UKLAD SLONECZNY

Asteroidy - (planetoidy, planetki) - niewielkie, nieregularne ciala (do 1000km) krazace wokol Slonca. Koncentruja sie miedzy Marsem a Jowiszem w tzw. pasie planetoid. Najwieksza z nich to Ceres (900km).

Dysk protoplanetarny - dysk wirujacej materii, z ktorego wg. modelu kondensacyjno-akrecyjnego powstaly planety.

Komety - lodowe bryly wazace od kilku do kilkunastu ton, niewidoczne w przestrzeni. Dziela sie na krotkookresowe, dlugookresowe i jednopojawieniowe.

Meteoryty - meteoroidy, ktore juz spadly na Ziemie. Czasem wybijaja kratery.

Meteoryty kamienne - aerolity - meteoryty skladajace sie z mineralow skalnych - chondryty i achondryty (93% wszystkich).

Meteoryty zelazne - syderyty - zbudowane z naturalnych stopow zelaza i niklu - kamacytu i temitu (6% wszystkich).

Planetezymale - (meteoryty) - wszystkie ciala krazace w przestrzeni kosmicznej.

Planetoidy - to samo co asteroidy.

Planety - ciala niebieskie o srednicy wiekszej niz 1000km obiegajace Gwiazde Centralna.

Planety wewnetrzne - planety mniejsze, majace powierzchnie skalna, krazace w poblizu Slonca - Merkury, Wenus, Ziemia, Mars.

Planety zewnetrzne - planety wieksze, olbrzymy gazowe, kraza daleko od Slonca - Jowisz, Saturn, Uran, Neptun.

Wiatr sloneczny - emitowane w 15% promieniowanie korpuskularne Slonca.

WNETRZE ZIEMI

Astenosfera - lezaca na glebokosci ~60 - 120km do 400km czesc gornego plaszcza. Bardzo plastyczna (co sie przejawia spadkiem predkosci fal sejsmicznych). Takie wlasciwosci przypisuje sie czesciowemu stopieniu skal w jej obrebie - rodzeniu sie magmy.

Barysfera - inna nazwa jadra Ziemi, zlozona z zelaza i domieszki niklu. Zalega ponizej glebokosci ok. 2900km (nieciaglosc Wiecherta-Gutenberga).

Nieciaglosc Mohorovicica - nieciaglosc wystepujaca miedzy skorupa ziemska, a plaszczem Ziemi na glebokosci 5 - 12km pod dnem oceanow, srednio 35km pod platformami kontynentalnymi i do ok. 80km pod mlodymi gorami. Wzrost predkosci fal sejsmicznych z 7 do ok. 8 km/s.

Nieciaglosc sejsmiczna - strefa gdzie fale sejsmiczne natrafiaja na granice miedzy 2 osrodkami o roznych wlasnosciach fizycznych, czyli na powierzchni nieciaglosci ulegaja odbiciu lub zalamaniu i roznym modyfikacjom.

Jadro wewnetrzne - najbardziej wewnetrzna warstwa Ziemi. Zaczyna sie ponizej ok. 5160km (nieciaglosc Lehmana) i jest to kula o srednicy ok. 1200km. Zbudowane z zelza i domiszki niklu.

Jadro zewnetrzne - plynna geosfera otaczajaca jadro wewnetrzne. Zalega ponizej glebokosci ok. 2900km (nieciaglosc Wiecherta-Gutenberga). Oddzielone jest od jadra wewnetrznego nieciagloscia Lehmana (ok. 5160km).

Jadro Ziemi - najbardziej wewnetrzna geosfera zalegajaca ponizej plaszcza. Zaczyna sie na glebokosci ok. 2900km (nieciaglosc Wiecherta-Gutenberga). Sklada sie z jadra zewnetrznega i jadra wewnetrznego.

Litosfera - najbardziej zewnetrzna geosfera. Rozpietosc od 100 do 200km. Zawiera skorupe i czesc plaszcza gornego.

Mezosfera - lezaca na glebokosci od 400 (nieciaglosc Golicyna) do 2900km (nieciaglosc Wiecherta-Gutenberga). Cisnienie w gornej czesci mezosfery jest rzedu 400kbar, w dolnej 1300kbar. Temperatura w gornej czesci dochodzi do 2000şC, a w dolnej 3000°C.

MOHO - nieciaglosc Mohorovicica.

Plaszcz Ziemi - geosfera miedzy skorupa a jadrem na glebokosci od 80 (Nieciaglosc Mohorovicica)do 2900km(nieciaglosc Wiecherta-Gutenberga). Plaszcz Ziemi sklada sie z: plaszcza gornego, strefy przejsciowej, plaszcza dolnego i warstwy D”. W plaszczu zachodza procesy konwekcji cieplnej.

Skorupa kontynentalna - odmiana skorupy ziemskiej. Na skorupe kontynentalna sklada sie (od gory): warstwa osadowa (o grubosci do kilkunastu km, srednio kilka km), warstwa granitowa (o grubosci od kilku do ok. 30km, srednio kilanascie km) i warstwa bazaltowa (o grubosci od kilku do ok. 40km, srednio ok. 20km). Cala skorupa kontynentalna osiaga grubosc do ok. 80km, srednio 35km.

Skorupa oceaniczna - odmiana skorupy ziemskiej zalegajaca pod oceanami. Na skorupe oceaniczna sklada sie (od gory): warstwa osadowa (o grubosci od kilkuset m do paru km), warstwa posrednia (zlozona prawdopodobnie z naprzemianleglych law bazaltowych i skal osadowych o grubosci paru km - nie wszedzie obecna) i warstwa bazaltowa (zlozona glownie z bazaltu i gabra, czesciowo zmetamorfizowanych, o grubosci ok. 5-6km). Cala skorupa oceaniczna osiaga grubosc do ok. 12km, srednio 7km.

Skorupa Ziemi - najbardziej zewnetrzna i najciensza geosfera. Graniczy z plaszczem wzdluz nieciaglosci Mohorovicica. Rozpietosc od 5 do 80km.

LITOSFERA

Czarno dymiace kominy - (black smokers) to kominy znajdujace sie na dnie oceanow, ktorych wydobywa sie czarna woda o temperaturze od 300 do 400şC. Zawiera w sobie wiele siarczkow roznych metali (stad jej kolor).

*Dolina ryftowa - gleboka rozpadlina tektoniczna o szerokosci od 25 do 50km. Biegnie wzdluz szczytowych partii grzebietu srodoceanicznego lub wystepujaca w obrebie kontynentow. Zwykle ma urozmaicona rzezbe dna i zbocza scisle rownolegle do siebie.

Granica akrecyjna - granica miedzy plytami litosfery, gdzie plyty sie rozchodza (grzebiety srodoceaniczne).

Granica transformacyjna - plyty przesuwaja sie rownolegle wzgledem siebie.

*Grzbiet srodoceaniczny - podwodny system gorski w oceanach opasajacy cala kule ziemska.

Inwersje pola geomagnetycznego - samoistne przebiegunowanie - zamiana miejscami biegunow magnetycznych Ziemi (w ciagu ostatnich 5mln lat mialo ich miejsce kilkanascie).

*Konwekcja w plaszczu Ziemi - ruch materii w plaszczu Ziemi po torach zblizonych do okregow. Konwekcje moga byc wynikiem ogrzewania plaszcza przez cieplo wydobywajace sie z jadra Ziemi, oraz pochodzace z rozpadu pierwiastkow promieniotworczych zawartych w plaszczu. Dzialaja tylko w gornym plaszczu do glebokosci 500km. Predkosc konwekcji w plaszczu Ziemi to 2m na rok.

Niezgodnosc - zaburzenie w pierwotnym ulozeniu warstw osadow lezacych w bezposredniej bliskosci.

*Niezgodnosc erozyjna - niezgodnosc wyrazona powierzchnia erozyjna, rozdzielajaca dwa zasadniczo rownolegle kompleksy skal osadowych. Na tej powierzchni najczesciej wystepuje przerwa - brakuje pewnego okresu czasu.

*Niezgodnosc katowa - polega na roznicy upadow. Nastepuje kiedy morze wycofuje sie, zderzaja sie 2 plyty kontynentalne, a osady w czasie kolizji ulegaja sfaldowaniu.

*Niezgodnosc przekraczajaca - wystepuje wtedy, gdy mlodsze warstwy nie tylko przykryly poprzednie, ale takze przekroczyly ich zasieg.

Paleomagnetyzm - pojecie, pod ktorym kryje sie magnetyzm Ziemi w dalekiej przeszlosci. Magnetyczne cechy skal informuja o ziemskim polu magnetycznym w przeszlosci geologicznej, a takze o wydarzeniach geologicznych.

*Pioropusz plaszcza - strumien ciepla wydostajacy sie z wnetrza Ziemi ku jej powierzchni. Na powierzchni objawia sie jako plama goraca.

*Plama goraca - miejsce na powierzchni Ziemi, pod ktorym strumien cieplny jest wielokrotnie wyzszy niz w otoczeniu.

Plyta litosferyczna - (plyta tektoniczna) najwieksza jednostka podzialu litosfery. Plyty litosfery granicza ze soba wzdluz stref o wzmozonej sejsmicznosci, jednakze same zachowuja stosunkowo duza spojnosc i sztywnosc. Wyroznia sie 7 wielkich plyt litosferycznych (wielka plyta polnocno-amerykanska, wielka plyta euroazjatycka, pacyficzna, poludniowo-amerykanska, afrykanska, australijska i antarktyczna) i kilkanascie mniejszych.

Regresja morska - wycofywanie sie morza z uprzednio zalanego obszaru.

Rozrost dna oceanicznego - spreading - tworzenie sie nowej skorupy oceanicznej w strefach akrecji.

*Row oceaniczny - powstaje gdy skorupa oceaniczna jest pochlaniana w strefach subdukcji. Rowy oceaniczne stanowia najwieksze glebie oceaniczne na Ziemi.

Ryft - wystepuje w strefie akrecji - pekniecie skorupy Ziemi, powstaje tam skorupa oceaniczna.

Ryft kontynentalny - jest zaczatkiem oceanu - poczatkowo dlugie, waskie i glebokie obnizenie zostaje zalane przez morze (np. Morze Czerwone), a w miare rozsuwania sie plyt litosfery kontynentalnej i rozrastania sie litosfery oceanicznej - zwieksza swoje rozmiary.

Strefa akrecji - okolice grzbietow srodoceanicznych - tworzy sie tam skorupa oceaniczna.

*Strefa Benioffa - to powierzchnia siegajaca glebokosci nawet 700km, gdzie znajduje sie glebokie hipocentrum trzesien ziemi w rejonie subdukcji.

Strefa subdukcji - rowy oceaniczne, nastepuje tam niszczenie skorupy Ziemi.

Transgresja morska - wkraczanie morza na lad.

*Uskok transformacyjny - uskok, ktorego jedno skrzydlo przemieszcza sie wzgledem drugiego w plaszczyznie poziomej.

„Wedrowka biegunow magnetycznych” - pozorne przesuwanie sie biegunow magnetycznych ziemi w duzej skali czasowejw przeszlosci, manifestujace sie w roznym namagnesowaniu skal. Naprawde to plyty litosferyczne przesuwaly sie nad biegunami.

MAGMATYZM

Asymilacja magmowa - wchlanianie przez magme skal otaczajacych zbiornik magmowy. Miedzy tymi skalami, a magma zachodza reakcje chemiczne, drobniejsze okruchy moga byc nawet przetopione.

*Batolit - duze plutoniczne cialo o nieznanym spongu rozszerzajace sie w dol (intruzja).

*Dajka - zyla magmowa przecinajaca ulawicenie, warstwowanie lub laminacje skal w ktore intruduje.

Dyferencjacja magmy - roznicowanie sie magmy (zmiana skladu, lepkosci...) - podzial magmy pierwotnej na mniej lub bardziej odmienne magmy pochodne, dokonujacu sie in situ w zbiorniku magmowym.

Eshalacje wulkaniczne - wyziewy wulkaniczne. Fumarole (200-800şC - H₂O, CO₂, F₂, CL₂, S, H₂, N₂), Solfatary (100-200şC - H₂O, CO₂, H₂, S) i Mofety (<100şC - CO₂).

Erupcja arealna - Wydobycie sie magmy na powierzchnie Ziemi nie przewodem wulkanicznym, lecz od razu na rozleglej przestrzeni (umozliwione np. przez przetopienie skal nakladu). Obecnie na Ziemi nie obserwujemy takich erupcji.

Erupcja centralna - erupcja przy ktorej material wulkaniczny wydobywa sie punktowo, w centrum wulkanu z krateru wulkanicznego lub w jego najblizszym sasiedztwie.

Erupcja linearna - erupcja przy ktorej material wulkaniczny (tu przede wszystkim lawa, najczesciej bazaltowa) wydobywa sie liniowoz rozleglych szczelin w skorupie ziemskiej.

Erupcja wulkaniczna - to zjawisko wydostawania sie na powierzchnie Ziemi lub do atmosfery jakiegokolwiek materialu wulkanicznego - magmy, materialow piroklastycznych, substancji lotnych: gazow, par.

Gejzer - zrodlo cyklicznie wyrzucajace w powietrze goraca wode i pare wodna, niekiedy z domieszka materialu skalnego.

Intruzja magmowa - ciala skal magmowych tkwiacych w skorupie ziemskiej.

*Intruzja niezgodna - przebiega niezgodnie z kierunkiem ulawicenia.

*Intruzja zgodna - nie przecina powierzchni ulawicenia, jest rownolegla z nimi.

*Kaldera - zaglebienie w szczycie wulkanu powstale w wyniku wysadzenia lub zawalenia szczytu wulkanu.

*Kopula lawowa - rodzaj wulkanu lawowego. Kwasniejsza lawa nie ma szansy sie rozplynac zanim nie zakrzepnie, gromadzi sie w poblizu krateru. Eksplozje sa bardzo gwaltowne i katastrofalne. Po wybuchu nastepuje zaczopowanie tego kanalu - nastepna erupcja nie ma wolnej drogi i musi rozbic kanal.

*Krater - lejkowate lub miskowate zakonczenie wulkanu o srednicy do ok. 1 mili. Powstaje poprzez rozkruszenie i wyrzucenie skal tworzacych sciany wylotu podczas eksplozji, a takze przez obsuwanie sie scian.

*Lakkolit - ciala magmowe o ksztalcie bochenka lub grzybka, wcisniete miedzy warstwy tak, ze podstawa lakkolitu jest plaska, a strop kopulowato wygiety. Magma zostala doprowadzona kanalem, ktory jest u podstawy lakkolitu i jest zyla niezgodna.

Lawa - magma, ktora sie wydobywa na powierzchnie Ziemi.

Lawa poduszkowa - powstaja w wyniku wybuchow wsrodoceanicznych. Lawy te pod cisnieniem wody krzepna w postaci bochenkow, poduszek.

Linia andezytowa - linia biegnaca (z przerwami) wokol Oceanu Spokojnego oddzielajaca jego obszar wewnetrzny z wulkanizmem antlantyckim (glownie zasadowe bazalty) od obszaru zewnetrznego z wulkanizmem pacyficznym (glownie andezyty).

*Maar - rodzaj wulkanu eksplozywnego. Nie tworzy stozka - sam komin, czasem wal z materialami piroklastycznymi. W glab maar przechodzi w diatreme.

Magma - ruchliwa, goraca materia wystepujaca lokalnie w gornym plaszczu Ziemi, w skorupie ziemskiej i na jej powierzchni (wylewana z wulkanow jako lawa).

Magma kwasna - przesycona krzemionka SiO₂ > 65%.

Magma obojetna - nasycona krzemionka (SiO₂ 50 - 65%).

Magma pierwotna - magma, ktora powstala we wnetrzu Ziemi, nieprzeobrazona.

Magma wtorna - magma powstala z przeobrazenia magmy pierotnej.

Magma zasadowa - niedosycona krzemionka (SiO₂ < 50%).

Magmatyzm - ogol procesow tworzenia i przemieszczania magm oraz powstawania cial magmowych w glebi (plutonizm) i w strefie powierzchniowej (wulkanizm).

*Sill - podstawowa intruzja magmowa zgodna, zyla pokladowa, jak gdyby dodatkowa warstwa wcisnieta miedzy warstwy juz istniejace.

*Stratowulkan - wulkan mieszany, warstwowy (na przemian ulozone zakrzeple lawy i utwory piroklastyczne). Podczas erupcji wyrzucaja lawe i material piroklastyczny. Na szczycie tworzy sie mniej lub bardziej rozlegle zaglebienie zwane kaldera. Jest to najczesciej wystepujacy na Ziemi typ wulkanu (np. Fuji, Wezuwiusz, Etna).

Szkliwo wulkaniczne - (Obsydian) nie krystaliczna skala magmowa. Powstaje gdy lawa zdazy zakrzepnac zanim wyksztalca sie krysztaly (nietrwaly, ulega rekrystalizacji).

*Wulkan tarczowy - Lawa bazaltowa o malej lepkosci. Wulkany o rozleglych, plaskich stozkach o niewielkim nachyleniu zboczy (do 5%). Bardzo czesto oprocz glownego krateru istnieja takze odgalezienia. Lawa moze wydobywac sie takze w roznych miejscach na zboczach. Zazwyczaj nie wybuchaja - na szczycie tworzy sie jezioro lawy. Erupcja polega na tym, ze od czasu do czasu to jezioro sie przepelnia i tworza sie potoki lawowe (np. wulkany Hawajskie).

Wulkanizm - zjawiska, ktore zachodza wtedy, gdy magma wydostanie sie na powierzchnie Ziemi.

METAMORFIZM

*Aureola kontaktowa - otaczajaca intruzje magmowa strefa metamorfizmu (glownie termicznego) skal sasiadujacych.

Brekcja tektoniczna - produkt metamorfizmu dyslokacyjnego. Pokruszone, ostrokrawedziste fragmenty skalne zlepione spoiwem.

Cisnienie kierunkowe - (stress) zachodzi w plytszych czesciach skorupy, skierowane w jednym kierunku. Pochodzi od ciezaru nakladu (cisnienie statyczne) albo jest wynikiem procesow tektonicznych (cisnienie dynamiczne).

Cisnienie litostatyczne - cisnienie wywolane ciezarem nakladu skalnego.

Dyferencjacja metamorficzna - roznorodne procesy, w wyniku ktorych z jednolitej skaly pierwotnej powstaje podczas metamorfozy skala zroznicowana na partie o odmiennym skladzie mineralnym. Najczesciej zroznicowanie to polega na laminacji metamorficznej.

Dynamometamorfizm - metamorfizm dyslokacyjny, metamorfizm dynamiczny. Metamorfizm dokonujacy sie glownie pod dzialaniem stressu. Temperatura ma wplyw niewielki lub nie odgrywa roli. Dynamometamorfizm jest zwykle ograniczony do waskich stref przywiazanych do pasmfaldowych i obszarow intensywnych przemieszczen tektonicznych.

Facja metamorficzna - okreslony przedzial cisnienia i temperatury podczas procesow metamorficznych, ktory zapewnia trwalosc okreslonego zespolu mineralow wskaznikowych w skalach przeobrazonych.

Granityzacja - proces metamorficzny zachodzacy na duzych glebokosciach, zdazajacy do powolnego upodobnienia roznych skal osadowych do granitu.

Metasomatoza - czesciowe lub calkowite zastapienie substancji mineralnej w skale przez inna pod dzialaniem cieczy lub gazow przenikajacych porami skale.

Metamorfizm - ogol procesow powodujacych przeobrazenie skal, polegajacych na dzialaniu temperatury i cisnienia wyzszych niz panujace na powierzchni Ziemi. Procz podwyzszonej temperatury i cisnienia, w metamorfizmie uczestnicza czesto czynniki chemiczne.

Metamorfizm dynamiczny - dynamometamorfizm, metamorfizm dyslokacyjny.

Metamorfizm dyslokacyjny - dynamometamorfizm, metamorfizm dynamiczny.

*Metamorfizm kontaktowy - (termiczny) Dominujacym czynnikiem przemian jest temperatura. Zachodzi gdy intruzje magmowe przeciskaja sie ku powierzchni, na kontakcie intruzji ze skalami otoczenia. Tworzy sie aureola kontaktowa.

Metamorfizm progresywny - metamorfizm regionalny dokonujacy sie w warunkach stopniowego wzrostu cisnienia i temperatury - takiego, ze skaly juz zmetamorfizowane ulegaja dalszemu coraz glebszemu przeobrazeniu. Przeciwienstwo metamorfizmu regresywnego.

Metamorfizm regionalny - metamorfizm spowodowany pograzeniem duzego obszaru w strefe odmiennych cisnien i temperatur. Ma charakter regionalny. Wystepuja trzy strefy tego metamorfizmu: EPI, MEZO i KATA.

Metamorfizm regresywny - (diaftoreza) polega na zastepowaniu mineralow pierwotnych, trwalych w wyzszych temperaturach i cisnieniach, w mineraly trwale w temperaturach i cisnieniach nizszych (np. biotytu w chloryty). Przeciwienstwo metamorfizmu progresywnego.

Metamorfizm termiczny - metamorfizm kontaktowy.

Metamorfizm uderzeniowy - metamorfizm spowodowany dzialaniem fali uderzeniowej przy upadku meteorytu lub przy eksplozji.

Migmatyt - produkt ultrametamorfizmu. Hybrydowa skala metamorficzno-magmowa skladajaca sie z neosomu (to, co sie przetopilo) oraz paleosomu (to, co pozostalo nieprzetopione). Podobne do gnejsow, ale z charakterystycznymi mikrofaldkami, swiadczacymi o becnosci fazy cieklej. Migmatyt jest z reguly skala jasna, przy czym ciemniejsze czesci to paleosom, a jasniejsze neosom.

Paleosom - w skale hybrydowej skladniki, ktore nie zostaly przetopione.

Strefa EPI - najplytsza strefa metamorfizmu regionalnego. Temperatura - niezbyt wysoka (ok. 300şC), stress - silne, cisnienie - niewielkie, jak na metamorfizm.

Strefa KATA - najglebsza strefa metamorfizmu regionalnego. Temperatura - wysoka, stress - silne, cisnienie - duze.

Strefa MEZO - posrednia strefa metamorfizmu regionalnego. Temperatura - bardzo wysoka, stress - praktycznie nieobecne, cisnienie - bardzo duze.

Stress - cisnienie kierunkowe.

Ultrametamorfizm - procesy na pograniczu silnego metamorfizmu i magmatyzmu zachodzace przy czesciowym przetopieniu skaly.

WIETRZENIE

Eksfoliacja - rodzaj wietrzenia fizycznego polegajacy na skorupowym badz plytowym oddzielaniu sie przypowierzchniowych czesci skaly wzdluz drobnych pekniec rownoleglych do jej powierzchni.

Eluwium - rezyduum zwietrzelinowe - resztkowe nagromadzenie fragmentow skalnych odporniejszych na wietrzenie (np. nie rozpuszczalnych w wodzie) w miejscu, gdzie skala podlegala wietrzeniu fizycznemu lub wietrzeniu chemicznemu.

Gleba - pokrywa zwietrzelinowa wystawiona bezposrednio na dzialanie atmosfery i przeobrazona pod wplywem swiata organicznego.

Goloborza - gruz zwietrzelinowy nagromadzony w miejscu wietrzenia (szczyty gor, stoki).

*Grzyby skalne - ostaniec denudacyjny wypreparowany w skalach przez erozje i wietrzenie, o szerokiej czapie szczytowej i waskiej, ogladzonej podstawie. Powstaje wskutek intensywnego niszczenia czesci przyziemnej.

Insolacja - naslonecznienie, bezposrednie dzialanie slonca na skale.

Pokrywa zwietrzelinowa - glowny produkt wietrzenia, nieusuniety, zwietrzaly material nagromadzony w miejscu wietrzenia.

Regolit - zwietrzelina w formie zwartej pokrywy, zawierajaca fragmenty skalne.

Rozpad blokowy - (dezintegracja blokowa) proces rozpadu skal na bloki skalne wzdluz pekniec i szczelin pod wplywem zmian temperatury i zamrozu.

Rozpad ziarnisty - (dezintegracja granularna) proces rozpadu skal na ziarna pod wplywem zmian temperatury i zamrozu.

Strefa wietrzenia - przypowierzchniowa, zwykle cienka strefa powierzchni skorupy ziemskiej gdzie nastepuje wietrzenie.

Wieczna marzlosc - wieczna zmarzlina - zjawisko istnienia stale zamarznietego gruntu.

Wietrzenie chemiczne - rozklad skaly pod wplywem zwiazkow zawartych w wodach opadowych (lub tez przez dzialanie zwiazkow chemicznych pochodzacych od bakterii).

Wietrzenie fizyczne - mechaniczna destrukcja skaly za pomoca wahan temperatury, dzialalnosci lodu oraz korzeni drzew i skalotoczy.

Wietrzenie selektywne - kazde wietrzenie jest selektywne - nigdy nie dziala jednakowo na wszystkie czesci skaly.

Zamroz - czynnik wietrzenia fizycznego, zamarzanie i odmarzanie wody w szczelinach skalnych.

RZEKI

Abrazja - scieranie skal podloza i okruchow skalnych transportowanych przez wode, lod lub wiatr wskutek tarcia okruchow o podloze i wzajemnych uderzen.

Aluwia - osady rzeczne w znaczeniu doslownym (w bezposrednim sasiedztwie rzeki).

*Baza erozji - Najnizszy poziom, do ktorego teoretycznie moze dotrzec erozja, choc praktycznie go nie osiaga. Ponizej tego poziomu rzeka nie moze erodowac w glab (wcinac sie).

*Boczna migracja koryta rzeki - jest to wynik erozji bocznej, rzeka przesuwa swoje koryto w bok.

*Delta - rodzaj ujscia rzeki do morza, w ksztalcie trojkata z licznymi odgalezieniami.

*Dolina przelomowa - sa to doliny z rzekami, ktorych przebiegu nie da sie wytlumaczyc budowa geologiczna podloza. Wyroznia sie da przelomy: antecedentne (wypietrzanie pasma gorskiego w poprzek biegu dojrzalej rzeki. Jezeli wypietrzenie bedzie na tyle powolne by rzeka nadazyla z erozja denna to wraz z wypietrzeniem sie gor powstanie przelom) i epigenetyczne (poziomo ulozone warstwy na sfaldowanych osadach. Jezeli rzeka plynie na tyle dlugo, by obnizyc swoje koryto by dojsc do sfaldowanych warstw powstaje przelom epigenetyczny).

*Dolina wciosowa - typowa dolina rzeczna, w ktorej rzeka nie plynie cala szerokoscia doliny, a brzegi moga byc strome jak i lagodne (V-ksztaltna).

Erozja boczna - podcinanie i rozmywanie brzegow koryta rzecznego przez wode plynaca. Prowadzi do poszerzania doliny rzecznej.

Erozja denna - poglebianie koryta rzecznego przez wode plynaca wskutek bezposredniego rozmywania go przez wode, eworsji oraz uderzenia i szorowania po dnie materialem wleczonym.

Erozja wsteczna - typ erozji powodujacy cofanie sie progow wodospadow, wsteczne poglebianie sie koryta, cofanie sie zrodel rzeki i kaptaz rzeczny.

*Eworsja - mechanizm erozji dennej. Polega na uwiezieniu okruchow skalnych w zaglebieniu i poruszaniu ich pradem rzecznym. Okruchy „wierca” sie i eroduja dno, powstaja kotly eworsyjne.

*Kociol rzeczny - (kociol eworsyjny) zaglebienie w dnie (czasem nawet kilka m glebokosci) wyerodowane przez okruch poddany eworsji.

Narzedzia erozji - okruchy skalne, dzieki ktorym nastepuje erozja (np. scieranie) bo woda sama nie moze erodowac (wyjatkiem jest kwitacja).

Osady korytowe - powstajace w korycie rzeki lub bezposrednio przy nim (lachy, bruk).

Osady pozakorytowe - osady najdrobniejszej frakcji wystepujace na rowni zalewowej (poza korytem).

Otoczak - okruch skalny o wypolerowanych krawedziach.

*Podstawa erozji - baza erozji.

Predkosc erozyjna rzeki - predkosc jaka jest potrzebna do wprawienia okruchu w ruch (wieksza niz transportowa).

Predkosc transportowa rzeki - predkosc jaka jest potrzebna by utrzymac okruch w ruchu.

*Profil rownowagi - najnizej polozona linia profilu podluznego rzeki, ktora moze ona teoretycznie osiagnac dzieki dlugotrwalej erozji dennej. Jest granica wcinania sie rzeki w danych warunkach.

*Rzeka meandrujaca - z licznymi zakolami.

*Rzeka roztokowa - (warkoczowa) szeroka dolina, wiele koryt wyksztalconych, rzeka plynie jednym a inne sa w pogotowiu.

*Starorzecze - fragment starego meandra, ktorym niegdys plynela rzeka, odciety od nowego koryta.

*Stozek naplywowy - forma osadu rzecznego u podnoza gor.

*Terasa rzeczna - fragment starej doliny rzecznej wiszacy teraz w scianie doliny.

WIATR

Deflacja - wywiewanie materialu drobnego sposrod grubszego.

Korazja - erozyjna dzialalnosc wiatru polegajaca na scieraniu (szlifowanie, zlobienie).

Less - drobnoziarniste, doskonale wysortowane osady eoliczne. Przepojone woda tworza piekne sciany i wawozy.

Przeslona trakcyjna - warstwa grubosci od 20 do 50cm unoszaca sie ponad ziemia, w ktorej niesiony jest material piaszczysty w procesie saltacji i trakcji.

*Riplemarki - zmarszki eoliczne - nagromadzenia ziarnistego materialu (zwykle piasku) majace postac grzbiecikow ulozonych prostopadle do kierunku wiatru. Tworza najczesciej szereg form powtarzajacych sie rytmicznie.

*Saltacja - rodzaj transportu materialu ziarnistego, w czasie ktorego ziarna wykonuja stosunkowo krotkie i niewysokie skoki. Opadajace ziarna wybijaja w gore nastepne - w ten sposob raz zapoczatkowana saltacja rozprzestrzenia sie w sposob lancuchowy.

Suspensja - rodzaj transportu eolicznego materialu najdrobniejszego w zawiesinie.

Trakcja - pelzniecie powierzchniowe, ziarna popychane przez wiatr tocza sie po powierzchni.

Wielograniec - okruch skalny z wypolerowana jedna strona (czasami wiecej niz jedna) przez dzialalnosc korazji.

*Wydma - duza (nawet do 300m wysokosci) forma akumulacji eolicznej piasku.

*Wydma gwiazdzista - powstaje na skutek zmian kierunku wiatru. W jednym punkcie lacza sie ze soba grzbiety wydm.

*Wydma podluzna - wydma z grzbietem rownoleglym do kierunku wiatru, moze ciagnac sie na setki kilometrow dlugosci.

Wydma poprzeczna - wydma, ktorej grzbiet jest prostopadly do kierunku wiatru.

Wyglad eoliczny - powierzchnie wyszlifowane przez drobne ziarenka na skutek korazji.

LODOWCE

Abrazja lodowcowa - mechanizm erozji, scieranie materialu okruchowego moreny dennej o podloze i odwrotnie.

*Cyrk lodowcowy - zaglebienie w formie nisz otoczonych od grzbietu stromymi scianami, a od doliny zaokraglonymi walami (kiedys bylo tam pole firnowe).

*Dolina zlodowacona - niegdys V-ksztaltna dolina rzeczna przemodelowana przez plynacy w niej lodowiec w doline U-ksztaltna.

*Dolina wiszaca - dolina boczna, ktorej ujscie po ustapieniu lodowca znajduje sie ponad dnem doliny glownej (zlodowaconej).

Eratyk - glaz narzutowy -duzy okruch skalny przyniesiony i pozostawiony przez lodowiec.

Fiord - obecnie zalana przez moze dolina zlodowacona.

Glina zwalowa - lodowcowy material osadowy (typowy), wymieszane sa wszystkie frakcje, najgorzej wysortowany.

Glaz narzutowy - eratyk.

Granica wiecznego sniegu - wysokosc, powyzej ktorej opady sniegu przewazaja topnienie, dlatego moze on sie tam stopniowo gromadzic.

Il warwowy - ciekawy osad limnoglacjalny (powstajacy w jeziorach zastoiskowych, tworzacych sie u czola ladolodu), wyraznie laminowany, na przemian jasne i ciemne. Laminy narastaja w cyklu rocznym.

*Jezioro oczkowe - zazwyczaj nieduze, okragle, regularne jezioro powstale u czola lodowca stagnujacego lub cofajacego sie z oderwania i stopienia bryly lodu.

*Jezioro rynnowe - waskie i dlugie jeziora o glebokosci do kilkunastu metrow, rynny zostaly wyrzezbione przez rzeki subglacjalne.

*Jezioro zastoiskowe - wspolistniejace z lodowcem, znajduje sie w czole lodowca.

Jezor lodowcowy - ta czesc lodowca, ktora splywa dolina od pola firnowego (lodowce alpejskie).

*Kar lodowcowy - cyrk lodowcowy.

Ladolod - lodowiec kontynentalny - pokrywa lodowa o znacznej miazszosci (do paru km) zajmujaca obszar o powierzchni ponad 50000km² i tworzaca plaska lub lekko wypukla, zwarta tarcze zbudowana z lodu i sniegu, rozplywajaca sie na wszystkie strony niezaleznie od rzezby powierzchni podscielajacej.

*Lodowiec alpejski - (dolinny) z pola firnowego lod splywa jezorem lodowcowym w doline.

*Lodowiec dolinny - lodowiec alpejski.

Lodowiec gorski - taki, ktory powstal w gorach. Obecnie sa ich tysiace.

Lodowiec kontynentalny - ladolod.

Morena - 1. material skalny transportowany przez lodowiec 2. material skalny zdeponowany przez lodowiec.

*Morena boczna - wal polozony zdluz bocznej krawedzi jezora lodowcowego, czesciowo na lodowcu, zbudowany z ostrokrawedzistych okruchow skalnych pochodzacych z niszczenia otaczajacych zboczy gorskich.

*Morena czolowa - material osadzony u czola lodowca podczas jego stagnacji lub cofania sie.

*Morena denna - material transportowany przez lodowiec u jego spagu.

*Morena powierzchniowa - material skalny nagromadzony na powierzchni lodowca w wyniku dostawy zwietrzeliny z otaczajacych zboczy, przynoszenia pylu mineralnego przez wiatr oraz wynoszenia materialu skalnego ze spagowej partii lodowca wzdluz plaszczyzn slizgowych w lodzie.

*Morena srodkowa - morena na powierzchni lub w glebi lodu, utworzona w wyniku polaczenia moren bocznych dwoch zlewajacych sie lodowcow.

*Morena wewnetrzna - material skalny rozmieszczony wewnatrz lodu lodowcowego.

Osady fluwioglacjalne - osady rzek zwiazanych z zywym lodowcem.

Osady glacjalne - osady samego lodowca, inaczej moreny.

Osady limnoglacjalne - osady jezior zwiazanych z zywym lodowcem (ily warowe).

Osady talasoglacjalne - osady naniesione przez lodowiec zdeponowane w morzu.

Pole firnowe - miejsce, gdzie powstaje lodowiec (tam snieg zamienia sie w lod lodowcowy, pole firnowe dostarcza lodowcowi lodu).

*Sandr - stozek naplywowy, forma osadow naniesionych przez rzeki proglacjalne u czola lodowca.

Wyglad lodowcowy - wypolerowana powierzchnia skalna, powstala, gdy lodowiec w morenie dennej niesie material drobnoziarnisty. Powierzchnie takie mimo, ze gladkie zazwyczaj maja rysy, prawie rownolegle do siebie.

MORZA I OCEANY

*Atol - typ rafy, wal pierscieniowo zamykajacy lagune.

Cyrkulacja termohalinowa - prady powstale w wyniku roznic temperatur i zasolenia w wodach oceanicznych.

*Estuarium - ujsciowy odcinek rzeki, zazwyczaj o lejkowatym ksztalcie, w ktorym zaczynaja sie plywy morskie i zachodzi mieszanie sie wod slodkich i slonych.

Fale morskie - zaburzenia tafli morza wywolane przez rozne czynniki (glownie wiatr).

*Fale oscylacyjne - fale wodne, w ktorych czasteczki wody poruszaja sie po zamknietych kolowych torach.

*Fale translacyjne - (grzywacze) fala, w obrebie ktorej czastki wody w grzbiecie fali maja wieksza predkosc niz sama fala, wskutek czego nastepuje poziomy transport mas wody w kierunku postepu fal.

Flisz - osady skladajace sie z naprzemianleglych warst piaskowcow, zlepiencow, ilowcow powstalych na skutek osadzania sie zawiesin (prady zawiesinowe). Bardzo duze miazszosci.

Grzywacze - fale translacyjne.

Ily glebinowe - rodzaj osadu w srodowisku palegicznym. Skladnikami sa mineraly ilaste.

*Klif - urwisko brzegu morskiego powstajace na wysokich wybrzezach na skutek erozyjnej dzialalnosci fal.

*Laguna - przybrzezna, plytkowodna czesc morza odcieta calkowicie lub czesciowo od morza otwartego przez mierzeje, atol, bariere.

Muly glebinowe - muly osadzone na dnie glebokich zbiornikow morskich (radiolarowe, okrzemkowe, globigerynowe lub pteropodowe).

Plaza - brzeg morski lub jeziorny pokryty piaskiem lub zwirem.

*Plywy - obnizanie sie i podwyzszanie poziomu morza zwiazane z silami przyciagania Ksiezyca i Slonca (cykl dobowy).

*Podstawa falowania - glebokosc, do ktorej dochodza fale i ich skutki. Zalezy od sily fal.

*Powierzchnia abrazyjna - powierzchnia wystawiona na erozyjna dzialalnosc fal i pradow plywowych (scieranie).

*Prad litoralny - przybrzezny prad plynacy wzdluz brzegu wywolany nadbiegiem fal przez dluzszy czas z tej samej strony.

Prad oceaniczny - prad wywolany stalymi wiatrami lub cyrkulacja termohalinowa wystepujaca na oceanach.

Prad powrotny - prady kierujace sie od brzegu w kierunku zbiornika. Woda naplywajaca z falami jakos musi powrocic do morza/oceanu, czasem tworza sie prady.

*Prad powrotny denny - ruch wody odbywajacy sie po dnie od brzegu w kierunku morza/oceanu.

*Prad powrotny powierzchniowy - ruch wody od brzegu w kierunku morza odbywajacy sie po powierzchni wody (np. rozrywajacy).

Prad przybrzezny - ruch wody morskiej odbywajacy sie w bezposredniej bliskosci brzegu i odzialujacy na niego erozyjnie lub akumulacyjnie.

*Prad wstepujacy - prad plynacy przy dnie napotykajacy wzniesienia, plynacy pod gore.

*Prad wzdluzbrzegowy - prad litoralny.

Prad zawiesinowy - rodzaj podmorskiego ruchu masowego. Ruch wody niosacej bardzo drobny material w zawiesinie. Ma silne dzialanie erudujace dno.

Rafa - podmorska budowla utworzona przez osiadle, kolonijne organizmy morskie wytrzymujaca niszczaca dzialalnosc fal i pradow.

Strefa abisalna - (palegiczna) najglebsza strefa oceanu, tworza sie tam osady pelagiczne (glebia oceaniczna).

Strefa batialna - (hemipelagiczna) stok kontynentalny od glebokosci ok. 230m do ok. 2000m, tworza sie tam osady hemipelagiczne.

Strefa hadalna - strefa najwiekszych glebokosci, znajduje sie stosunkowo blisko wybrzezy i tworzy w nich osady o typie batialnym i abisalnym ale z zaznaczonym wplywem ladu.

Strefa hemipelagiczna - strefa batialna.

Strefa litoralna - najplytsza strefa akumulacji morskiej miedzy linia przyplywu i odplywu w poblizu brzegu oraz nieco ponizej strefy odplywu do glebokosci ok. 40 - 60m.

Strefa nerytyczna - (sublitoralna) tworzy sie od dolnej granicy strefy litoralnej po zewnetrzna krawedz szelfu, tzn. do glebokosci mniej wiecej 230m.

Strefa pelagiczna - strefa abisalna.

Strefa sublitoralna - strefa nerytyczna.

Strefa zmywu - powstaje gdy fala dotrze do plaskiego brzegu, lamie sie i wysyla przed siebie w postaci plaskiej fali translacyjnej. Rozrozniamy zmyw: wstepujacy (zalewajacy cienka powloka wodna na krotki moment skraj plazy) i powrotny (splywajaca z powrotem z plazy fala).

*Terasa morska - scieta powierzchnia abrazyjna przysypana luznym materialem.

Tsunami - zazwyczaj pojedyncza fala wywolana ruchami dna oceanicznego (np. ruch wzdluz uskokow, podwodne trzesienie ziemi, wybuch wulkanu). Na otwartym oceanie niegrozna - ma wysokosc kilku metrow. Gdy taka fala dociera do brzegu ulega spietrzeniu do kilkunastu, kilkudziesieciu metrow.

DEFORMACJE TEKTONICZNE

*Antyklina - taki fald, w ktorym warstwy najstarsze sa w jadrze, najbardziej wewnatrz, otulone mlodszymi warstwami, najczesciej wygiete ku gorze.

Cios - system spekan widoczny na jakiejs warstwie.

Deformacje tektoniczne ciagle - takie deformacje, w ktorych ciaglosc warstw nie jest przerwana (faldy).

Deformacje tektoniczne nieciagle - takie deformacje, gdzie ciaglosc warstw zostala przerwana (uskok, cios, kliwz).

*Diapir solny - forma wysady solnego. Powstaje gdy plastyczna sol faldujac sie wraz z innymi warstwami, wciska sie w jadra faldow i przebija je, koncentrujac sie w jadrze antykliny gdzie tworzy masyw.

*Fald - rodzaj deformacji tektonicznej ciaglej.

*Fald asymetryczny - fald, ktorego skrzydla nie wykazuja symetrii wzgledem powierzchni osiowej.

*Fald symetryczny - fald, ktorego skrzydka wykazuja symetrie wzgledem powierzchni osiowej.

*Fald szerokopromienny - fald, ktorego wysokosc jest co najmniej czterokrotnie mniejsza od promienia.

*Fald waskopromienny - fald, ktorego wysokosc jest wieksza od promienia.

*Kopula - bardzo krotka antyklina, tj. taka, ktorej dlugosc d jest bliska szerokosci s lub wrecz zrownuje sie z nia (forma izometryczna). Przeciwienstwo niecki.

*Monoklina - jest to ulozenie warst w jedna strone pod pewnym katem.

*Niecka - bardzo krotka synklina, tj. taka, ktorej dlugosc d jest bliska szerokosci s lub wrecz zrownuje sie z nia (forma izometryczna). Przeciwienstwo kopuly.

*Plaszczowina - forma powstala w wyniku bocznych naciskow na fald. Faldy pietrowo nalozone na siebie.

*Row tektoniczny - system uskokow schodowych ograniczonych z obu stron, z centralnym punktem obnizonym.

*Skrzydlo wiszace uskoku - skrzydlo uskoku, ktore znajduje sie wyzej.

*Skrzydlo zrzucone uskoku - skrzydlo uskoku, ktore znajduje sie nizej.

*Synklina - taki fald, w ktorym warstwy najmlodsze sa w jadrze, najbardziej wewnatrz, otulone starszymi warstwami, najczesciej wygiete ku dolowi.

Uskok - deformacja nieciagla, gdzie nastapilo pekniecie i przesuniecie warstw.

*Uskok normalny - ruch nastapil zgodnie z powierzchnia pekniecia.

*Uskok odwrocony - ruch nastapil odwrotnie do powierzchni pekniecia.

*Uskok progowy - ruch nastapil pionowo do gory.

*Uskok przesuwczy - uskok, w ktorym ruch odbyl sie w poziomie.

*Uskok zrzutowo-przesuwczy -uskok, w ktorym ruch odbyl sie w pionie i poziomie.

*Uskok zrzutowy - ruch nastapil pionowo do dolu.

*Zrab tektoniczny - system uskokow schodowych, ograniczonych z dwoch stron, w ktorym centrum znajduje sie najwyzej.

Copyright by thade

---