Bogumiła Środa
PSYCHOSPOŁECZNY ROZWÓJ DZIECKA
Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM - szanse i ograniczenia
Literatura
M. Kościelska „Oblicza upośledzenia umysłowego”
W. J. Pileccy „Stymulacje psychoruchowego rozwoju dzieci o obniżonej sprawności
ruchowej"
R. Kościelak „Funkcjonowanie psychospołeczne osób niepełnosprawnych umysłowo”
WSTĘP
Człowiek Nie rodzi się z upośledzeniem umysłowym (...) ale rodzi się z niejednakowymi szansami na korzystny rozwój. (M. Kościelska). Owe ograniczone szanse dotyczą zarówno czynników biologicznych, jak i społecznych, psychologicznych i ich interakcji. Czynniki biologiczne to zaburzenia typu genetycznego, metabolicznego, urazowego, infekcyjnego itp. Stanowią tylko jedną z determinant rozwoju, który może być modyfikowany przez czynniki społeczne i psychologiczne. Czynniki społeczne pełnią rolę „wyzwalacza” potencjału biologicznego a czynniki psychologiczne są siłą napędową rozwoju psychiki jednostki. Do stanu zwanego upośledzeniem umysłowym dochodzi się w rezultacie nieprawidłowego procesu rozwojowego o specyficznym charakterze. Proces rozwoju może być zaburzony w różnym okresie i pod wpływem różnorakich czynników. Wspólnym jednak wyróżnikiem procesów patologicznych jest to, iż prowadzą one do zablokowania normalnej aktywności poznawczej i uniemożliwiają właściwe korzystanie z doświadczeń. Autorka wyróżnia trzy etapy procesu patologizacji rozwoju oraz etap wstępny, przygotowujący patologię. Etap wstępny obejmuje zespół warunków biologicznych, społecznych, psychologicznych związanych z osobami przyszłych rodziców oraz warunkami, w których zostanie poczęte i wychowane dziecko.
Do czynników biologicznych zalicza się między innymi wyposażenie genetyczne i stan zdrowia rodziców. Do wyróżników wartości środowiska, na które w ostatnich latach zwraca się coraz większą uwagę, należy stopień czystości powietrza, gleby, wody, wartość odżywcza produktów żywnościowych, poziom nasilenia hałasu i inne.
Przez czynniki psychologiczne o istotnym znaczeniu prognostycznym rozumie się przede wszystkim dojrzałość rodziców do rodzicielstwa, gotowość do przyjęcia dziecka takim, jakie się urodzi, i stworzenia mu możliwie najlepszych warunków rozwoju.
Etap pierwszy to powstanie uszkodzenia.
Etap drugi to negatywne sprzężenie zwrotne, czyli pojawienie się niewłaściwych interakcji (szczególnie między matką a dzieckiem).
Etap trzeci to usztywnienie się procesów patologicznych.
Na podstawie badań M. Kościelska dostrzegła, że upośledzenie umysłowe jest stanem nieodwracalnym tylko wtedy, kiedy doszło do utrwalenia patologii i powstania podtrzymujących je układów we wzajemnych stosunkach: upośledzony człowiek - środowisko. Natomiast w fazach wcześniejszych, wyłączywszy szczególne przypadki, np. bezmózgowia, istnieje możliwość redukcji skutków pierwotnego defektu, zatrzymania procesu patologizacji rozwoju i zmiany jego biegu na bardziej korzystny. Musi tylko powstać cały splot pomyślnych okoliczności, które spowodują zatrzymanie procesu patologizacji lub osłabią go i ograniczą jego zasięg. Teoretycznie najprostszym rozwiązaniem profilaktycznym byłoby niedopuszczenie do wystąpienia czynników szkodliwych dla rozwoju. Praktycznie jednak, szansą dla ludzi niepełnosprawnych jest podnoszenie świadomości społecznej, oddziaływanie na wzrost akceptacji dla obecności wśród nas osób niepełnosprawnych a także rozwijanie własnego zaplecza opiekuńczego, edukacyjnego i rehabilitacyjnego. Szczególną opieką powinny być objęte rodziny oczekujące dziecka zagrożonego ryzykiem zaburzeń rozwojowych oraz ci, u których dzieci ujawniono nieprawidłowości we wczesnym rozwoju, gdyż to oni będą pierwszymi wychowawcami i terapeutami dziecka. M. Kościelska wskazuje na trzy zasady terapeutyczne:
- oddziaływanie terapeutyczne musi uwzględniać fazę rozwoju dziecka i etap procesu patologizacji,
- terapia musi uwzględniać stan Ja i być ukierunkowana na jego wspomaganie,
- do terapii musi być włączone otoczenie społeczne.
PODSTAWY PSYCHOLOGICZNE
Właściwe oddziaływanie terapeutyczne na jednostkę z upośledzeniem umysłowym to zintegrowana praca rodziców, psychologów, specjalistów i pedagogów. Celem tej pracy jest takie pokierowanie rozwojem jednostki aby potrafiła jak najlepiej funkcjonować w środowisku - domu, szkole, pracy i miejscu zamieszkania. Tak więc optymalny rozwój zdolności intelektualnych, umiejętności społecznych, pewnych cech osobowości oraz sprawności ruchowych i manualnych u osób niepełnosprawnych nie może stanowić celu samego w sobie, jest jedynie drogą prowadzącą do podjęcia przez nie pracy, osiągnięcia ekonomicznej i osobistej niezależności oraz uczestnictwa w życiu społecznym. Wychowanie tą drogą toruje, ułatwia i przyśpiesza rozwój jednostki. Istotę wychowania stanowią interakcje, które zachodzą w trakcie wywierania względnie trwałego wpływu na osobowość dziecka odbierającego ten wpływ. Charakterystyczną cechą tych interakcji jest komunikowanie się czyli udzielanie sobie nawzajem tzw. komunikacji zwrotnej (zarówno werbalnej, jak i niewerbalnej) o tym jak przekazane informacje zostały odebrane, czy zgodnie z intencją nadawcy.
Pierwszym i elementarnym mechanizmem zdobywania doświadczenia przez jednostkę jest naśladowanie. To dzięki naśladowaniu dziecko ćwiczy swe pierwsze, wyzwolone automatyczne ruchy, czerpiąc z tych czynności przyjemność, i dzięki naśladowaniu nawiązuje pierwsze kontakty społeczne.
W nieco mniejszym zakresie można oddziaływać na dziecko poprzez modelowanie, które polega na odtwarzaniu motywu (intencji) modela przy zachowaniu pewnej odrębności zewnętrznej reakcji.
Kolejna kategoria to prowokacja lub presja sytuacyjna. Zakłada ona aktywną formę odbierania wpływu wychowawczego. Wybór właściwego sposobu zachowania się wobec zadania sytuacyjnego wymaga od wychowanka analizy i zrozumienia sytuacji, oraz reorganizacji dotychczasowych doświadczeń, tak aby prawidłowo i z pewną dozą satysfakcji problem rozwiązać. Dobrze poznanym i wszechstronnie stosowanym wpływem wychowawczym jest trening. Umożliwia on powstanie względnie trwałych struktur zachowania, które zwiększają możliwości sprawnego i skutecznego działania, Istotną role w przebiegu treningu odgrywają wzmocnienia pozytywne i negatywne (nagrody i kary), które utrwalają tworzący się związek między bodźcami sygnalizującymi a reakcjami jednostki.
Ostatnia klasa wpływów wychowawczych - nadawanie znaczenia - jest trudna do urzeczywistnienia w praktyce. Nadawanie znaczenia różnym konkretnym i abstrakcyjnym obiektom w rzeczywistości ma na celu kształtowanie określonych postaw, które są ważnymi regulatorami osobowości. W każdej z wyróżnionych kategorii wpływów, wychowawca posługuje się różnymi środkami wychowawczymi: przykładem, zadaniem, nagrodą i karą oraz przekazem. Wzmocnienie może być czymkolwiek co zastosowane po wystąpieniu aprobowanego zachowania sprawi, że w przyszłości częstość jego wzrośnie, a w przypadku zachowania niepożądanego zmaleje. Zachowanie człowieka wyznaczają i dynamizują dwa systemy motywacji. Pierwszy konstruuje mechanizmy popędowo-emocjonalne, które działają w izolacji i na zasadzie konkurencji -ten z nich wywiera wpływ na aktualne zachowanie, który jest w danym momencie najsilniej pobudzony. Źródłem tych mechanizmów są potrzeby biologiczne. Człowiek dąży do ich zaspokojenia, aby w ten sposób osiągnąć stan przyjemności i zadowolenia, a uniknąć stanów przykrych. Jest to podstawowy, pierwotny system motywacji. Wraz z rozwojem poznawczym wzrasta kontrola nad pierwotnymi potrzebami, a zarazem pojawiają się nowe potrzeby „wyższego rzędu” (poznania, osiągnięć itp.). Kształtuje się drugi system, który jest wynikiem uczenia się i przyswajania sobie różnych wartości. Dzieci upośledzone umysłowo przyswajają sobie bardzo wolno system wyższych wartości. Dłużej więc są wrażliwe na wzmocnienia pierwotne. Skuteczność wzmocnień zależy w dużym stopniu od czasu w jakim są one stosowane. Najbardziej skuteczne są wzmocnienia natychmiastowe. Można je stosować w sposób ciągły (na początku) lub sporadycznie (gdy jednostka już radzi sobie z daną czynnością). Silne więzi uczuciowe między wychowawcą a wychowankiem zwiększają skuteczność wzmocnień.
Naturalną weryfikacją skuteczności procesu wychowania będzie jakość życia osób, które pozostawały we wcześniejszych fazach rozwoju pod wpływem tych oddziaływań. Można jednak wyraźnie zwiększyć obiektywne prawdopodobieństwo osiągnięcia tych wartości, realizując cząstkowe zadania rozwojowe, adekwatne do wieku jednostki.
We wczesnych fazach rozwoju dziecka powinno się tak organizować środowisko wychowawcze i zawiązywać ten rodzaj kontaktów, który pozwoli stymulować elementarne funkcje poznawcze, sprawności ruchowe oraz podstawowe funkcje kompetencji społecznej. Organizowanie sytuacji wychowawczo-rewalidacyjnych bogatych w silne bodźce pobudzające oraz planowanie zabaw i zajęć intensywnie stymulujących rozwój psychoruchowy pozwoli szybko osiągnąć oczekiwane wyniki.
Cel stymulacji aktywności poznawczej to budowanie pewnego zasobu wiedzy dzieci upośledzonych umysłowo o otaczającym świecie, na zasadzie łączenia tego, co nowe, z tym, co znane, oraz kształtowanie umiejętności przenoszenia poznanych sposobów rozwiązywania problemów na zadania nowe, czyli rozwijanie umiejętności transferu. Słabo rozwinięte umiejętności transferu zdobytego doświadczenia powodują, że dzieci upośledzone umysłowo wszelkie zmiany w otoczeniu odczytują jako trudności czy zagrożenia, którym mogą nie podołać. Doskonalenie sprawności naukowych, czynności umysłowych i umiejętności społecznych obejmuje również ich utrwalanie poprzez powtarzanie, uogólnianie, poprzez wykonywanie na różnym materiale czy też z użyciem różnych pomocy oraz różnicowanie poprzez posługiwanie się nimi w różnych okolicznościach. Stymulowanie rozwoju wymaga od osoby dorosłej orientacji we właściwościach motorycznych, umysłowych, emocjonalnych i społecznych dziecka.
ROZWÓJ FIZYCZNY I RUCHOWY
Rozwój fizyczny i ruchowy dziecka upośledzonego podlega tym samym prawom, co rozwój dziecka pełnosprawnego. Działalność tych praw zostaje jednak zakłócona prawdopodobnie przez te same czynniki, które spowodowały wystąpienie upośledzenia umysłowego. Rozwój ruchowy jest jednym z aspektów rozwoju fizycznego dziecka; wraz ze wrastaniem, różnicowaniem się i dojrzewaniem jego narządów i układów pojawiają się nowe ruchy, które organizują się w coraz bardziej złożone i celowe zachowania. Aktywność ruchowa doskonali ich funkcję, specjalizację i koordynację. Upośledzeni umysłowo charakteryzują się niską sprawnością fizyczną (niższą siłą, szybkością, mocą i wytrzymałością), słabsze są dziewczęta niż chłopcy. Istnieje zależność między inteligencją a sprawnością fizyczną. Troska o rozwój motoryczny dzieci powinna się przejawiać w organizowaniu zajęć ruchowych poprzez zwracanie większej uwagi na te ćwiczenia i zadania, które doskonaliłyby sprawność fizyczną i cechy motoryczne oraz przyśpieszały proces lateralizacji. Stymulując rozwój fizyczno ruchowy, sprzyja się zaspakajaniu dwu najważniejszych dla przebiegu rozwoju potrzeb: bezpieczeństwa i samorealizacji. Osiągnięcia te pozwolą kształtować prawidłowy stosunek do własnej osoby wyrażający się w adekwatnej samoocenie i pozytywnym obrazie samego siebie. Sprawność fizyczna i ruchowa oraz wygląd zewnętrzny to jedne z najważniejszych czynników wyzwalających akceptację i przychylność otoczenia dla dzieci upośledzonych umysłowo. Troszcząc się o stymulację i korekcję rozwoju fizycznego i ruchowego, chroniąc zdrowie dziecka upośledzonego zapewniamy mu tym samym poczucie bezpieczeństwa zarówno w subiektywnym jak i obiektywnym tego słowa znaczeniu. Dziecko zdrowe, sprawne ruchowo czuje się pewniej wśród innych, a więc bardziej bezpiecznie.
ROZWÓJ POZNAWCZY
Z definicji upośledzenia umysłowego wynika, iż poziom rozwoju procesów poznawczych, zarówno tych najbardziej złożonych: myślenia i mowy, jak i tych podstawowych: funkcji percepcyjno-motorycznych, pamięci i uwagi jest znacząco niższy u osób upośledzonych niż u zdrowych. Jednostki o obniżonej sprawności umysłowej przechodzą poszczególne stadia rozwoju w tej samej kolejności lecz w wolniejszym tempie. Obserwuje się również występowanie trudności przy przechodzeniu z jednego stadium rozwoju do następnego, gdyż uświadomienie sobie istoty i zmiany sytuacji zadaniowej jest dla nich bardzo często niemożliwe.
Zaburzenia myślenia uznaje się za osiowe przejawy upośledzenia umysłowego. Dzieci upośledzone w stopniu lekkim ujmują podobieństwa dwóch przedmiotów, podają definicję pojęć konkretnych ale nie uogólniają znaczeń. Zdolne są do wykonywania podstawowych operacji: szeregowania, klasyfikowania, porządkowania, działań matematycznych, ale pod warunkiem, że odnoszą się do przedmiotów, nie do zadań.
Do najbardziej nasilonych i najczęściej spotykanych zaburzeń mowy należy nieprawidłowa artykulacja (seplenienie, nosowanie, ubezdźwięcznianie, bełkot, jąkanie, zakłócenia emisji głosu). Przyczyną mogą być wady w budowie i ogólna niesprawność narządów mowy. Istotną rolę mogą tu też odgrywać specyficzne cechy spostrzeżeń, słaba koncentracja uwagi, słaba konsolidacja śladów pamięciowych czy zaburzeń słuchu. Dzieci lekko upośledzone mają trudności w budowaniu kilkuzdaniowej wypowiedzi, popełniają błędy stylistyczne, gramatyczne, składniowe, mają ubogi zasób słów. Deficyty w rozwoju funkcji percepcyjno-motorycznych obejmują zakłócenia w przebiegu analizy i syntezy wzrokowi, słuchowej oraz opóźnień w rozwoju motorycznym. Uczniowie klas młodszych szkół specjalnych ujawniają niedojrzałość w zakresie koordynacji wzrokowo-ruchowej, wzrokowego rozpoznawania kształtów, orientacji kierunkowej, analizy i syntezy słuchowej. Braki w rozwoju funkcji percepcyjnych wiążą się często z zaburzeniami uwagi. W utrzymaniu jej dominującą rolę odgrywają bodźce silne i nowe. Ćwiczenia koncentracji uwagi, uwrażliwienie dziecka na bodźce oraz trening spostrzeżeniowy należą do ważnych zadań programów rewalidacyjnych.
Pamięć logiczna, zarówno świeża jak i trwała, jest słabsza u dzieci o obniżonej sprawności umysłowej. Potrzebują one więcej powtórzeń i odpowiedniej organizacji treści materiału. Wyniki uczenia się pamięciowego można poprawić przez stosowanie wzmocnień. Aby poprawić poziom procesów poznawczych należy oddziaływać bezpośrednio na te funkcje. Przedstawiciele psychologii i pedagogiki podkreślają, że rozwój procesów poznawczych jest zjawiskiem społecznym gdyż następuje on dzięki wzajemnym interakcjom dziecka i osoby dorosłej. Od jakości tych interakcji zależy jakość gromadzonego przez dziecko doświadczenia. Dziecko upośledzone, ze względu na ograniczenia swego rodzaju jest bardziej bierne w kontaktach z ludźmi. To osoba wychowująca musi wiedzieć do czego dąży, musi być przewodnikiem rozwoju jego osobowości i intelektu oraz łącznikiem między nim a otoczeniem. Właściwa organizacja szeroko rozumianego środowiska przesądza o efektywności wychowania. W pracy wychowawczej z dziećmi upośledzonymi należy kłaść nacisk na takie zajęcia i metody, które pozwalają kierować procesami uwagi. Brak ciekawości i bierność umysłowa to główne, obok deficytów w rozwoju poznawczym, przyczyny niskich wyników w nauce szkolnej. Cechy te są konsekwencją zbyt częstego doznawania porażek. Kontakty nacechowane miłością, aprobatą, zrozumieniem oraz gotowością niesienia pomocy będą wyzwalać możliwości dziecka, torować mu drogę do sukcesu, a tym samym umacniać jego wiarę we własne siły oraz budzić szacunek dla własnej osoby.
KSZTAŁTOWANIE SIĘ OSOBOWOŚCI
Osobowość osób upośledzonych umysłowo kształtuje warunki życia, wychowania, relacje z innymi ludźmi, uprawiane formy aktywności, nabyte doświadczenia.
Oczekiwane niepowodzenie stanowi składową część osobowości tych ludzi. Nadmierna ilość porażek powoduje obniżenie poziomu aspiracji dziecka upośledzonego umysłowo. Nauczyciel musi dobrać sytuacje zadaniowe tak, aby rozwijały dzieci z godnie z ich faktycznymi możliwościami poznawczymi i zmniejszały siłę oczekiwania kolejnego niepowodzenia. Niekorzystne dla tych dzieci jest także to, że są często wychowywane w warunkach zinstytucjonalizowanych i pozbawione miłości, bezpośredniego kontaktu emocjonalnego, uznania ze strony otoczenia. W kontaktach społecznych dzieci te z jednej strony dążą do nawiązania kontaktu z nadzieją zaspokojenia swych potrzeb, a z drugiej, obawiają się doznania przeżyć negatywnych.
Kolejną zmienną motywacyjną, mającą znaczenie w poznawczej i społecznej aktywności, jest uzależnienie od otoczenia, które z czasem przekształca się w wyuczoną bezradność.
Uzależnienie od otoczenia zewnętrznego nie musi jednak stanowić czynnika hamującego działalność poznawczą uczniów o obniżonej inteligencji. Może ono być pomocne np. w rozwiązywaniu niektórych sytuacji zadaniowych. Nie sprzyja jednak kształtowaniu spontanicznego i twórczego działania.
Kolejną cechą osobowości upośledzonych umysłowo jest podwyższony poziom lęku. Lęk jest przyczyną kształtowania się pasywno-opozycyjnej orientacji względem świata zewnętrznego oraz kreowania specyficznego stylu życia i poznania, w którym dominuje małe zainteresowanie aktywnością poznawczą, intelektualna jak i interakcjami społecznymi, zwłaszcza stanu werbalnego. Osoby upośledzone umysłowo są także podatne na zaburzenia sfery emocjonalnej. Występuje u nich często nadpobudliwość lub zahamowanie. Zahamowania należy wiązać z niewłaściwymi interakcjami tych jednostek z otoczeniem. Nieprawidłowe reakcje z osobami bliskimi kształtują najczęściej reakcję wycofywania się, apatię, nieufność. Większe kłopoty w uczeniu się mają hiperaktywni, ale ogólnie oba rodzaje zaburzeń wpływają negatywnie na osiągnięcie sukcesu.
Obecne badania nie pozwalają jednoznacznie stwierdzić czy gniew, wrogość, agresywność to cechy współistniejące z upośledzeniem umysłowym jak podawano w literaturze do lat siedemdziesiątych. Wyniki badań sugerują, że pewne nieprawidłowości w rozwoju poznawczym osób upośledzonych umysłowo raczej utrudniają przyswajanie agresywnego zachowania, zaś typowe cechy sfery emocjonalnej bardziej sprzyjają unikaniu przez nie agresji i bycia „ofiarą”. Emocjonalne podłoże reakcji gniewu, to nadmierne pobudzenie wewnętrzne, powodujące niespokojne ruchliwe zachowanie oraz umiejętność radzenia sobie z nadekscytacją. Agresja upośledzonych umysłowo nosi znamiona reakcji odwetowych a w mniejszym stopniu ma charakter samodzielnych ataków.
Obraz samego siebie jest tym elementem struktury osobowości , który pełni funkcję integrującą i stabilizującą, reguluje aktywność jednostki, jej kontakty z otoczeniem, wyznacza sposób zachowania się w sytuacjach trudnych oraz jest źródłem motywacji do podjęcia pracy nad sobą, dążenia do stawania się coraz lepszym. Rozwój własnego „ja” u dzieci i młodzieży niepełnosprawnej zależy od środowiska, a zwłaszcza od stosunku rodziców do dziecka upośledzonego ora jego pierwszych doświadczeń społecznych. Nauczyciele i wychowawcy muszą pracować nad pozytywnym obrazem własnej osoby u dzieci o obniżonej sprawności umysłowej, gdyż gwarantuje on dobre przystosowanie, sprawne działanie, zadowolenie z życia, zapewnia wewnętrzny spokój, poczucie szczęścia i pogodzenie się z samym sobą. Badania wykazują, że uczniowie szkół specjalnych spostrzegają siebie bardzo pozytywnie. Charakteryzuje ich zdecydowanie zawyżona samoocena bieżąca i perspektywiczna . Wskazane jest kształtowanie właściwej samooceny od najmłodszych klas, kiedy to schematy myślowe związane z oceną samego siebie są jeszcze plastyczne i podatne na zmiany. Zawyżona samoocena i samoakceptacja stanowią wewnętrzną przeszkodę nie tylko w budzeniu i rozwijaniu mechanizmów samodoskonalenia się, lecz utrudniają rozumienie oczekiwań i wymagań stawianych przez otoczenie.
KOMPETENCJE SPOŁECZNE
Kompetencje społeczne obejmują elementy składowe temperamentu, charakteru i intelektu. Wyznaczają te zachowania człowieka, które ujawniają się w sytuacjach interpersonalnych i w pełnieniu ról społecznych. Dla dzieci upośledzonych umysłowo niezwykle ważne jest kształtowanie umiejętności wczuwania się w sytuację drugiej osoby. Dzieci empatyczne uwzględniają w swoich reakcjach i zachowaniach potrzeby, motywy i życzenia innych, respektują wymagania, ograniczenia związane z sytuacją oraz kierują się zasadą wzajemności. Dzięki temu są spostrzegane i oceniane jako lepiej przygotowane społecznie. Za bezpośrednią przyczynę utrudnień w rozwoju wrażliwości empatycznej dzieci upośledzonych umysłowo uważa się wzmożony i dłużej trwający egocentryzm, w skutek czego nie potrafią zrozumieć perspektywy drugich osób.
Spostrzeganie społeczne tych dzieci jest globalne, konkretne, statyczne dokonywane z punktu widzenia własnego dobra czy korzyści. O treści, adekwatności i stopniu zróżnicowania, reprezentacji poznawczych otoczenia społecznego w umysłach dzieci decyduje nie iloraz inteligencji, ale ich doświadczenia społeczne, zaburzenia w rozwoju mowy oraz pewne cechy osobowości: pasywność i uległość.
Umiejętność rozumienia i wnioskowania społecznego zależy od rodzaju interakcji, sposobu ich prezentacji, zakresu doświadczenia dziecka, jego wieku i udziału w specjalnym treningu emocjonalno-społecznym.
Jedną z przyczyn zakłóceń i opóźnień w rozwoju kompetencji społecznych są zaburzenia mowy i nieprawidłowe sposoby komunikowania się z otoczeniem. Te ostatnie na zasadzie sprzężenia zwrotnego są skutkiem słabo ukształtowanych umiejętności nawiązywania kontaktów osób o obniżonej sprawności umysłowej z innymi. W procesie wychowania i nauczania zwraca się głównie uwagę na rozwój mowy i sposób formułowania przekazu, zaniedbuje się natomiast kształtowanie umiejętności odbioru adekwatnego do przekazywanych informacji. Wiele badań przeprowadzono nad rozwojem ocen manualnych u dzieci upośledzonych umysłowo. Rozwój ten można porównać do rozwoju dzieci pełnosprawnych o podobnym wieku umysłowym, Społeczne uczenie się sprzyja jego rozwojowi. W eksploracji umiejętności rozwiązywania problemów społecznych przez dzieci upośledzone umysłowo koncentrowano się głównie na sposobach jakimi posługiwały się, radząc sobie z napotykanymi utrudnieniami. Najczęściej były to prośby, rzadziej zwracanie się o pomoc do drugiej osoby oraz odwzajemnianie. Uczniowie ci mogą sobie przyswoić szeroki repertuar różnych strategii, ale nie potrafią właściwie ocenić ich przydatności i dokonać trafnego wyboru. Na rozwój kompetencji społecznych dzieci upośledzonych umysłowo wpływają czynniki zewnętrzne i wewnętrzne. Do czynników zewnętrznych zalicz się szeroko pojęte środowisko społeczne (rodzinę, grupę rówieśniczą, instytucję wychowującą). Czynniki wewnętrzne to specyficzny zespół procesów psychicznych i cech osobowości, które wpływają na występowanie danej formy zachowania. Największe znaczenie przypisuje się częstości i charakterowi interakcji z rodzicami, zwłaszcza z matką, rodzeństwem i rówieśnikami. Zmienne osobowościowe, które w decydujący sposób wpływają na częstość i charakter interakcji dzieci upośledzonych umysłowo z innymi ludźmi, a tym samym wyznaczają rozwój ich kompetencji społecznych to: lęk, oczekiwanie porażki, zależność od otoczenia, wyuczona bezradność, zewnętrzne poczucie kontroli.
Miedzy czynnikami zewnętrznymi i wewnętrznymi wyznaczającymi rozwój kompetencji społecznych istnieją zależności przyczynowo-skutkowe. Modyfikując pierwsze możemy przeobrazić drugie i tworzyć tym samym warunki sprzyjające usprawnianiu społecznemu upośledzonych. Badania przemawiają za tym, że jednostkom tym można pomóc w rozwoju skutecznych sposobów radzenia sobie w różnych sytuacjach społecznych i osiąganiu większej satysfakcji z kontaktów z innymi ludźmi.
ZAKOŃCZENIE
Wychowawca chcąc skutecznie stymulować i ukierunkować rozwój dziecka niepełnosprawnego, musi go przede wszystkim znać. Zdobywanie i gromadzenie informacji o wychowankach jest obowiązkiem pedagoga specjalnego. Poznanie pozwoli stworzyć aktualny obraz rozwoju i zachowania się dziecka, określić jego możliwości, trudności i braki. Ważna jest również analiza historii życia wychowanka, poznanie czynników, które wyznaczały mu taką a nie inną linię rozwoju. Wiedza ta jest potrzebna do zrozumienia niepowodzeń czy trudności oddanych pod opiekę dzieci oraz ich zachowań, potrzeb i motywów. Jej źródłem są badania lekarskie, psychologiczne, pedagogiczne a przede wszystkim własne, samodzielne zdobywanie i gromadzenie informacji drogą obserwacji, bezpośrednich rozmów z wychowankami, analizy ich wytworów pracy czy drogą rozmów o wychowankach z innymi osobami.
Tylko dogłębne poznanie wychowanka, właściwa stymulacja jego rozwoju, rozwijanie świadomości społecznej otoczenia, daje szanse ludziom o obniżonej sprawności umysłowej na optymalne funkcjonowanie w społeczeństwie.
8
2