1. Życie i twórczość
N a początku swojej pracy chciałbym wspomnieć o życiu Edwarda Abramowskiego bo niewątpliwie ma ono ogromny wpływ na twórczość jaką po sobie pozostawił ten filozof, psycholog, polityk i społecznik. Józef Edward Abramowski urodził się 17 sierpnia 1868 roku w Stefaninie koło Białej Cerkwi na Ukrainie w rodzinie ziemiańskiej. Ojciec Edward z wykształcenia był prawnikiem, jednakże charakterystyczną jego cechą była ogromna wrażliwość na problemy społeczne, którą nota bene odziedziczył po nim jego syn. Matka Abramowskiego zmarła gdy był dziesięciolatkiem. Otoczenie gdzie obok siebie koegzystował kult przeszłości i zrozumienie nowych prądów wpłynęły i ukierunkowały jego rozwój. Po śmierci matki, rodzina Abramowskich przenosi się do Warszawy, gdzie Edward rozpoczyna prywatną edukację u świetnych nauczycieli. Zaczyna publikować swoje pierwsze artykuły, w których propaguje idee społecznej edukacji, pomocy i współdziałania oraz samodoskonalenia. To silne zaangażowanie zbliża Abramowskiego do działaczy socjalistycznych.
W 1885 zaczyna studiować fizykę i biologię na Wydziale Przyrodniczym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wkrótce jednak ze względu na represje wobec nielegalnie działających socjalistów, opuszcza kraj. W latach 1886 - 1889 jest słuchaczem wydziału przyrodniczego uniwersytetu w Genewie. Jako działacz zaczyna zajmować się pracą agitacyjną, nauczaniem w kółku robotniczym, utrzymywaniem kontaktów z kołami rewolucyjnymi w kraju. Zaabsorbowany tym całkowicie rzuca w końcu studia i poświęca się pracy politycznej.
W następnych latach staje się postacią znaną i wyróżniającą się w polskim ruchu robotniczym. Wchodzi do władz II Proletariatu oraz współpracuje z Marcinem Kasprzakiem. Lata 1893 - 97 spędza w Szwajcarii, dokąd przenosi się z Londynu. W tym czasie zaczyna się rewizja poglądów Abramowskiego i odejście od ruchu socjalistycznego oraz krytyka marksizmu. W 1895 wydaje „Teorie jednostek psychicznych”, w której podejmuje próbę skonfrontowania twierdzeń psychologicznych z przyjętych w nurcie postkantowskiej teorii poznania. Formułuje tezy fenomenalizmu socjologicznego wraz z określeniem zasad zmiany społecznej. Przesłanki ideowe takiego stanowiska zostały osnute wokół twierdzenia o podmiotowym charakterze ludzkiego istnienia. Łączy się z tym ściśle problem przynależnej człowiekowi wolności oraz możliwości twórczego przekształcania świata. Doprowadza to autora do uznania decydującej roli czynników etycznych w procesach przemian społecznych i propagowania rewolucji moralnej jako zasadniczego ustrojowego przekształcania. Uzasadnienie tej tezy Abramowski szuka w analizie psychiki jednostki.
W 1897 roku wraca do kraju i przez jakiś czas żyje pod nadzorem policyjnym, który wkrótce się kończy z racji odejścia Abramowskiego z ruchu robotniczego. Kieruje on swoją energię na tory refleksji badawczej, publicystyki i popularyzowania idei nowej etyki. W pracach ogłaszanych w następnych latach zajmuje się szerzej problemami moralności. W „Programach nowej etyki” oraz „Etyki a rewolucji” wyprowadza pogląd o wadze zmian etycznych w procesach społecznych opierając się na twierdzeniu, że zło istniejącego ustroju jest natury moralnej, wiąże się z krzywda, wyzyskiem i uprzedmiotowieniem człowieka. Warunki ekonomiczne mają niezaprzeczalnie aspekt moralny.
Poza działalnością społeczną Abramowski rozwijał jednocześnie swoje zainteresowanie psychologią. Wiązało się to z jego pobytem w Genewie, Brukseli i Lozannie. Brał tam udział w życiu naukowym środowisk psychologów. Przywiązuje on dużą wagę do kwestii metodologicznych, dotyczących zwłaszcza rozumienia zjawiska psychicznego. Powstaje praca „Dusza i ciało” wydana w roku 1903, gdzie na podstawie przesłanek filozoficznych autor wyjaśnia zawiłość paralelizmu psychofizycznego. Do 1907 Abramowski zgłębia zagadnienia socjologiczne i problemy społeczne, co wiąże się z burzliwymi wydarzeniami 1905 roku. Publicystyka ta ma dwa przewodnie motywy: anarchistyczny i etyczny, a odwołuje się do podstawowego kryterium, jakim jest zdaniem autora, człowiek zindywidualizowany, wolny i twórczy. Na tej podstawie Abramowski przeprowadza krytykę socjalizmu państwowego oraz państwa w ogóle. Efektem jego publikacji jest wzmożenie się ruchu spółdzielczego, którego był mentorem, oraz zakładania kół etyków pod nazwą „Związków Przyjaźni”
W ostatnich latach swojego życia coraz bardziej pochłania go psychologia, zajmuje się przede wszystkim problemami pamięci i podświadomości. W 1910 zakłada w Warszawie pierwszą pracownie psychologiczną, gdzie rok później zaczyna badania nad telepatią, zagłębia się w mistycyzmie co prowadzi do powołania w Instytucie Psychologii sekcji Metempsychicznej, zagadnienia tego typu traktuje z naukową powagą domagając się ich racjonalnego wyjaśnienia.
W 1915 zostaje powołany na Katedrę Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, lecz jego zdrowie pogarsza się w zastraszającym tempie, jednakże nie rezygnuje on ze swojej wielostronnej aktywności. Umiera 21 czerwca 1918 r.
2. Teoria Poznania
Według Abramowskiego teoria taka powinna łączyć wyjaśnienia filozoficzne z psychologicznymi. W ramach tych pierwszych wprowadza podstawowe i wstępne rozgraniczenia, stwierdzając, że struktura wszelkiej sytuacji poznawczej oparta jest na opozycji biernego, poznawanego przedmiotu i aktywnego, niepoznawalnego podmiotu. Czynność konstatowania przedmiotu wynika ze sposobu przejawiania się podmiotu w zjawiskach i tylko przez nie podmiot poznaje swa aktywność. W odniesieniu do człowieka antynomia ta ukazywała dwie odmienne perspektywy: subiektywność podmiotowej i obiektywność przedmiotowej. W związku z tym naszemu poznaniu dostępny jest przede wszystkim świat zjawisk, ale ponadto dana bezpośrednio wolność, pochodząca z podstaw naszego „ja” podmiotowego.
Niepodważalny udział psychiki w poznaniu zmusza do zaakceptowania wyjaśnień psychologicznych w epistemologii. Charakter podmiotu poznającego określa badanie procesu poznania jako psychologicznego. W zjawiskach odbija się nasza psychika, muszą być więc one rozpatrywane w kontekście jej właściwości. Przez nie wyznaczone są cechy i granice poznania, co sprowadza się głównie do aktów świadomości, będącej zasadniczo psychologicznym substytutem „ja” myślącego. Abramowski duży nacisk kładzie na rolę odczuć, intuicji i tego co nieświadome, ponieważ zakłada, że w procesie poznania uczestniczy cała sfera psychiczna człowieka. Dlatego analizę psychologiczną poznania przenosi na grunt wyjaśnień dotyczących postrzeżenia, pamięci, uwagi, wyobrażenia, podświadomości oraz psychologicznych zasad myślenia.
Metodę jaką przyjmuje Abramowski w swoich ustaleniach jest metoda przyrodnicza. Warunkiem jej jest prymat przedmiotu poznania, neutralność podmiotu oraz odpowiedniość zastosowanych metod szczegółowych - określonych specyfiką przedmiotu badanego - dopełnionych opisem. Zasadniczą metodą jest doświadczenie laboratoryjne bezpośrednie, wewnętrzne, w którym znajduje zastosowanie introspekcja.
Abramowski programowo krytykuje intelektualizm w poznaniu, oceniając go jako tendencję teoretyczną, opartą na dogmatyzmie i apodyktycznych roszczeniach rozumu. Twierdzi, że jest to sposób badawczego postępowania, podporządkowany bezwzględnie teoretycznym konstrukcjom myśli. Z takiej pozycji przeciwstawiał się teorii atomizmu psychologicznego, rozczłonkowującego procesy psychiczne według założeń po części przyjętych abstrakcyjnie. Za jednostkę psychiczną, którą daje się wyodrębnić na podstawie doświadczenia wewnętrznego, uważał zjawisko psychiczne w jego elementarnej postaci - zjawisko „pierwotne” jak je nazywał. Uważał, że nie ma pozornych faktów psychicznych, tylko ich postać bywa przedmyślowa.
W psychologicznej analizie poznania Abramowski dążył do określenia jego granic, a szczególnie warunków poznania bezpośredniego. Zjawiska informują o tym, co jest wobec psychiki zewnętrzne, ale dokonuje się to zawsze przez pryzmat naszych właściwości psychicznych. W akcie poznania dochodzą do jednocześnie do głosu treści przedmiotów poznawanych i cechy psychiki. Od sposobu przejawiania się treści przedmiotowych zależy prawdziwość naszego poznania. Poza tym istnieją też rzeczy same w sobie, co według Abramowskiego jest pewne, i one stanowią odniesienie do poznania, którego zagadka tkwi w strukturze zjawiska jako aktu psychicznego.
Według Abramowskiego świadomość jest czynnością psychiczną podmiotowego charakteru, przekształcającą nieokreślone w określone, niekonkretne w konkretne, nieznane w poznawane. Granice zjawiskowości informują o możliwościach i granicach świadomości. Jakie są te granice to sprawa dosyć złożona. Dostarczane przez świadomość przedstawienia świata, jeśli są uchwytne, określone, jasne, zaspakajają wymogi intelektu. Naczelną właściwością świadomości myślącej jest porządkowanie, ukonkretnianie i organizacja wrażeń i postrzeżeń, jednakże te czynność oddalają świadomość od rzeczy samych w sobie.
Faktyczna rola świadomości w poznaniu przedstawia się przeciwnie niż jej aspiracje. Przyczyną tego stanu jest fakt, że dążenia umysłu i jego konstrukcje powodują powstawanie iluzji, iż rzeczy w intelektualnym poznaniu dane są człowiekowi bezpośrednio, w przedmiotowej wobec niego opozycji. Tymczasem opozycja ta jest immanentna, przedmiot bowiem zawarty jest w akcie percepcji. Udział zaś w naszym doświadczeniu rzeczy samej w sobie pozostaje odwrotny do stopnia intelektualizacji zjawiska. Wymóg zgodności naszego poznania z rzeczywistością czyni najbardziej wiarygodne stany świadomości najmniej zintelektualizowane. Wtedy to bowiem uobecniamy bezpośrednio informacje dochodzące do nas od rzeczy.
Za kryterium zjawiska psychicznego Abramowski przyjmuje „odczuwanie” przez nas, że coś istnieje. Odczuwanie oddziaływań otoczenia określa nie tylko poznanie, ale i całe życie psychiczne jednostki. Znaczenie odczuć jest niepodważalne, gdyż tworzą one fundamenty psychiki, decydujące o poczuciu tożsamości człowieka. Rozwój uczuć może różnie przebiegać, przybierając negatywne postacie redukcji, zahamowania, degradacji. W pamięci kumulują się wszelkie doświadczone przez jednostkę doznania, wypełniające pole podświadomości. W tej opozycyjnej wobec świadomości postaci przeszłe, a także w części aktualne odczucia wyznaczają możliwości percepcji i myśli.
Dla powstania zjawiska niezbędny poza uczuciem „atrybut minimum zjawiskowego”, który dotyczy konstatowania treści przedmiotowych. Granice zjawiskowości zależą od możliwej do uchwycenia ekspozycji czynności podmiotowej. Inne procesy psychiczne, dokonujące się w obrębie świadomości warunkuje „ja” myślące poprzez czynności intelektualne. W procesie formowania się zjawisk najpierw ukazują się na krawędzi pola świadomości, są mało wyraziste, trudno uchwytne, płynne. Odczucia zlewają się z oglądem rzeczy, toteż rzeczy ledwo się jawią. Zmiany warunków sprawiają, że na progu zjawiskowego świata momenty psychiczne ulegają bezustannym przeobrażeniom i trwa ich ciągłe przeorganizowanie. Towarzyszy temu wysiłek świadomości aktualizujący jej treści, przemieniający to, co psychiczne w świadome, to, co nieuchwytne w dające się określić, ogólne w konkretne.
Tak rozpoczyna się proces poznania, w którym najważniejszą rolę odgrywają fakty świadomości. Ich rozpoznanie jest sprawą prymarną, dokonane ono może być jedynie przez doświadczenie wewnętrzne. Wiarygodność poznania została określona w psychologicznej interpretacji zjawisk przez udział w nich treści poznawczych, odnoszących się do rzeczy samych w sobie. Zgodnie z podejściem przyrodniczym Abramowski poszukiwał neutralnych stanów podmiotowych i odnajdywał je w intuicji, przejawiającej się poprzez odczucia. Świadomość „czującą” uznał za punkt wyjścia poznania prawdziwego, ale w procesie poznania występują uczucia i czynniki intelektualne. Interpretując te ostatnie Abramowski wskazywał na ich zależność od danych intuicji, co warunkować miało wartość poznawczą myślenia. Dążeniem intelektu jest usilne przetwarzanie oraz abstrahowanie od danych intuicji, przez co staje się ograniczona prawomocność tego rodzaju poznania.
Podłożem uczuć są tzw. równoważniki fizjologiczne. Są to reakcje organizmu na impulsy środowiska fizycznego, przekazywane za pośrednictwem systemu nerwowego. W różny sposób warunkują one psychikę, świadomość, poznanie. Duży udział ma w tym podświadomość, która zawiera przeszłe doświadczenia jednostki oraz dziedziczone doświadczenia całych pokoleń. Wielość nagromadzonych uczuć nieświadomych oddziaływuje na organizm, na aktualne odczucia jednostki oraz na jej myślenie. Warunkuje więc w różnych aspektach ludzkie poznanie. Określa strukturę procesów intelektualnych poprzez pewniki intuicyjne oraz ,przez wyobrażenia, ich treści. Abramowski twierdził, że myślenie jest dwoiste świadome i podświadome zarazem.
Preferowanie doświadczenia w poznaniu i prymat intuicji wraz z interpretacją charakteru podświadomości pozwalały Abramowskiemu ukazać doniosłość doświadczenia specyficznego rodzaju - doświadczenia agnostycznego. Otwierało ono drogę do jakości metafizycznych, a przede wszystkim udostępnia świat rzeczy samych w sobie. Uzasadnienie możliwości metafizyki doświadczalnej ujawnia przejście Abramowskiego od fenomenalizmu psychologicznego do irracjonalizmu, a także od teorii poznania do spirytualistycznej ontologii.
Bibliografia
E. Abramowski „Metafizyka doświadczalna” PWN Warszawa 1980.
E. Abramowski „Teoria jednostek psychicznych” Warszawa 1899. Przedruk z: „Metafizyka doświadczalna i inne pisma”, Warszawa 1980.
R. Palacz „Klasycy filozofii polskiej” Warszawa - Zielona Góra 1999
S. Bożym „Edward Abramowski, w: Zarys dziejów filozofii polskiej 1815 - 1918” Warszawa 1983.
U. Dobrzycka „Abramowski” Wiedza Powszechna, Warszawa 1991.
R. Palacz „Klasycy filozofii polskiej” Warszawa - Zielona Góra 1999. str. 89
Tamże str. 90
U. Dobrzycka „Abramowski” Wiedza Powszechna, Warszawa 1991, str. 28
E. Abramowski „Teoria jednostek psychicznych” Warszawa 1899. Przedruk z: „Metafizyka doświadczalna i inne pisma”, Warszawa 1980. str.27
E. Abramowski „Teoria jednostek psychicznych” Warszawa 1899. Przedruk z: „Metafizyka doświadczalna i inne pisma”, Warszawa 1980. str. 39
U. Dobrzycka „Abramowski” Wiedza Powszechna, Warszawa 1991. str. 54
6