OTOCZENIE INSTYTUCJONALNE

W otoczeniu agrobiznesu istnieją różne instytucje. Są wśród nich takie, które stanowią inte­gralną część agrobiznesu i takie, które stanowią jego dalsze otoczenie.

Wśród obu rodzajów instytucji stanowiących otoczenie agrobiznesu wyróżniamy następujące:

• państwo,

• instytucje samorządowe,

• banki (system bankowy),

• giełdy towarowe i papierów wartościowych,

• agencje rządowe,

• fundacje,

• jednostki doradcze,

• związki zawodowe rolników.

Państwo.

W sferze agrobiznesu państwo występuje w dwóch rolach:

• jako naczelny podmiot polityki gospodarczej, który podejmuje decy­zje strategiczne i stwarza prawno -ekonomiczne warunki funkcjonowania całej gospodarki oraz dba o harmonijny rozwój. W tej roli państwo stanowi prawo oraz prowadzi określoną politykę interwencyjną, zwłaszcza w stosunku do rolnictwa.

• jako organ władczy oraz poprzez jednostki administracji pań­stwowej spełnia określone funkcje władcze w tym na mocy prawa. Mogą egzekwować pewne powinności, działania czy zachowania pod­miotów gospodarczych zarówno w stosunku do całego społeczeństwa, jak i osób trzecich.

Regulacje te zawarte są przede wszystkim w prawie cywilnym (majątkowym), administra­cyjnym i finan­sowym (podatkowym). Specjalny obszar tych powiązań stanowi budżet pań­stwa. Prawo nakłada na wszystkie jednostki obowiązek płacenia po­datków, składek ubezpie­czeniowych oraz innych powinności, które mają charakter obligatoryjny i są egzekwowane na mocy prawa. Środki te wpływają do budżetu państwa oraz budżetów terenowych. Część z nich wraca w różnych postaciach, najczęściej pośrednio, do agrobiznesu. Saldo przepływów do i z budżetu może być na szczeblu jednostki do­datnie lub ujemne, a zależy to od polityki podatkowej z jednej strony oraz od zasad redystrybucji dochodów budżetowych z drugiej.

Jakkolwiek w gospodarce rynkowej rola państwa zmniejsza się, to jed­nak jest ona ciągle istotna. Wprawdzie angażuje się ono mniej w bieżące regulowanie gospodarki, ale nikt nie jest w stanie zastąpić państwa w ro­li kreatora warunków sprawnego funkcjonowania całości organizmu go­spodarczego w okresach długich.

Samorząd.

Samorząd lokalny i samorząd rolniczy są elementami najbliższego otoczenia rolnictwa. Ich kształt zależy od rozwiązań ustrojowych, gdyż to one określa­ją zakres władzy, którą sprawują organy lokalne.

Organy samorządu lokalnego pochodzą z wyborów powszechnych i na mocy prawa kontro­lują oraz koordynują wszystkie te przedsięwzię­cia, które dotyczą mieszkańców danej gminy. Mieszkańcy danej gminy, niezależnie od ich za­wodu, mają wspólne problemy, które muszą być wspólnie rozwiązywane (infrastruktura techniczna, szkoły, lecznictwo i ochrona zdrowia, usługi komunalne itp.). Społeczności lokalne wyodrębniają się i istnieją na zasa­dzie jedności terytorialnej.

W długim procesie historycznym w Polsce ukształtowała się jedyna w swoim rodzaju struktu­ra społeczności wiejskich. Wieś polska jest czymś więcej niż tylko miejscem zamieszkania dużych grup ludzkich. Jest ona jednocześnie wspólnotą gospodarczą, społeczno-kulturową, a najczęściej także etniczną i wyznaniową. Występujące więzi, są tu bardzo silne, a odrębności poszczególnych wsi wyraźnie zaznaczone. Tworzy to ze społeczności lo­kalnej specjalną stru­k­turę, która ma własne cele. Są one różnej natury. Cele społeczne lub kulturowe są tu równie ważne, jak cele gospodarcze i egzystencjalne. Samorząd lokalny nabiera dlatego specjal­nego znaczenia. Jest on organem stanowiącym prawo w skali lokalnej, ale także reprezentuje układ sił politycznych oraz grupy interesów istnieją­ce na terenie danej gminy.

Samorząd rolniczy jest obligatoryjnym związkiem (zrzeszeniem) wszystkich podmiotów gospodarczych na danym terenie (w skali kraju lub województwa), które funkcjonują w sferze rolnictwa (płatnicy podatku rolnego).

Do zadań izb rolniczych należy między innymi:

• reprezentowanie interesów członków;

• tworzenie warunków dla rozwoju rolnictwa (programowanie, infor­mowanie, analiza kosztów, doradztwo, podnoszenie kwalifikacji, two­rzenie i wspomaganie przedsięwzięć służących rolnictwu, w tym szcze­gólnie instytucji rynku rolnego i obsługi finansowej rolnictwa, wspie­ranie i powoływanie zrzeszeń i stowarzyszeń producentów, pomoc dla spółdzielczości, promowanie eksportu itp.);

• wykonywanie zadań zlecanych przez administrację rządową względ­nie samorząd lokalny,

• pobudzanie aktywności społecznej rolników, kształtowanie świadomości ekologicznej, upowszechnianie zasad etyki i rzetelności w działa­niu gospodarczym, spełnianie zadań mediacyjnych związanych z roz­wiązywaniem konfliktów lokalnych, rozwijanie współ­pracy z odpo­wiednimi organizacjami zagranicznymi.

Banki.

W gospodarce rynkowej banki w istocie obsługują i kontrolują całą gospodarkę. W stosunku do sfery agrobiznesu banki występują w trzech rolach:

• jako depozytorzy wkładów oszczędnościowych podmiotów gospodar­czych i ludności wiejskiej,

• jako kredytodawcy,

• jako jednostki prowadzące rachunki rozliczeniowe poszczególnych podmiotów gospodar­czych.

Banki gromadzą chwilowo wolne kapitały (depozyty) i przeistaczają je w kredyt. Żadne większe przedsięwzięcie w agrobiznesie nie byłoby możliwe do wykonania bez kredytów bankowych. We współczesnym biz­nesie na ogół nie angażuje się kapitałów własnych. Biznes prowadzi się z wykorzystaniem kredytów. W rolnictwie chłopskim kredyty wprawdzie nie są popularne, ale w innych ogniwach agrobiznesu są one wykorzysty­wane w szerokim zakresie.

W rolnictwie istotną rolę odgrywają kredyty preferencyjne, udzielane przez banki przy niższym (preferencyjnym) oprocentowaniu. Różnicę między rynkową a preferencyjną stopą procen­tową pokrywa budżet państwa (decyzje w sprawie zaangażowania środ­ków na ten cel podejmuje corocznie Sejm w ustawie budżetowej). Rolą kredytów preferencyjnych jest pobudzanie koniunktury rolniczej, zwa­żywszy w szczególności, że stopa dochodu w rolnictwie jest relatywnie niska, a obrót kapitału znacznie wolniejszy niż w innych gałęziach go­spodarki.

Współczesne banki są samodzielny­mi jednostkami gospodarczymi, a wobec tego, że działają na konkuren­cyjnym rynku kapitałowym prowadzić muszą własną politykę, uzysku­jąc depozy­ty i współpracując aktywnie z kredytobiorcami. Bank powinien i jest za­interesowany w finan­sowym powodzeniu swoich klientów, gdyż od tego zależy ściągalność udzielonych kredytów. Tak więc, system ban­kowy jest niezwykle istotnym ogniwem pobudzania koniunktury gospo­darczej.

Giełdy.

Instytucje nowe o rosnącym praktycznym znaczeniu. W przyszłości giełdy będą stanowić znaczący składnik szeroko rozumia­nego otoczenia rolnictwa. Szansę rozwoju mają zarówno giełdy, na któ­rych zawiera się kontrakty na produkty fizycznie tam obecne (stanowią one proste przedłużenie targowisk, np. giełdy kwiatowe), jak i giełdy, gdzie zawiera się kontrakty dotyczące przyszłej produkcji lub takie kon­trakty, na których mocy następuje zmiana właściciela bez przemieszcze­nia produktu.

Giełdy należą do rynków formalnych - w określonym miejscu i cza­sie dochodzi do konfron­tacji podaży i popytu oraz kupna i sprzedaży towa­rów masowych, standaryzowanych pod względem jakości i ilości. Transakcje mogą być natychmiastowe jak i terminowe.

Giełda towarowa jest miejscem regularnych spotkań sprzedawców i nabywców. Zawierane mogą również być transakcje terminowe na przyszłe zbio­ry i dostawy (np. zbóż, rzepaku). Administracja giełdy rejestruje wszyst­kie transakcje i ceny. Są one publikowane i dzięki temu giełdy dostarcza­ją potencjalnym sprzedawcom i nabywcom informacji o aktualnych cenach.

W ten sposób giełdy towarowe porządkują rynek, upowszechniając wiedzę na temat relacji podaż/popyt, poziomie cen oraz ułatwiają podejmowanie decyzji.

Rozwój giełd wprowadza do obiegu kwity (świadectwa własności), które stosuje się do poręczeń lub też używa się je jako swego rodzaju pieniądz.

Na pracę giełd wpływ mają takie regulacje, jak: poziom ceł, kontyn­genty przywozowe i wywozowe (związane z obrotem z zagranicą), regu­lacje dotyczące cen minimalnych i inne związane z podatkami, stopami procentowymi itp.

Nie ulega wątpliwości, że obrót giełdowy jest szansą tworzenia nowych, efektywniej­szych kanałów rynku masowych produktów rol­nych. Podstawowym problemem jest ekono­miczna motywacja do koncen­trowaniu podaży (hurt pierwotny), co leży w interesie polskich rolników. Jest to obszar wspólnego działania środowisk lokalnych i grup branżo­wych.

Giełda pieniężna jest miejscem, gdzie dokonuje się obrotów różnymi walutami. Notowa­nia kursów poszczególnych walut mają istotne znacze­nie dla eksporterów i importerów działających w sferze agrobiznesu.

Giełda papierów wartościowych jest miejscem, gdzie dokonuje się ob­rotów akcjami różnych firm (spółek akcyjnych). Uczestnikami tych giełd są również firmy agrobiznesu.

Kursy akcji tych firm informują inwestorów o ich standingu, a po­średnio także o koniun­ktu­rze w całym agrobiznesie.

Agencje.

W bezpośrednim otoczeniu rolnictwa funkcjonują takie agencje rządowe jak; Agencja Rynku Rolnego (ARR), Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa (AWRSP) oraz Agencja Restru­kturyzacji i modernizacji Rolnictwa (AriMR). Spośród nich tylko ARR stanowi element oto­czenia rynkowego. Pozostałe z rynkiem mają związek pośredni.

Agencja Rynku Rolnego jest wyspecjalizowaną jednostką państwową, a jej mandat przewi­duje przede wszystkim działania w celu stabilizacji rynku rolnego (kontrolę popytu i podaży produktów rolnych), prowadzące do równowagi rynkowej i minimalizacji wahań cen rolnych, co powinno pośrednio stabilizować dochody rolników.

Kontrolowanie zakupów bie­żących (interwencyjny skup nadwyżek oraz ich „upłynnianie") jest me­chanizmem sięgającym zbyt płytko i nie wystarczającym do przeciwdzia­łania dużym wahaniom podaży, popytu i cen. Do skutecznego działania potrzebne jest włą­czenie polityki rezerw państwowych (w tym rezerw strategicznych) oraz polityki handlu zagranicznego produktami rolnymi i żywnościowymi. Do­piero skojarzenie tych trzech elementów (zapasy, rezerwy i handel zagra­niczny) stworzyć może skuteczny mechanizm kontroli rynku.

W działalności ARR nie jest konieczny skup dużej części ogólnej podaży produktów. Ważniejsze jest to, aby interwencja przyszła w porę i miała właściwe rozmiary, tzn. się­gała dostatecznie głęboko. Okazuje się, że w celu ustabilizowania rynku zbo­żowego wystarczy kontrolowanie 20-35% ogólnej podaży. W przypadku rynku żywca wskaźniki te mieszczą się w przedziale 4-8%. Nieco inaczej dzieje się w przypadku mleka, gdyż interwencja ARR nie dotyczy mleka płynnego, lecz produktów finalnych (mleka w proszku, masła i sera twar­dego). Stroną dla ARR nie są więc rolnicy, lecz mleczarnie. Ale regulu­jąc rynki produktów final­nych, ARR pośrednio reguluje również rynek mleka.

Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa powołano do ży­cia w styczniu 1994 r. Przejęła ona środki finansowe, prawa oraz obowiąz­ki Funduszu Restrukturyzacji i Oddłużania Rolnictwa. Jej mandat obej­muje następujące działania:

• stymulowanie przekształceń strukturalnych w rolnictwie i przetwór­stwie w kierunku popra­wy wewnętrznej równowagi na rynkach żyw­nościowych i wzrostu konkurencyj­ności produktów na rynkach świa­towych;

• wspieranie modernizacji istniejących gospodarstw i nowo powstają­cych w celu poprawy ich efektywności;

• wspomaganie wykonania zadań polityki regionalnej;

• rozwijanie produkcyjnego i usługowego otoczenia rolnictwa.

Agencja realizuje wyżej wymienione zadania poprzez:

• stosowanie dopłat do oprocentowania kredytów inwestycyjnych i obrotowych udzielanych przez banki współpracujące z Agencją,

• udzielanie gwarancji kredytowych i poręczeń spłaty kredytów bankowych i pożyczek,

• zakup akcji w rynkach hurtowych i giełdach rolniczych,

• udział w finansowaniu przedsięwzięć z zakresu infrastruktury techniczno-produkcyjnej na wsi,

• pomoc finansową na działalność związaną z podnoszeniem kwalifikacji zawodowych, doradztwa oraz informacją w rolnictwie i jego otoczeniu.

Agencja stosuje dopłaty do oprocentowania następujących kredytów:

• inwestycyjny podstawowy,

• na zakup gruntów rolnych,

• dla młodych rolników,

• w ramach branżowego programu restrukturyzacji i modernizacji mleczarstwa,

• w ramach branżowego programu wspólnego użytkowania maszyn i urządzeń rolniczych,

• na tworzenie nowych stałych miejsc pracy w działalnościach pozarolniczych w gminach wiejskich oraz gminach miejsko-wiejskich,

• inwestycyjne i obrotowe na wznowienie produkcji na terenach objętych klęską żywioło­wą,

• na osadnictwo rolnicze na gruntach Skarbu Państwa,

• na rozpoczęcie lub zwiększenie produkcji,

• na działalność agroturystyczną (w ramach linii inwestycyjnej „podstawowej”),

• obrotowe,

• pożyczka na tworzenie miejsc pracy w działalnościach pozarolniczych.

Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa jest instytucją powierniczą, której Skarb Państwa powierzył wykonywanie prawa własności i innych praw rzeczowych w stosunku do mienia po zlikwidowanych PGR-ach, innych nieruchomości rolnych Skarbu Państwa, a także nierucho­mości z Państwowego Funduszu Ziemi.

Agencja może:

• sprzedawać gospodarstwa, działki, grunty i inne składniki mienia,

• oddawać je na czas oznaczony do odpłatnego korzystania (dzierżawa, najem, leasing, osadnictwo),

• wnosić składniki mienia do spółek, w tym tworzonych przez Agencję,

• przekazywać w zarząd państwowym jednostkom gospodarczym nie posiadającym osobo­wości prawnej,

• oddawać na czas określony administratorowi ustanowionemu przez Agencję,

• nieodpłatnie przekazać składniki mienia gminom na cele związane z inwestycjami infrastrukturalnymi, PAN, wyższej szkole lub jednostce badawczo rozwojowej - na cele służące wykonywaniu zadań statutowych.

Ponadto udziela:

• kredytów, na przedsięwzięcia w zakresie małej przedsiębiorczości o charakterze pozaro­niczym przy zatrudnianiu bezrobotnych, byłych pracowników PGR oraz członków ich rodzin na terenach wiejskich i małych miast,

• pożyczek dla podmiotów gospodarczych prowadzących działalność z wykorzystaniem mienia Zasobu,

• refunduje część kosztów wynagrodzeń pracodawcom tworzącym nowe miejsca pracy, prowadzącym działalność pozarolniczą i zatrudniającym w ramach tworzonego nowego miejsca pracy zarejestrowanego bezrobotnego byłego pracownika PGR bądź jego członka rodziny oraz pracowników gospodarstw Agencji z którymi rozwiązano umowy o pracę,

• udziela gwarancji i poręczeń AWRSP dla gospodarujących na zasobie AWRSP oraz podmiotom tworzącym nowe miejsca pracy dla zarejestrowanych bezrobotnych byłych pracowników PGR, członków ich rodzin i mieszkańców osiedli popegeerowskich.

Fundacje.

W latach dziewięćdziesiątych rozwinęły się w Polsce nierządowe formy wspierania rozwoju rolnictwa. Fundacje stają się jedną z form mobilizowania środków prywatnych i publicznych w tym także zagranicznych, kreowania funduszy celowych i wspierania tych przedsięwzięć, które uznaje się za specjalnie ważne. Zwolnione od podatków są formą wygodna dla prywatnych donatorów, a jednocześnie dość skuteczną.

Do najważniejszych fundacji należy zaliczyć następujące:

1. PHARE (Poland and Hungary Action Restructuring of the Economy), program Wspólnot Europejskich na rzecz wspierania restrukturyzacji krajów Europy Środkowej i Wschod­niej, w ty również rolnictwa. Celem jest tworzenie warunków administracyjnych, praw­nych, finansowych i handlowych niezbędnych dla działania rynku oraz przyciągania inwestycji zagranicznych i ich funkcjonowania. PHARE ma służyć tworzeniu struktury instytucjonalnej właściwej dla gospodarki typu rynkowego (pomoc techniczna, szkolenie, dostawy sprzętu dla instytucji publicznych i organizacji prywatnych).

2. FAPA (Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa), działająca w obrębie PHARE. Instytucja, której celem jest pomoc we wprowadzaniu w życie i koordynacji programów pomocy zagranicznej znajdującej się w gestii ministra rolnictwa i gospodarki żywnoś­cio­wej. FAPA opracowuje projekty i programy wspierające rozwój wsi i rolnictwa, ocenia propozycje projektowe, nadzoruje ich wykonanie oraz współpracuje z różnymi instytu­cjami polskiego agrobiznesu.

3. Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej/, utworzony w 1990 r., korzysta ze środków pochodzących ze sprzedaży darów żywnościowych oraz z dotacji krajów Unii Europej­skiej. Fundusz udziela kredytów na rozwój działalności pozarolniczej na terenach wiejskich tworzących nowe miejsca pracy, kredytów na infrastrukturę wiejską: m.in. budowę dróg, instalowanie telefonów i gazu, zaopatrzenie rolnic­twa i wsi w wodę, budowę oczyszczalni ścieków oraz inwestycje w dziedzinie wiejsko-gminnych szkół podstawowych i gimnazjalnych, a także zawodowych szkół rolniczych. Fundusz udziela dotacji na ochronę zdrowia, ochronę środo­wiska naturalnego (składowiska odpadów stalych).

4. Fundacja wspomagania wsi (powstała w wyniku połączenia dwóch fundacji: Fundacji Wspomagania Zaopatrzenia Wsi w Wodę, oraz Fundacji Rolniczej), Fundacja udziela mikropożyczek na rozpoczęcie „małej” działalności gospodarczej przez mieszkańców obszarów wiejskich, pożyczki na budowę małych elektrowni wodnych, preferencyjnych kredytów na budowę oczyszczalni ścieków przydomowych i zbiorczych. Ponadto fundacja oferuje szkolenia m. in.w zakresie: ochrony środowiska, zarządzania małym przedsiębiorstwem, prowadzenia działalności agroturystycznej.

5. Fundacja Spółdzielczości Wiejskiej, powstała w 1992 r., świadczy poszczególnym spół­dzielniom usługi w zakresie ich reorganizacji, opraco­wywania strategicznych planów rozwoju, a także szkolenia. Usługi Fun­dacji mają na celu poprawę sprawności aktywnych, rynkowo ukierunko­wanych spółdzielni.

6. Fundacja na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, najstarsza w Pol­sce i pierwsza w krajach Europy Wschodniej fundacja powstała w lutym 1988 r. jako instytucja prywatna, głównie ze środków Rockefeller Brothers Foundation oraz prywatnych ofiarodawców z USA i Europy Zachodniej. Jej głównym celem jest wspieranie prywatnego rolnictwa i polskiego agrobiznesu. Programy gospo­darcze Fundacji to:

• pożyczki na rozwój produkcji rolniczej (powiększenie wartości dodanej), rozwój polskiego przetwórstwa, usprawnianie prze­pływu informacji oraz umieszczania produktu na rynku bez udziału pośredników.

• szkolenia w zakre­sie nowych technologii, rozwoju wsi, ochrony środowiska, turystyki wiejskiej itp.

7. Pożyczki Banku Światowego - w lipcu 1990 r. Narodowy Bank Pol­ski zaciągnął pożyczkę AEDP (Agriculture Export Development Project) na rozwój proeksportowej produkcji rolno-spożywczej. Fundusze te wyko­rzystywane były w różnych okresach na:

• przetwórstwo mięsne, owocowo-warzywne, zielarskie, leśne, produkcja koncentratów spożywczych, piekarnictwo, suszarnictwo, chłodnictwo, młynarstwo i inne.

• na promowanie rozwoju terenów wiejskich przez wspie­ranie prywatnych inicjatyw, ulepszanie systemu bankowego na wsi, re­strukturyzację spółdzielni wiejskich i rozwój przetwórstwa spożywczego.

• na wspieranie przekształceń otoczenia rolnictwa. Środki te zasi­lają również Fundusz Rozwoju Infrastruktury Wiejskiej (telefonizacja i za­opatrzenie wsi w wodę, małe przedsiębiorstwa, zakłady przetwórcze i usługowe).

Doradztwo.

Instytucje doradztwa rolniczego funkcjonują w trójkącie: badania naukowe - doradztwo - praktyka rolnicza. Instytucjami przenoszącymi wyniki badań naukowych do praktyki są Ośrodki Doradztwa Rolniczego.

Doradztwo rolnicze jest najtańszym sposobem stymulowania postępu.

Po zakoń­czeniu II wojny, terenowa służba rolna skupiała się głównie w izbach rol­niczych, działających wówczas według wzorów przedwojen­nych, a częścio­wo również w Związku Spółdzielni „Samopomoc Chłopska". Lata późniejsze przyniosły liczne i niemal permanentne reorganizacje służby rolnej i całego systemu .doradztwa. Było ono instrumentem polityki rol­nej, a ponieważ polityka ta ulegała częstym zmianom, w ślad za tym mu­siała się zmieniać również organizacja doradztwa i służby rolnej. Jeśli na przebytą drogę popatrzeć z dystansu, to nieodparcie nasuwa się myśl, że wykonaliśmy wielką rundę po to, aby faktycznie dojść do punktu wyjścia.

Współcześnie coraz ważniejsze staje się doradztwo społeczno-ekonomiczne. Przez dziesięcio­lecia działalność doradcza koncentrowała się na przekazywaniu rolnikowi nowych metod produkcji i wyrabianiu w nim umiejętności wykonywania określonych prac. Było to więc doradztwo fa­chowe. Jak pokazuje doświadczenie innych krajów, w gospodarce rynko­wej coraz większego znaczenia nabiera doradztwo ekonomiczne, gdyż naj­trudniejszym problemem dla rolnika jest znalezienie rynku zbytu dla swoich produktów. Doradztwo społeczno-ekonomiczne musi poszukiwać rozwiązań we wszystkich dziedzinach funkcjono­wania chłop­skiego gospodarstwa rodzinnego (samego gospodarstwa rolnego, rodzi­ny, powiązań społecznych). Powinno ono zwracać szczególną uwagę na gospodarstwa, które zmuszone są dostosowywać się do nowej sytu­acji rynkowej. Doradcy powinni przekazywać rolnikom przesłanki ra­cjonalnego wyboru, wykorzystując przy tym jedno z następujących roz­wiązań:

• dostosowanie gospodarstw do zmiennych warunków rozwoju (wpro­wadzanie nowych czynników produkcji i technologii oraz rynek);

• przejście do form kooperacyjnych (w tym także spółek);

• uzupełnienie dochodu z rolnictwa przez podejmowanie dodatkowej pracy poza gospodar­stwem,

• całkowite rezygnowanie z prowadzenia gospodarstwa, sprzedaż ziemi lub przekazanie gospodar­stwa następcy, zmiana zawodu i przejście do innej pracy.

Analiza gospodarcza powinna uwzględniać wiele czynników, a dorad­ca powinien umiejętnie oceniać różne aspekty położenia danej rodziny, uwzględniając rzeczywistą sytuację gospodar­czą i społeczną oraz psychicz­ne nastawienie rolnika.

Związki zawodowe rolników.

Obecnie na wsi istnieją faktycznie trzy związki zawodo­we, a mianowicie:

• Związek Rolników, Kółek i Organizacji Rolniczych,

• Związek Zawodowy Rolników Indywidualnych „Solidarność",

• Związek Zawodowy Rolnictwa „Samoobrona".

Ich status prawny określony jest przez Ustawę o związkach zawodo­wych.

Związki zawodowe, bez względu na ich orientację polityczną, pełnią w rzeczywistości dwie funkcje:

• reprezentacji zrzeszonych rolników wobec rządu, jego agend oraz in­nych władz państwowych,

• grup nacisku wywieranego na władze ustawodawcze i rząd.

W obu tych rolach związki zawodowe są integralnym elementem oto­czenia rolnictwa.

Relacje między związkami zawodowymi a parlamentem i rządem układają się w ostatnich latach tak, że dominują w nich postawy roszcze­niowe związkowców. Dotyczy to również związków zawodowych rolników. Model związku roszczeniowego, który ukształtował się w Polsce, nie jest konstruktywny. Z pewnością odpowiada on wczesnemu etapowi demokra­cji rynkowej, ale nie będzie do utrzymania w przyszłości. Postawy rosz­czeniowe muszą być zastępowane stosunkami typu negocjacyjnego, co wymaga wyższej dojrzałości politycznej społeczeństwa i większej otwartości władz państwowych.

OTOCZENIE SPOŁECZNE I ŚRODOWISKOWE.

Agrobiznes tkwi wewnątrz środowiska społecznego i przyrodniczego, a jednocześnie środowiska te stanowią jego otoczenie.

Wieś jako środowisko produkcyjne i społeczne.

Polska wieś, która ukształtowała się w procesie historycznego rozwoju jest fenomenem uni­kal­nym nie tylko w skali europejskiej. Pierwiastek „chłopski" jest tu dominujący, a zarazem silniejszy niż gdziekolwiek in­dziej. Wieś jest jednością następujących trzech elementów:

• Wspólnoty terytorialnej - wieś jest obszarowo zamknięta, a wszyscy żyjący tu ludzie, niezależnie od wykonywanego zawodu, mają pewne potrzeby wspólne, które mogą być zaspokajane tylko w skali całej wsi (infrastruktura techniczna). Tak więc ludzi żyjących w danej wsi wiąże z so­bą przestrzeń geograficzna.

• Wspólnoty produkcyjnej - wieś jest wyodrębnioną i jednocześnie zin­tegrowaną jednostką produkcyjną, gdyż gospodarstwa rolne i rodziny chłopskie są ze sobą powiązane wieloma nićmi zależności (np. świad­czenie sobie wzajemnie usług, wypożyczanie maszyn i sprzętu rolni­czego, wymiana materiału zarodowego i nasion, wymiana dóbr na lo­kalnym rynku wiejskim itp.).

• Wspólnoty społeczno-kulturowej - wywodzącej się z tego, że ludzie -żyjąc i pracując razem - tworzą jeden organizm społeczny, kulturowy, religijny, który ma swoje historycz­nie utrwalone osobliwości. Jak za­uważono w toku badań, poddaje się on procesom unifikacyjnym (in­filtrowanie „miejskiego" modelu życia) wolniej aniżeli w innych gru­pach społeczno-zawodowych. Socjologowie i etnografowie słusznie dedukują, że te osobliwości społeczno-kulturowe wsi, wielka różno­rodność form życia, odmienności wartości naczelnych - stanowią wiel­ką wartość samą w sobie i powinny być chronione. Rozwój przez róż­norodność, a nie unifikowanie form bytu społecznego - to jest kon­cepcja, która znajduje głębokie uzasadnienie nie tylko w skali krajowej, ale i międzynarodowej.

Rozwój industrialny wszędzie na świecie unifikuje ludzi oraz formy ich pracy i życia. Zostają one sprowadzone do najprostszej, najczęściej try­wialnej postaci, możliwie najlepiej służącej maksymalizowaniu zysku (do­chodu) w nkresie krótkim. Za postępowe uznaje się to, co pomnaża pro­dukcję i zysk możliwie najszybciej. Takie podejście ogromnie zubaża czło­wieka w jego bycie społecznym.

Tak jak w przyrodzie różnorodność gatunków jest warunkiem jej trwania i rozwoju, tak w społeczeństwie ludzkim różnorodność form społecznych jest warunkiem wszechstronne­go rozwoju człowieka i poszanowania jego odrębności.

Rozwój społeczno-gospodarczy czyni ze wsi jednostkę multiprofesjonalną. Coraz mniej jest tu rodzin czysto rolniczych, a coraz więcej rodzin utrzymujących się z zarobkowych źródeł nierolniczych, dla których wieś jest przede wszystkim miejscem zamieszkania. Rodziny te zwykle posia­dają niewielkie działki przydomowe i choć przeznaczane są na uprawy rol­nicze, gospodarstwami rolnymi one nie są.

Wieś wykształciła z czasem odpowiadające jej funkcjom instytucje, które mają bezpoś­redni związek z funkcjonowaniem agrobiznesu. Są to następujące instytucje:

• lokalne organy państwowej władzy administracyjnej (wójt, starosta, wojewoda oraz podporządkowane im urzędy):

• organy samorządu lokalnego pochodzące z wyborów,

• organy samorządu rolniczego (izby rolnicze);

• związki zawodowe rolników;

• kółka rolnicze i związane z nimi branżowe związki producentów rol­nych oraz koła gospodyń wiejskich;

• instytucje doradztwa rolniczego (ośrodki doradztwa rolniczego);

• banki o zasięgu lokalnym lub regionalnym;

• instytucje ubezpieczeń majątkowych (ubezpieczenia obowiązkowe i dobrowolne);

• regionalne i lokalne ekspozytury agencji rządowych (np. ARR, AWRSP) oraz funda­cji działających na rzecz rozwoju wsi i agrobiznesu.

Jednostki agrobiznesu, każda w obszarze swojego działania, wchodzą w określone stosunki z lokalnymi i regionalnymi instutycjami wiejskimi. Powstaje w ten sposób gęsta siatka powiązań, która kształtuje proces de­cyzyjny. Złożoność tych powiązań polega na tym, że poszczególne społecz­ności lokalne mają własne interesy, które mogą być sprzeczne z interesa­mi jednostek gospodarczych agrobiznesu.

Agrobiznes a rozwój obszarów wiejskich.

Agrobiznes wywiera pozytywny wpływ na rozwój obszarów wiejskich.

Agrobiznes, polega na pionowym zinte­growaniu poszczególnych ogniw i stadiów tworzenia finalnych produktów żywnościowych w jeden organizm. Jeśli zespolenie jest udane, a cały no­wy organizm funkcjonuje prawidłowo, agrobiznes może być akcelerato­rem ogólnego rozwoju gospodarczego.

Sprzężenia, w których wydatki jednych stają się dochodami dru­gich i wywołują ożywienie gospodarcze, w strukturze agrobiznesu jest wie­le. Dobrze zorganizowane struktury pionowe mogą pociągać za sobą roz­wój licznych ogniw w gospodarce regionu, nie tylko tych, które wchodzą do agrobiznesu. Ożywienie w jednym ogniwie agrobiznesu przenosi się na inne jego człony oraz na całą gospodarkę. Powodzenie zależy od dostosowania się do warunków rynko­wych dominujących ogniw agrobiznesu, zwłaszcza przemysłu spożywcze­go jako ogniwa finalnego. Jeśli tu osiągnie się sukces, jest szansa na przy­spieszenie w całej gospodarce.

Zlokalizowanie np. przetwórni owocowo-warzywnej w regionie rolniczym wywołuje najpierw popyt na siłę roboczą, która znajduje zatrudnienie przy budowie danego obiektu. Później, po uruchomieniu zakładu, pojawia się popyt na surowce, co aktywizuje produkcję rolniczą, dając ludziom dodat­kowe zatrudnienie oraz relatywnie wysokie dochody. To wszystko wywie­ra korzystny wpływ na rozwój całego regionu, a pośrednio także oddzia­łuje na inne gałęzie, gdyż zamożniejsi rolnicy zgłaszają coraz większy po­pyt na dobra i usługi pochodzenia nierolniczego.

Współczesność nadaje nowego znaczenia koncepcji wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich. Jednym z wielu jej skutków okazał się szybki wzrost bezrobo­cia (do około 14% ogólnej populacji osób zawodowo czynnych), co boleśnie dotyka również wieś. Należy tu zwrócić uwagę na kumulację skutków dwóch zjawisk:

• w wyniku transformacji przedsiębiorstw przemysłowych i usługowych pracę straciło wielu chłopów-robotników, którzy wrócili na wieś i fak­tycznie stali się bezrobotnymi, gdyż małe gospodarstwa nie są w sta­nie zaoferować im efektywnego zatrudnienia;

• doszło do rozpadu większości państwowych gospodarstw rolnych, w wyniku czego duża część załóg pracowniczych byłych PGR została bez pracy, skoncentrowanie PGR w zachodniej i północnej części kraju, powstały tam wielkie enklawy bezrobocia i stagnacji gospodarczej.

Te i inne zjawiska stworzyły przymus poszukiwania jakichkolwiek źródeł zarobkowania. W związku z tym, że ssanie wiejskiej siły roboczej przez miasta praktycznie ustało, jedyną realną drogą jest tworzenie no­wych, nierolniczych miejsc pracy na terenach wiejskich. Prowadzi to ku wielofunkcyjnemu rozwojowi wsi przez pobudzanie przedsiębiorczości jed­nostek i społeczności lokalnych. Koncepcja ta odwołuje się do przyrodzo­nych człowiekowi cech przedsiębiorczości i motywacji działania.

Z prostych obserwacji wynika, że skłonność do przedsiębiorczości za­leży od grupy takich czynników obiektywnych, jak posiadanie kapitału, istnienie dostatecznie rozwiniętego rynku i popytu na oferowane dobra oraz usługi. Ale przedsiębiorczość zależy również od psycholo­gicznych na­stawień ludzi oraz od wielu cech określających „klimat społeczny" wokół przedsiębiorczości, od oczekiwań i aspiracji poszczególnych osób oraz ich predyspozycji indywidualnych.

Uwarunkowania psychologiczne odgrywają decydującą rolę w przy­padkach jednostkowych, lecz przy rozpatrywaniu większych zbiorowości ludzkich tracą na znaczeniu, gdyż -jak z obiegowej wiedzy wynika - w da­nej populacji ludzkiej zawsze znajduje się pewien (na ogół stały) odsetek pionierów, osób gotowych do ryzyka i aktywnego działania. Z drugiej jednak strony jest wiele osób biernych, które nie mają predyspozycji do aktywnego działania, ale za to mogą być dobrymi pracownikami wykonawczymi.

Jeśli przyjąć, że układ predyspozycji psychologicznych jest dany, to decydującego znacze­nia nabierają uwarunkowania obiektywne (material­ne). Wśród nich za najważniejsze uznać należy następujące czynniki:

• dostępność kapitału niezbędnego dla podjęcia nowej działalności;

• stan rynku i wielkość popytu na dobra i usługi, jakie mogą oferować nowo zatrudnieni;

• stan infrastruktury technicznej i rynkowej w układach mikroregionalnych;

• stopień sprawności instytucji wiejskich, w tym samorządów lokalnych i władz gminnych;

• struktura demograficzna w danym mikroregionie;

• potencjał edukacyjny i możliwość kształcenia dla nowych zawodów.

Każdy z tych czynników może stymulować rozwój, lecz może też być jego barierą. W obecnych polskich warunkach główne ograniczenia (ba­riery) wiążą się z trzema pierwszymi czynnikami. Deficyt kapitału jest zjawiskiem powszechnym i najsilniej ograniczającym multiprofesjonalną aktywizację obszarów rolniczych. Na wsi niewielu jest ludzi, którzy mo­gą zgromadzić większy kapitał własny, a kredyt inwestycyjny jest drogi.

Jeśli pokonana już zostanie bariera kapitałowa, nowy biznes staje przed barierą popytu na dobra i usługi, które on oferuje. Problem polega na tym, że ludność wiejska zubożała, w związku z czym trudno jest liczyć na większy popyt na to, co ów rodzący się „wiejski biznes" jest w stanie oferować. Granice jego ekspansji wyznaczane są zatem nie tyle przez moż­liwości wzrostu produkcji i podaży, co przez chłonność rynków lokalnych.

Stan infrastruktury technicznej na obszarach wiejskich jest niski, wo­bec czego nie zachęca on do inwestowania. Współczesny biznes wymaga dogodnych połączeń komunikacyjnych, sprawnej łączności, fachowej ob­sługi bankowej, nowoczesnego serwisu itp. Tego wszystkiego na obsza­rach wiejskich na ogół nie ma.

Rolnictwo jest ekonomicznie deprecjonowane w procesie rozwojowym, gdyż mechanizm rynkowy preferuje te ogniwa agrobiznesu, które są bliżej konsumenta. Z międzynarodowych badań wynika, że nadwyżka ekonomiczna, która powstaje w agrobiznesie, podlega transferom z jednych ogniw do drugich. W podziale tej nadwyżki uprzywilejowane jest przetwórstwo spożywcze oraz handel. Tracą natomiast ogniwa wytwarzające środki pro­dukcji i surowce, a więc przemysły wytwarzające środki produkcji dla rol­nictwa i przemysłu spożywczego oraz samo rolnictwo¹. Z faktu tego do­brze zdają sobie sprawę biznesmeni, którzy - poszukując dla siebie szan­sy w agrobiznesie - starają się wiązać w jedną całość dwa, lub nawet trzy ogniwa, np. rolnictwo + przetwórstwo + handel. Dopiero to zintegrowa­nie różnych ogniw pozwala realizować większą część marży.

Związki między rozwojem agrobiznesu a środowiskiem naturalnym.

Stan tego środowiska ma decydujące zna­czenie dla produkcji żywności, a zwłaszcza jej jakości. Zdrową żywność produkować można tylko w czystym środowisku naturalnym; jest to obec­nie prawda obiegowa.

Rolnicy są powiernikami jednego z najcenniejszych zasobów natural­nych, jakimi dysponuje społeczeństwo, mianowicie ziemi i gleby. Racjo­nalne gospodarowanie tym zasobem ma ogromne znaczenie nie tylko dla rozwoju agrobiznesu, lecz także dla całej gospodarki.

Rolnictwo wytwarza surowce żywnościowe i wywiera ogromny wpływ na stan ekosystemu globalnego. Korzysta ono z różnych zasobów, wobec czego rolnicy zainteresowani są w tym, aby środowisko naturalne, w ja­kim odbywa się produkcja żywności, było ekologicznie czyste.

Z drugiej strony samo rolnictwo niszczy to środowisko, zwłaszcza przez stosowanie technologii zakłócających jego naturalną równowagę. Istnieje tu więc układ wewnętrznie sprzecznych interesów, a godzenie ich nie jest sprawą prostą.

Nie jest łatwe określenie punktu, po którego przekroczeniu zaczyna się proces destrukcji środowiska i en­tropia poszczególnych zasobów naturalnych. Jest to nie tylko problem wiedzy i świadomości, lecz także polityki społeczno-gospodarczej, która kreuje instrumenty i mechanizmy wywołujące określone zachowania lu­dzi.

1

1

---