemów naukowej organizacji pracy w różnych jednostkach organizacyjnych.

E. Taylor - na podstawie obserwacji procesów produkcyjnych sformułował zasady racjonalnej organizacji pracy, które były przenoszone na grunt administracji publicznej. Podkreślał potrzebę tworzenia właściwych warunków organizacyjnych i technicznych pracy w celu podnoszenia jej efektywności.

D. Wilson, Godnowa - politologiczna koncepcja nauki administracji; twierdzili, że zadania administracji sprowadzają się do realizacji polityki i prawa publicznego.

Nauka administracji jako dyscyplina kompleksowa.

Koncepcja samoistnej nauki administracji jako dyscypliny kompleksowej powstała we Francji i podstawowym jej założeniem było badanie administracji z różnych punktów widzenia. Kompleksowość nauki administracji oznacza, że łączy ona elementy różnych tradycyjnych dyscyplin, a tym samym staje się nauką o charakterze interdyscyplinarnym. Twórcą tej koncepcji był prof. Landgrot, który twierdził, że nauka administracji zajmuje się badaniem kompleksowych faktów administracyjnych z punktu widzenia prawnego, socjologicznego, politologicznego. Loschark twierdził, że nauka administracji jest autonomiczną dyscypliną nauk społecznych, ale nie wyklucza ona możliwości uprawiania licznych nauk administracyjnych. W. Therm twierdził, że nauka administracji łączy dorobek różnych nauk administracyjnych, które mają wspólny przedmiot badań, a tym przedmiotem jest administracja publiczna.

Teoretyczną koncepcję nauki administracji przedstawił F. Longschamps - twierdził, że nauka administracji należy do nauk społecznych, ponieważ zajmuje się badaniem zjawisk administracyjnych, które są też zjawiskami społecznymi. Nauka administracji ma charakter badawczy, jest nauką wartościującą, bo opiera się na postrzeganiu i wyraża w twierdzeniach sprawdzalnych w stosunku do rzeczywistości.

Zdaniem prof. Lońskiego nauka administracji jako dyscyplina kompleksowa powinna badać administrację i zachodzące w niej zjawiska z punktu widzenia socjologicznego, prakseologicznego. Wyniki badań należy uporządkować.

Związki nauki administracji z innymi dziedzinami wiedzy.

Prawo administracyjne. Więź ta polega na wspólnym przedmiocie badań, którym jest administracja publiczna. Nauki prawa administracyjnego nie interesuje administracja publiczna jako całość, ponieważ koncentruje swoje badania na normach prawnych dot. administracji. Natomiast naukę administracji interesuje administracja rzeczywista i różne mechanizmy jej funkcjonowania. Nauki te różnią się też metodami badawczymi. Nauka administracji opiera się na badaniach empirycznych, a nauka prawa administracyjnego wykorzystuje metodę analityczną prawną, która polega na badaniu związków zachodzących pomiędzy różnymi instytucjami określonymi przez normy prawne.

Polityka administracyjna. Nauka administracji ma udzielać odpowiedzi na pytanie: jaka jest administracja w rzeczywistości. Natomiast polityka administracyjna na podstawie dorobku nauki administracji ma wartościować określone instytucje i urządzenia administracyjne i wysuwać na tej podstawie postulaty.

Socjologia. Nauka administracji korzysta z dorobku socjologii, a w szczególności wykorzystuje jej metody badawcze.

Statystyka. Nauka administracji wykorzystuje do badania zjawisk administracyjnych metody statystyczne, w szczególności gdy bada rzeczywistość administracyjną od strony liczbowej, ilościowej.

Prakseologia. Nauka administracji wykorzystuje opis i analizę form celowego działania i na tej podstawie formułuje zasady postępowania, które mają prowadzić do usprawnienia działania instytucji czy jednostek.

Metody i techniki badawcze.

Metoda badawcza - świadomy sposób postępowania dla osiągnięcia zamierzonego celu. W postępowaniu badawczym wyróżnia się 3 etapy:

1. etap zbierania materiałów,

2. etap analizy,

3. etap formułowania twierdzeń.

Ad. 1) W 1 etapie można stosować tzw. dobór próby, metodę obserwacji migawkowych /rejestracja co pewien czas czynności badanych pracowników/. W przypadku, gdy gromadzony materiał stanowią dokumenty urzędowe stosuje się: metodę techniki analizy konkretnych przypadków /na podstawie akt i innych danych urzędowych bada się wyselekcjonowane sprawy i analizuje się czynności podejmowane w toku załatwiania sprawy i na tej podstawie dokonuje się oceny pracochłonności poszczególnych czynności i eliminuje się czynności zbędne/ oraz technikę dodatkowej kopii /polega na gromadzeniu w celach badawczych kopii wszystkich pism związanych z daną komórką w określonym czasie, a zgromadzony materiał stanowi podstawę do analizy pracy tej komórki z różnych punktów widzenia/.

Obserwacja - proces celowego postrzegania.

Wywiad - rodzaj obserwacji kontrolowanej, rozmowa lub kwestionariusz.

Ankieta.

Ad. 2) metody badawcze:

1. metoda statystyczna - stosowana gdy zjawiska zachodzące w administracji publicznej należy ująć od strony ilościowej,

2. metoda historyczna - stosowana w badaniach mających na celu ustalenia czy dane zjawisko ma charakter przejściowy czy trwały,

3. metoda porównawcza - zakłada porównanie tego samego rodzaju zjawisk w różnych jednostkach administracji publicznej, w różnych organach lub różnych państwach,

4. metoda normatywna - polega na porównaniu danego zjawiska z danym stanem prawnym, aby ocenić czy jest ono z punktu widzenia prawa prawidłowe.

Ad. 3) Twierdzenia mogą mieć charakter wyłącznie opisowy albo mogą wskazywać także sposoby prowadzące do usunięcia stanów niepożądanych.

Kształtowanie struktury organizacyjnej instytucji.

Kształt struktury organizacyjnej instytucji uzależniony jest od kilku czynników, do których należą:

- cele powołania instytucji,

- części składowe instytucji,

- zasoby,

- otoczenie.

Cele:

1. ogólne,

2. szczegółowe.

Ad. 1) dot. kształtu całej struktury organizacyjnej. Jeśli cele zostaną sformułowane zbyt ogólnie to kierownicy i pracownicy nie będą wiedzieli czego oczekuje się od nich. Jeśli cele zostaną sformułowane zbyt szczegółowo to spowoduje to ograniczenie metod osiągania celów dostosowanych do danych warunków. Kształtujący strukturę organizacyjną musi brać pod uwagę cele końcowe /dla których zorganizowano dane działanie/ i cele pośrednie /środki służące osiągnięciu celu końcowego/.

Cele pokrewne - dot. tych samych rzeczy lub tych samych cech.

Cele rodzajowo różne - dot. różnych cech w różnych rzeczach.

Cele wewnętrzne - służą osiągnięciu określonego stanu wewnątrz instytucji.

Cele zewnętrzne - dot. relacji z otoczeniem.

Działanie instytucji ma prowadzić do osiągnięcia określonego celu, aby to stało się możliwe musi to być działanie sprawne. Działanie będzie sprawnym jeśli będzie miało cechy:

1. skuteczność,

2. korzystność - pozytywnie ocenianą różnicą pomiędzy celami działania a kosztami,

3. prostota - zorganizowane z jak najmniejszej liczby elementów istotnych dla osiągnięcia celów,

4. czystość - brak cech ujemnych niezgodnych z celem głównym,

5. dokładność - odtworzenie wzoru w sposób najbardziej do niego podobny,

6. racjonalność - przystosowanie działania do okoliczności.

Warunkiem sprawnego funkcjonowania instytucji jest jej formalizacja. Formalizacja szczególnie istotna jest dla działalności jednostek organizacyjnych administracji, które opierają się w swoich działaniach na zasadzie praworządności, wówczas ich struktura oraz cele powinny być utrwalone w aktach prawnych. Ze względu na podmiot, który tworzy przepisy organizacyjne możemy podzielić je na przepisy zawarte w aktach normatywnych powszechnie obowiązujących oraz przepisy zawarte w aktach wewnętrznych.

Kształtowanie struktury instytucji może być oparte na wypracowanych w teorii i w praktyce koncepcjach. Instytucje administracji publicznej w znacznym stopniu oparte są na koncepcji Maxa Webera. Stworzył on model biurokracji organizacji, który zakłada podległość administracji przepisom prawa. Urzędnicy wykonujący określone kompetencje nie działają w imieniu własnym lecz z tytułu sprawowania określonego urzędu w organie administracji. Instytucję biurokratyczną charakteryzują cechy:

1. władzę organizacyjną sprawują urzędnicy o określonych kwalifikacjach w dziedzinie administrowania,

2. urzędnicy zatrudnieni w organizacji zorganizowani są w system biur i stanowisk budowany na zasadzie hierarchicznej,

3. biura i stanowiska wyposażone są w stałe zakresy uprawnień, obowiązków i odpowiedzialności niezależnie od osób, które je aktualnie zajmowały,

4. uprawnienia decyzyjne i odpowiedzialność koncentrowane są na najwyższych szczeblach w istniejącej hierarchii,

5. organizacja zapewnia osobom w niej zatrudnionym stabilizację zawodową oraz możliwość awansu,

6. wszelkie informacje są pisemnie dokumentowane,

7. stosunki pomiędzy pracownikami a instytucją oparte są na umowie o pracę,

8. każdy pracownik poddany jest formalnej kontroli i dyscyplinie pracy,

9. pomiędzy stanowiskami pracy istnieje określony przepisami podział kompetencji, który nie może być naruszony,

10. w instytucji istnieje tzw. standardowy sposób zarządzania polegający na wydawaniu poleceń ze stanowisk kierowniczych i wykonywaniu ich na stanowiskach wykonawczych lub kierowniczych niższego szczebla,

11. przyjmowanie osób na stanowiska odbywa się poprzez selekcję kandydatów, a podstawowym kryterium ich obsady są udokumentowane kwalifikacje.

Dalsze koncepcje organizacji instytucji:

1. struktura macierzowa, która składa się z 2 podstawowych części:

1. stała - zbudowana ze stałych komórek organizacyjnych,

2. część zmienna, na którą składają się zespoły powołane do wykonania określonych przedsięwzięć,

2. struktury szybrydowe, które polegają na włączeniu do struktury stałej części zmiennej.

Organizacja indywidualnego stanowiska pracy w administracji.

Podstawowe elementy określające stanowisko pracy w administracji to:

1. cel,

2. wykaz zadań i obowiązków,

3. zakres uprawnień, kompetencji,

4. zakres odpowiedzialności.

Ad. 1) Podstawą powołania każdego stanowiska pracy jest określenie celu o charakterze szczegółowym. Cel powinien być rzeczowo i zwięźle sformułowany:

- staranne i prawidłowe opracowanie celu ma decydujące znaczenie dla należytego zestawienia wykazu zadań i obowiązków,

- postawienie celu przed każdym stanowiskiem pracy może skutecznie przyczynić się do likwidacji zjawiska autonomizacji poszczególnych prac,

- świadomość celów pobudza inicjatywę pracowniczą, ponieważ pracownik mając cel może samodzielnie poszukiwać dróg do jego osiągnięcia,

- cel stanowi podstawę nowocześnie zorganizowanej kontroli, która powinna udzielać odpowiedzi na pytanie w jakim stopniu zbliżono się do celu i jakie okoliczności o tym zadecydowały.

Ad. 2) Zakres zadań i obowiązków.

W teorii organizacji i zarządzania sformułowano zasady dot. ustalenia zakresu zadań i obowiązków:

1. zasada przystosowalności - zgodnie z nią zestawy zadań i obowiązków powinny być w taki sposób układane, aby możliwe było znalezienie osoby przygotowanej do zajmowania tego stanowiska,

2. zasada mierników - zestaw zadań i obowiązków nie powinien być samodzielnie interpretowany przez przełożonego, dlatego do każdego zestawu powinny być dołączone mierniki odzwierciedlające efekty wyłącznie zależne od woli pracownika,

3. zasada proporcjonalnej wagi powierzonych zadań i obowiązków - każdemu zadaniu należy przypisać wagę rozumianą jako ułamek lub %,

4. zasada wywodliwości - wszystkie zadania znajdujące się w opisie stanowiska pracy powinny być możliwe do wyprowadzenia z celów danej instytucji,

5. zasada racjonalnej reszty:

1. sprawa przydzielona musi mieścić się w zadaniach i obowiązkach jednostki organizacyjnej, do której dane stanowisko należy,

2. zadanie nie może być równocześnie wymienione w wykazie zadań, któregokolwiek z pozostałych stanowisk,

3. zadanie musi być przydzielone przez kierownika, a jeżeli pochodzi z inicjatywy pracownika to musi być z kierownictwem uzgodnione,

Ad. 3) Zakres uprawnień, kompetencji.

Powinien być spójny z celami oraz z wykazem zadań i obowiązków.

Ad. 4) Zakres odpowiedzialności.

Może sięgać jedynie granicy jaką stwarza prawidłowe wykorzystanie przydzielonych środków do wykonania zadań i obowiązków.

DECYZJE w systemie działania administracji publicznej.

Decyzja - jest aktem woli organu administracji publicznej, którego celem jest zorganizowanie społeczeństwa. Jest wynikiem określonego procesu, który służy dokonaniu najbardziej trafnego wyboru. Decyzja może zezwalać na określone zachowania albo tylko je tolerować, ale zawsze stanowi akt wyboru pomiędzy co najmniej 2 możliwościami. Kompetencje do wyboru określonej możliwości posiada podmiot podejmujący decyzje, który nazywa się decydentem. Wyróżniamy 2 grupy decydentów:

- o kompetencjach formalnych /podmioty uprawnione do wyboru określonego projektu/,

- decydenci o kompetencjach materialnych /podmioty posiadające odpowiednią wiedzę i przygotowujące projekty decyzji/.

Współdziałanie decydentów jest konieczne i musi być sformalizowane albo nieformalne. Decyzje stanowiąc wybór pomiędzy różnymi możliwościami wymaga od decydenta oceny różnych wartości interesów. Ocena ma charakter subiektywny.

Decyzja będąc aktem wyboru stanowi także narzędzie `administrowania konfliktami'. Wyróżnia się konflikty decyzyjne:

1. indywidualne,

2. wewnątrzorganizacyjne /pomiędzy pracownikami albo wewnętrznymi strukturami organizacji/,

3. między organizacjami /międzyorganizacyjne/.

Typowe sytuacje konfliktowe występują w następujących okolicznościach:

1. w przypadku preferowania poszczególnych członków organizacji,

2. w przypadku żądań pracowników, których organizacja nie jest w stanie spełnić,

3. w przypadku niezadowolenia z roli pełnionej w danej organizacji.

Sposoby eliminowania sytuacji konfliktowych :

1. ujawnienie konfliktu,

2. właściwe zbudowanie struktury organizacyjnej,

3. przyjęcie adekwatnej procedury,

4. przeniesienie na inne stanowisko,

5. ograniczenie kontaktów,

6. zwolnienie z zajmowanego stanowiska.

Modele decyzyjne.

1. 1) Decyzje wewnętrzne - dot. organizacji administracji oraz procedur decyzyjnych,

2) Decyzje zewnętrzne - służą bezpośredniej realizacji zadań nałożonych na administrację.

II. Ze względu na formalną treść decyzji:

1. decyzje nakazujące,

2. decyzje zakazujące,

3. decyzje uprawniające.

III 1) Decyzje programowalne - mają charakter powtarzalny, zostały opracowane ścisłe procedury ich podejmowania i nie zachodzi konieczność rozpatrywania `od nowa' każdego przypadku związanego z podjęciem decyzji danego typu,

2) decyzje nieprogramowalne - dot. spraw nowych, dla których nie istnieje ustalony schemat postępowania przy ich podejmowaniu i nie są znane ich następstwa.

Techniki podejmowania decyzji.

W odniesieniu do podejmowania decyzji programowalnych:

- nawyk /kształtowane przez odpowiedni system szkolenia członków danej organizacji/,

- struktura organizacyjna /często sama wyznacza programy podejmowania decyzji; ustanawia ogólny zbiór założeń i oczekiwań określających członków danej organizacji odpowiedzialnych za poszczególne kategorie decyzji/,

- elektroniczne przetwarzanie danych,

- symulacja komputerowa,

- analiza matematyczna.

W odniesieniu do podejmowania decyzji nieprogramowalnych:

- doświadczenie, intuicja,

- struktura organizacyjna /należyte zaprogramowanie jej może ułatwić podjęcie decyzji,

- dobór i szkolenie kadr.

- tworzenie nowych programów komputerowych.

Racjonalność decyzji.

Warunkiem racjonalnego decydowania jest logicznie zbudowana procedura, która powinna obiektywizować podejmowane w jej ramach działania.

Informacja. Herbert Simon uznał, że rzeczywiste zachowania dalekie są od obiektywnej racjonalności dlatego, że racjonalność wymaga pełnej wiedzy i możliwości przewidzenia konsekwencji wszystkich rozpatrywanych wyborów oraz dlatego, że racjonalność wymaga dokonywania wyboru spośród wszelkich możliwych alternatyw. To koncepcja ograniczonej racjonalności decyzji.

Na racjonalność decyzji wpływają także dostępne decydentowi zasoby informacyjne. Stopień racjonalności zależy od ilości i jakości informacji. Ze względu na stopień dostępu do informacji wyróżniamy decyzje:

1. podejmowane w warunkach pełnej informacji - decydent dysponuje pełną informacją na temat celów, alternatyw decyzyjnych i ich konsekwencji,

2. podejmowane w warunkach ryzyka - decyzje przy których wiedza na temat zamierzonego efektu opiera się na prawdopodobieństwie, istnieje ryzyko odchyleń od zamierzonych efektów działania; stopień tych odchyleń jest mierzalny za pomoc ar-ku prawdopodobieństwa,

3. podejmowane w warunkach niepewności - decydent nie posiada istotnych informacji na temat celów, wartości poszczególnych wyborów, a także dostępnych środków.

Czas. Presja czasu powoduje ograniczenie działań koordynacyjnych, a także ograniczenie kontaktów pomiędzy ogniwami wewnętrznymi systemu decyzyjnego, jak również pomiędzy podmiotami zewnętrznymi.

Analizując wpływ czynnika czasu na proces podejmowania decyzji należy przyjąć, że:

- presja czasu powoduje ograniczenia wymiany informacji w procesie decyzyjnym,

- presja czasu zmusza do większej efektywności czynnika personalnego w procesie decyzyjnym,

- presja czasu wymusza max wykorzystanie dostępnego czasu.

Proces decyzyjny.

Procedura decyzyjna jest zbiorem rozstrzygnięć, w którym efekt każdej decyzji tego zbioru wyrażający się w odpowiednim wyniku, zależy co najmniej od jednej innej decyzji tego zbioru.

Wyróżnia się etapy procesu decyzyjnego:

1. określenie problemu decyzyjnego - określenie przedmiotu, którego decyzja dotyczy, a także określenie kręgu podmiotów, w których interesy i wartości decyzja ingeruje,

2. określenie celów, które przez podjęcie decyzji mają zostać osiągnięte,

3. określenie wariantów decyzyjnych - trzeba ustalić w jakich przedziałach czasowych mogą a w jakich muszą być realizowane poszczególne warianty,

4. określenie ograniczeń /restrykcje decyzyjne/.

Ad. 1) Administracja zmuszona jest do formułowania problemów decyzyjnych, gdy:

1. efekty programów znajdujących się w trakcie realizacji odbiegają od zamierzonych celów i powstaje konieczność ustalenia przyczyn i ewentualnej korekty programu,

2. gdy zmieniają się cele administracji,

3. gdy zasoby, a w szczególności środki finansowe przeznaczone na realizację określonego zadania okazują się niewystarczające,

4. w wyniku postępu technicznego powstają nowe możliwości, wzbogaceniu ulegają wybory decyzyjne,

5. gdy uzyska się nowe informacje ze źródeł wcześniej niedostępnych,

6. gdy czynnik czasu uświadamia istnienie procesu decyzyjnego,.

Ad. 2) Decyzja przeważnie zawiera większą ilość celów wymagających realizacji, które muszą zostać uporządkowane w logicznie spójny system. Cele te mogą występować wobec siebie w różnej zależności:

- hierarchicznej,

- współrzędne wobec siebie i uzupełniające się,

- współrzędne względem siebie i równocześnie rozłączne,

- współrzędne wobec siebie i wzajemnie wykluczające się.

W przypadku, gdy występuje kilka celów samoistnych to konieczne jest ich uwzględnienie przy formułowaniu ogólnego systemu celów, ponieważ w ostatecznym rozrachunku zostaną podciągnięte pod cel generalny. Na tym etapie należy unikać formułowania celu w sposób nadmiernie abstrakcyjny, ponieważ cele sformułowane w sposób konkretny wypierają cele sformułowane ogólnikowo, nawet jeśli było one ważniejsze.

Wyróżnia się 2 metody formułowania systemu celów:

1. metoda indukcyjna /procedura indukcyjna/ - podstawowym jej założeniem jest przepływ informacji z dołu do góry. Dla decydenta punktem wyjścia są cele cząstkowe, w których integracja stanowi podstawę logicznie zamkniętego systemu.

2. Procedura dedukcyjna - w pierwszej kolejności ustalony jest cel generalny, który stanowi podstawę do wyodrębnienia celów cząstkowych.

Cele stanowią podstawowe kryteria podejmowania decyzji, dlatego muszą być w odpowiedni sposób sformułowane. Muszą się charakteryzować konkretnością, aby możliwe było określenie wartości poszczególnych celów. Cele powinny być tak sformułowane, aby stanowiły przydatny instrument oceny oraz selekcji alternatyw decyzyjnych. Powinny dawać możliwości decydentowi udzielania odpowiedzi na pytanie czy będące w jego dyspozycji środki są wystarczające do zrealizowania celu.

Ad. 3) Na tym etapie należy dążyć do sformułowania w max stopniu kompletnego zestawu środków realizacji celu. Konieczne jest wyselekcjonowanie środków, które mogą mieć praktyczne zastosowanie.

Ad. 4) Dokonanie wyboru decyzji podlega różnym ograniczeniom, które mogą mieć charakter prawny, finansowy, etyczny, polityczny. Decydent staje przed problemem czy daną możliwość odrzucić czy zmodyfikować ją w taki sposób, aby ograniczenia zredukować.

1. deficyt środków /brak środków finansowych, ograniczenia personalne, brak środków rzeczowych/,

2. organizacja - gdy struktura organizacji oraz zasoby jej działania nie odpowiadają specyficznym wymogom przedsięwzięcia,

3. społeczeństwo - gdy realizacja przedsięwzięcia będzie naruszała interesy faktyczne i prawne członków danej społeczności,

4. normy prawne,

5. czas.

9

---