OPTYMIZM I TRAGIZM CZŁOWIEKA RENESANSU
Sprawdzian wiadomości z literatury staropolskiej
1.Podaj definicję pojęcia "poeta doctus". W czym wyrażała się ta postawa poetycka u Jana Kochanowskiego, w jego twórczości przed "Trenami"? Czy autor "Trenów" to również "poeta doctus"? Uzasadnij swoje zdanie odwołując się do wybranych trenów (oprócz "Trenu XI"), swoją wypowiedź poprzyj cytatami.
POETA DOCTUS to inaczej poeta uczony, wykształcony, posiadający wiedzę na temat kultury antycznej, nawiązujący w swojej twórczości do starożytnej literatury, filozofii, mitologii, historii oraz kontynuujący antyczne formy poetyckie: gatunki, style, kategorie estetyczne.
Kochanowski od początku swojej twórczości przyjął właśnie taką właśnie postawę poetycką. Wyraziła się ona w doborze uprawianych przez niego gatunków, z których wymienić można pieśni. W pieśniach poeta wzorował się na Horacym, którego twórczość była zdominowana przez ten gatunek (carmen = pieśń). Jako poeta doctus podejmował Kochanowski wątki zaczerpnięte z filozofii stoickiej i epikurejskiej. Np. w "Pieśni IX" z "Ksiąg pierwszych" zachęca poeta do tego, by godnie przyjmować szczęścia i nieszczęścia, zaleca więc postawę stoicką wobec zmiennego losu:
" Nie porzucaj nadzieje,
Jakoć się kolwiek dzieje:
Bo nie już słońce ostatnie zachodzi,
A po złej chwili piękny dzień przychodzi".
Z kolei w "Pieśni XX" z "Ksiąg pierwszych" pojawia się motyw horacjańskiego "carpe diem", które nakazuje cieszyć się chwilą i korzystać z życia, póki jest na to czas.
Postawa poety uczonego wyrażała się również we wprowadzeniu motywów z literatury antycznej, odwoływaniu się do mitologii. Czynił to poeta w wielu swoich utworach, np. we fraszce pt. "Ku Muzom" podmiot liryczny zwraca się do Muz, towarzyszek Apolla, opiekunek poetów. Cały utwór jest też nawiązaniem do myśli Horacego: "stawiłem sobie pomnik trwalszy niż ze spiżu", co ma oznaczać, że pomnikiem tym jest twórczość, która przetrwa życie poety. Taką nadzieję wyrażał
Kochanowski, mówiąc:
" Proszę, niech ze mną za raz me rymy nie giną;
Ale kiedy ja umrę, ony niechaj słyną!"
We fraszkach, które są formą antycznego epigramatu wiele jest postaci pochodzących z mitologii: Wenus (" Do Wenery"), Parys i Helena ("Na historyją trojańską"), Amor ("O miłości"), Orfeusz (" Na lipę").
Także w "Trenach" nie rezygnuje poeta z raz przyjętej postawy, dlatego odnaleźć w nich można dialog ze starożytną filozofią. W "Trenie IX" poeta zwraca się do mądrości, która ma "jednaką myśl tak w szczęściu, jako i w żałobie", jest to nawiązanie do stoicyzmu. W "Trenach" poeta przeżywa swój światopoglądowy kryzys, gdy spostrzega, że wyznawane dotychczas zasady nie pomagają mu przeżyć bólu po stracie córki.
W "Trenach" poeta posługuje się motywami i postaciami mitologicznymi: Prozerpina ("Tren II"), Persefona, Niobe ("Tren IV"), Charon ("Tren X"); wprowadza postacie z antycznej literatury: Safona ("Tren VI"), Symonides ("Tren I").
Należy również pamiętać, że sam gatunek trenu wywodzi się z literatury starożytnej.
2. Jaki kierunek filozoficzny pojawia się w "Trenie XI"? Jaki jest stosunek poety do tej filozofii? Czy podmiot liryczny tego trenu to poeta doctus?
W "Trenie XI" Kochanowski przeprowadza krytykę, dotąd najbardziej mu bliskiemu systemowi filozoficznemu, stoicyzmu. Kochanowski wątpi w zasady stoicyzmu, który zalecał posługiwanie się rozumem, pomijanie uczuć. Stoicy dążyli do osiągnięcia równowagi duchowej (= szczęście) za pomocą rozumu, który jest w stanie ogarnąć świat, rzeczywistość. Ważna dla stoików była również cnota, która odróżniała ludzi dobrych, prawych od złych. Kierujący się stoickimi zasadami człowiek zyskuje wolność, niezależność od wyroków zmiennego losu, szczęśliwych i nieszczęśliwych wydarzeń. Stoik jest w stanie znieść każdą sytuację, bo kieruje się rozumem. Poeta w "Trenie XI" odrzuca stoicyzm, wręcz buntuje się przeciwko tej filozofii. Poeta cnotę nazywa fraszką, a więc żartem, błahostką, przyznając rację Brutusowi. Okazuje się, że cnota nie chroni człowieka przed złym losem, skoro "praw - li, krzyw - li, bez braku każdego dosięże". Losem człowieka rządzi fatum: "Nieznajomy wróg jakiś miesza ludzkie rzeczy/ Nie mając ani dobrych, ani złych na pieczy", tak więc człowiek nie ma wpływu na swoje życie. Poeta stwierdza, że mędrcy (stoicy) "udają rozumy", gdy jednak zdarzy się tragedia do głosu muszą dojść uczucia. Sam podmiot liryczny uświadamia sobie, że wypowiada się pod wpływem uczuć: "Żałości! Co mi czynisz?" To spostrzeżenie prowadzi więc do wniosku, że uczucia są częścią ludzkiej natury, nie można ich zagłuszać. Tłumienie uczuć czyni człowieka niewrażliwym, mniej ludzkim. Ostatni wers wskazuje, że człowiek i z uczuć i z rozumu: " Mam stracić": i pociechę, i baczenie swoje?", a utrata jednej z nich zubaża człowieka.
Podmiot liryczny "Trenu XI" to z pewnością poeta doctus, wskazują na to rozważania filozoficzne, obecność postaci Brutusa.
3. Jak nazywa się figura poetycka (zarazem retoryczna), którą posłużył się poeta w przedostatnim wersie? Jak nazywa się środek stylistyczny rozpoczynający utwór? Jaką funkcje pełni ten środek? Znajdź inne środki pełniące t samą funkcję (dwa stylistyczne i jeden składniowo - wersyfikacyjny)? Jaką rolę pełni bogactwo środków charakterystycznych dla liryki - jakie to ma znaczenie dla podmiotu lirycznego? (podpowiedzi: przypomnij sobie kim był poeta doctus, analizowane sonety Sępa Sarzyńskiego).
Figura poetycka (retoryczna) zastosowana w przedostatnim wersie to apostrofa, czyli uroczysty zwrot do adresata. W "Trenie XI" podmiot liryczny zwraca się do żałości (" Żałości! co mi czynisz?).
Utwór rozpoczyna wykrzyknienie (eksklamacja): " Fraszka cnota!" Funkcją takiego środka poetyckiego jest funkcja ekspresywna nastawiona na wyrażenie uczuć, emocji podmiotu lirycznego. Funkcja ta jest również realizowana w "Trenie XI", przez wyrazy nacechowane ekspresywnie: " wróg, hardzi, prostaki, tępy, żałość".
"Fraszka cnota! - powiedział Brutus porażony...
Fraszka, kto się przypatrzy, fraszka z każdej strony!
Kogo kiedy pobożność jego ratowała?
Kogo dobroć przypadku złego uchowała?"
Jest to anafora. Zastosowanie powtórzeń wywołać ma uczucie przekonania o słuszności poglądów podmiotu. Pytania z anaforą rozpoczynającą się od słowa: kogo, to chwyt stylistyczny o nazwie pytanie retoryczne mający wzmocnić wymowę utworu.
Środkiem wersyfikacyjnym służącym wzmocnieniu ekspresji utworu zastosowanym przez poetę jest przerzutnia. Pojawiła się ona trzykrotnie:
" Wspinamy się do nieba, boże tajemnice
Upatrując; ale wzrok śmiertelnej źrzenice
Tępy na to! [...]
Żałości! Co mi czynisz? Owa już oboje
Mam stracić : i pociechę, i baczenie swoje?"
Takie nagromadzenie środków stylistycznych pełniących funkcję ekspresywną nie pozostaje bez wpływu na kreację podmiotu lirycznego. Służy ono spotęgowaniu uczuciowości podmiotu. To podmiot przez dobór środków o takiej funkcji wyraża przede wszystkim siebie, swoje uczucia i myśli.
4. Jak scharakteryzujesz wykład antropologiczny (koncepcja człowieka) zawarty w wersach IV-VIII? Jaką antyczną kategorię odnajdujesz w tym wykładzie? Podaj 6 pojęć związanych z tą kategorią? Które z tych pojęć odnaleźć można w tym fragmencie?
Wykład o człowieku przedstawiony w wersach IV-VIII zaczerpnięty jest z antycznej tragedii, jest to więc wykład antropologii tragicznej.
Pojęcia związane z tragedią: wina tragiczna, konflikt tragiczny, fatum, ironia tragiczna, hybris, katharsis.
W omawianym fragmencie pojawia się fatum nazwane przez poetę "nieznajomym wrogiem":
"Nieznajomy wróg jakiś miesza ludzkie rzeczy
Nie mając ani dobrych, ani złych na pieczy".
Działanie fatum w ludzkim życiu jest nieodwracalne, ponadto działa ono zarówno w życiu człowieka prawego, jak i niegodnego. Obecność fatum ogranicza człowieka, nie może on decydować o swoim losie. Każdy jego czyn prowadzi do katastrofy, nieważne czy postępuje dobrze czy źle. To zawsze człowiek jest winny i ponosi karę, porażkę, klęskę. Taka sytuacja odnosi się do konfliktu tragicznego, który polega na występowaniu dwu równorzędnych, dobrych i pozytywnych racji, lecz każdy wybór oznacza klęskę. W "Trenie XI" katastrofą jest utrata "pociechy", czyli Urszulki.
Określenie wroga, czyli przeznaczenia jako nieznajomego, prowadzi do wniosku, że człowiek nie zna swojego przeznaczenia, jest on więc nieświadomy tego, co go w życiu czeka, lecz żyje, działa, podejmuje decyzje. Takie stwierdzenie nawiązuje do ironii tragicznej, której podstawą był rozdźwięk między tym, co człowiekowi przeznaczone, a jego niewiedza na temat tego. W życiu człowieka może zajść rozbieżność między jego wyobrażeniem o własnym losie, a tym, co mu przeznaczone i wtedy dochodzi do katastrofy. Każdy człowiek może się znaleźć w sytuacji ironii tragicznej.
Nawiązanie do tragizmu przez Kochanowskiego umotywowane było nie tylko jego wiedzą na temat antyku, lecz przede wszystkim tragicznym przeżyciem utraty córki. Miał prawo poczuć się jak bohater tragedii, którego losem kierowało fatum. Antropologia człowieka wynikająca z antycznej tragedii stała się bliska Kochanowskiemu, zwłaszcza że sam doświadczył działania ironii tragicznej.
5. W jaki sposób inny poeta wykorzystał tę samą kategorię estetyczną w swojej twórczości, którą zaliczmy już do następnej epoki?
Dla wyrażenia własnych poglądów po tę samą kategorię estetyczną (tragizm) sięgnął Mikołaj Sęp Sarzyński. Tragizm był bliższy filozofii barokowej niż renesansowej zakładającej optymizm, harmonijność świata. Według Szarzyńskiego tragizm człowieka polega na rozdarciu między wartościami duchowymi a cielesnymi. Człowiek musi wybierać między Bogiem a szatanem, ta konieczność wyboru czyni go nieszczęśliwym. Człowiek jest samotny, pragnie zrozumieć sens swojego istnienia, ale nie potrafi go ogarnąć, jest zagubiony. Nie ulega wątpliwości, że bohater liryków Sępa znajduje się w dramatycznej sytuacji.
6. Jak rozumiesz "pociechę" a jak "baczenie" obecne w trenie Kochanowskiego? Na czym polega nieszczęście opisane w "Trenach"?
"Pociecha" ma dwa znaczenia, oznaczać może ukochane dziecko poety, które odeszło do innego świata oraz sferę uczuć; pociecha przynosi radość, a radość to uczucie.
"Baczenie" to rozum, wiedza, którą posiada człowiek.
Nieszczęście opisane przez Kochanowskiego ma dwa wymiary: to przede wszystkim dramat ojca, któremu śmierć zabrała ukochane dziecko, to również kryzys światopoglądowy, filozoficzny. Po tak tragicznym wydarzeniu załamała się wiara poety w antyczne ideały. Ma to również wpływ na koncepcję podmiotu lirycznego, który z jednej strony wyraża swoje uczucia, swoją rozpacz i ból, a z drugiej - filozofuje, pozostając poetą uczonym.
7. Zwróć uwagę na motywy epistemologiczne (metafora snu jako życia) zawarte w trenie. Oceń jakie znaczenie ma epistemologia w tym utworze? W jakim trenie pojawia się motyw snu o znaczeniu przeciwstawnym pod względem epistemologicznym?
Epistemologia, czyli nauka o poznaniu, teoria wiedzy pojawia się w "Trenie XI" poprzez wprowadzenie motywu snu:
"Sny lekkie, sny płoche nas bawią
Które się nam podobno nigdy nie wyjawią".
W "Trenie XI" dochodzi do głosu poznawczy pesymizm. Sny człowieka "łudzą", człowiek nie zna swego przeznaczenia, nie ma więc wpływu na swój los. Poznanie prawdy o ludzkim życiu wydaje się więc niemożliwe.
Wszystkie treny łączy ta sama tematyka, napisane są w tej samej tonacji uczuciowej, w każdym z utworów dominuje rozpacz i żal. Wydawać by się mogło, że nie ma w nich miejsca na pocieszenie i optymizm. Dopiero ostatni "Tren XIX" odnawia wiarę i optymizm poety, przynosi pocieszenie (konsolacja). W "Trenie XIX" ponownie pojawia się sen, lecz ten sen umożliwia poznanie bożych tajemnic: matka poety z Urszulką na ręce przekazuje prawdę eschatologiczną: życie wieczne istnieje. Kończy się więc dramat człowieka: ojca i poety. Motyw snu zastosowany w "Trenie XIX" ma wyrażać optymizm eschatologiczny.
8. Doświadczenie śmierci brata i ukochanej córki wpłynęło na światopogląd poety. Czy doprowadziło to do zerwania z filozofią antyku, z humanizmem? Odpowiadając odwołaj się do koncepcji podmiotu lirycznego.
Tragiczne doświadczenia śmierci bliskich osób załamały wiarę poety w optymistyczną wizję świata i życia ludzkiego prezentowaną przez antyczną filozofię. Było to jednak chwilowe załamanie, bo "Treny" przyniosły pogłębioną, bardziej przemyślaną i ludzką wersję humanizmu. Poeta odwołał się do sentencji Terencjusza: "Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce". Cierpienie, nieszczęście, utrata bliskich są przecież częścią ludzkiej egzystencji, są obecne i dotykają każdego człowieka. Kochanowski w "Trenach" zachował swoją postawę poety doctus, poety filozofa, ale jednocześnie nie wzbraniał się prze wyrażeniem swoich uczuć.
Scharakteryzuj twórczość Ignacego Krasickiego, odwołują się do wybranych utworów. Omów ich tematykę, filozofię, odszukaj motywów politycznych. Swoją wypowiedź poprzyj cytatami.
"Monachomachia"
Był to pamflet przeciw zakonom żebraczym, protest przeciwko zacofaniu kleru. Tworzące się zakony żebracze składały się z zakonników wywodzących się ze szlacheckich rodzin, dla ich synów nie było miejsca w armii czy administracji, zmuszeni więc byli wstępować do zakonów, by w ten sposób nie rozdrabniać majątku rodzinnego. Takie zakony były ostoją sarmatyzmu, miały ogromny wpływ na szlachtę, przez co szerzyły zacofanie i ciemnotę. Zdawał sobie z tego sprawę Krasicki i zaatakował te zakony ostrzem parodii.
Tematem utworu jest spór karmelitów z dominikanami, lecz tak naprawdę nie wiadomo, jaki był przedmiot sporu. Utwór ukazuje prawdę o zakonnikach - obok próżniactwa i pijaństwa, charakteryzują się nieuctwem i głupotą. Polemika między zakonami kończy się wzniesieniem kielicha w sposób uroczysty i powszechną zgodą.
"Satyry"
Satyra to utwór ośmieszający lub piętnujący opisywane w nim zjawiska, często wykorzystuje się ją w publicystyce, by piętnować polityków. Satyra często przedstawia świat przez przejaskrawienie, pokazanie w krzywym zwierciadle, posługuje się kpiną, karykaturą, ironią.
"Do króla" - w satyrze wypowiada się szlachcic - sarmata, jego mowa skierowana jest do Stanisława Augusta Poniatowskiego, króla Polski. Jest to szereg zarzutów przeciw władcy, którego nie popierała szlachta, ponieważ nie był on królewskim synem, lecz wywodził się ze szlachty, ze stanu im równego:
"Jesteś królem, nie królewskim synem?
To niedobrze; krew pańska jest zaszczyt przed gminem.
Kto się w zamku urodził, niech ten w zamku siedzi.
[...]
Tyś królem, czemu nie ja?"
Szlachcic wytka królowi narodowość:
"Źle to więc, żeś Polak"
ponieważ dotychczasowi władcy elekcyjni byli pochodzenia obcego. Dla szlachty oznaczało to możliwość wprowadzenie przywilejów, w zamian za które popierali króla.
Kolejnym zarzutem wobec króla jest jego młody wiek, z którym wiąże się brak doświadczenia i złe rządy dla dobra kraju. Monarsze nie przystoi być młodym, o wiele większą wartość posiada siwizna i zmarszczki, które są oznaką rozumu i doświadczenia. Szlachcic wytyka królowi, że "księgi lubi i w ludziach kocha się uczonych". Zbytnie zainteresowanie sztuką, kulturą i edukacją jest nie do przyjęcia dla szlachty.
Satyra "Do króla" jest w rzeczywistości pochwałą władcy, a negatywnym portretem szlachcica. Poprzez ironię ukazane zostały zacofane poglądy sarmatów.
"Pijaństwo" - satyra przedstawia w sposób ironiczny jedną z głównych wad szlachty, jaką było pijaństwo. Jest to dialog między dwoma szlachcicami, z których jeden był uczestnikiem pijackiej uczty, podczas której dyskutowano, kłócono się, walczono na butelki. Skutek tej imprezy był taki: "nudności i guzy i plastry". Drugi z rozmówców krytykuje pijaństwo:
"Patrz na człeka, którego ujęła moc trunku,
Człowiekiem jest z pozoru, lecz w zwierząt gatunku.
Krytyka nie dociera jednak do szlachcica, na pytanie "Gdzież idziesz" odpowiada "Napiję się wódki".
"Żona modna" - jest to satyra społeczna, która w krzywym zwierciadle przedstawia warstwę szlachecką. Krasicki rysuje obraz szlachcica w osobie pana Piotra - przedstawiciela konserwatywnej szlachty. Piotr jest zwolennikiem tradycji, jest przywiązany do staropolskich obyczajów oraz do religii katolickiej. Zawiera jednak związek małżeński z pobudek czysto materialnych. Jego wybranką została kobieta egoistyczna i arogancka, zapatrzona w zachodni styl życia. Bezmyślnie naśladowała francuską modę i język, lekceważyła tradycję, była rozrzutna, kapryśna i bezmyślna. Jej postępowanie doprowadziło męża do ruiny.
Te dwie postacie przedstawione przez Krascikiego są reprezentantami całej warstwy, a więc prawda ukazana w tej satyrze dotyczy całej szlachty. W "Żonie modnej" Krasicki posłużył się karykaturą, czyli pominął zalety, a ukazał wyłącznie wady.
"Świat zepsuty" - to smutna diagnoza rzeczywistości, która postępuje ku upadkowi. Według poety szerzy się "nierząd, rozpusta, występki szkaradne". Upada moralność, panują złe obyczaje, członkowie rodzin nie szanują się. Nie ma nic zabawnego w tym utworze, jest tylko gorycz i rozczarowanie. Upadek moralności, zepsucie obyczajów doprowadziły do słabości Polskę, przyczyniły się do jej upadku:
"Ten nas nierząd, o bracia, pokonał i zgubił,
Ten nas cudzym w łup oddał..."
Utwór kończy się zachętą do walki o obronę kraju, gdyż nie wolno się poddawać rozpaczy:
"A choć bezpieczniej okręt opuścić i płynąć,
Podściwiej być w okręcie, ocalić lub zginąć."
"Bajki"
Bajka to krótki utwór o charakterze dydaktycznym, którego bohaterami są zwierzęta, przedmioty, rośliny, a także ludzie. Przedstawione w bajkach postacie i wydarzenia są alegoriami; poza znaczeniem dosłownym mają znaczenie głębsze, uniwersalne, obrazują typowe cechy i zachowania ludzkie.
"Szczur i kot" - bohater bajki, szczur, zgrzeszył pychą i dumą, za co spotkała go kara.
"Ptaszki w klatce" - bajka opowiada o tęsknocie za wolnością, jeden z ptaków wie, co znaczy wolność, bo urodził się na wolności, podczas gdy drugiemu, urodzonemu w klatce, czyli w niewoli jest z tym dobrze.
"Filozof" - bajka z morałem: jak trwoga to do Boga! Bohaterem jest filozof ufający własnemu rozumowi, nie wierzył on w istnienie Boga, lecz gdy zachorował, całkowicie zmienił zdanie.
"Jagnię i wilcy" - bajka ukazująca prawdę, że zawsze zwycięża silny. Jagnię zostało zjedzone przez wilków, ponieważ było słabe i same, nie potrafiło się bronić.
"Dewotka" - bajka ukazująca fałszywą pobożność. Wiara człowieka musi przekładać się także na jego czyny.
"Malarze" - bajka z morałem: ludzie pragną słyszeć i widzieć to, co chcą. Dwaj malarze, z których jeden malował podobne, a drugi piękniejsze twarze. Jeden żył w ubóstwie, a drugi był bogaty.
"Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki"
To pierwsza polska powieść nowożytna. Głównym bohaterem jest Mikołaj Doświadczyński, który opowiada perypetie swojego życia. Wychował się w "domu uczciwym, szlacheckim", choć prowincjonalnym, nieco zacofanym, bo ograniczonym do granic własnej parafii. Czytelnik dowiaduje się o fascynacji modnymi romansami, o zgubnym wpływie francuskiego guwernera wprowadzającego go w świat warszawskich salonów. Bohater przebywał w Paryżu, w którym zasłynął z rozrzutnego życia, jednak szybko popadł w długi. Uciekając przed gnębiącymi go wierzycielami, trafił do Amsterdamu i zaciągnął się na okręt, który rozbił się w czasie sztormu. Mikołaj ocalał, znalazł się na wyspie Nipu, która rządziła się całkowicie innymi prawami niż reszta świata. Mikołaj zetknął się z cywilizacją i kulturą całkowicie odmienną od europejskiej. Pod wpływem mędrca Xaoo, zmienił się, porzucił zgubne poglądy. Po opuszczeniu wyspy powrócił do Polski pełen nowych idei. Jako poseł próbował walczyć o poprawę Rzeczypospolitej, lecz opór szlachty oraz ostateczne zerwanie sejmu przeszkodziły Doświadczyńskiemu w oświecaniu szlachty. Mikołaj wrócił do swojej rodzinnej wsi, ożenił się, a głównym celem swojego życia uczynił spokój i szczęśliwość swoich poddanych.
W utworze Krasickiego pojawiła się fantastyczno - utopijna wizja życia społecznego opartego na zasadach moralności, pracy i wzajemnego szacunku.
Bogata twórczość biskupa Krasickiego wyrastała z jego wielkiego zaangażowania w życie publiczne. Główną cecha jego utworów była dydaktyka, mająca służyć walce o zmianę mentalności, nawyków i poglądów społeczeństwa. Krasicki ukazywał wady szlachty, krytykował ich zacofanie. Chodziło mu zawsze o dobro ojczyzny.
III. Zinterpretuj jeden z wybranych przez siebie wierszy, odpowiadając na poniższe pytania:
Mikołaj Sęp Sarzyński
" Napis na statuę albo obraz śmierci"
2. Do jakiej epoki należy utwór?
Zaliczany jest do epoki baroku, do jego wczesnej fazy, na przełomie renesansu i baroku.
3. Nazwij zasadę konstrukcyjną tego utworu; wyjaśnij, na czym ona polegała i jaką pełniła funkcję w wierszu Szarzyńskiego? Podaj nazwę nurtu poetyckiego wykorzystującego tę zasadę - od nazwiska jakiego poety pochodzi jej nazwa? Kto w polskiej poezji był twórcą tego nurtu?
Zasadą konstrukcyjną wiersza jest barokowy koncept. Głównym celem konceptu jest zadziwienie, zaskoczenie czytelnika. W utworze Sępa poeta próbuje przerazić odbiorcę. Służy mu do tego celu "umieszczenie" odbiorcy w utworze, w ten sposób staje się on uczestnikiem opisywanego wydarzenia: działania śmierci. Czytelnik staje się bohaterem wiersza najpierw ogólnie, gdy zaliczany jest do zbiorowości: " I wy, co to ćcicie" (czytacie), by w końcu otrzymać ostrzeżenie skierowane do konkretnej jednostki: " strzeż się: oto bije". Utwór w oryginalny sposób wyraża prawdę o wszechobecności śmierci. Ona jest przy każdym z nas, a my starzejąc się, umieramy.
Nurt poetycki posługujący się konceptem nazywa się marinizmem. Nazwa pochodzi od włoskiego poety Giambattsito Mariniego.
Twórcą konceptyzmu w Polsce był Jan Andrzej Morsztyn, który tłumaczył i parafrazował Marina.
4. Przedstawicielem jakiego nurtu poetyckiego był Sęp Sarzyński? Wymień utwór należący do tego nurtu? Na czym polega obecność tego rodzaju poezji w przytoczonym wierszu?
Mikołaj Sęp Sarzyński reprezentuje tzw. barok metafizyczny (inni poeci baroku metafizycznego: Sebastian Grabowiecki, Daniel Naborowski). W swojej twórczości rozważa, czym jest człowiek, jakie jest jego miejsce na ziemi. Wyrażają to już tytuły jego sonetów: "Sonet I. O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego", "Sonet IV. O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem", "Sonet V. O nietrwałej miłości rzeczy świata tego".
Metafizyczność sonetów polega na poruszaniu tematów filozoficznych, uniwersalnych, ale jednocześnie odnoszących się do sfery nadprzyrodzonej, nadziemskiej. Stąd w sonetach pojawia się Bóg, szatan, motyw walki o duszę ludzką. Los człowieka na ziemi polega na nieustannej walce z grzechem, człowiek nie może osiągnąć "szczęśliwości własnej" (właściwej), gdy ciało i żądze wybierają wartości nietrwałe: złoto, sława, władza, miłość ludzka, uroda. Trwałą wartością jest Bóg. W "Sonecie IV" ukazał poeta rozdarcie ludzkiej natury, która wciąż musi wybierać między wartościami duchowymi a cielesnymi, świętością a grzechem. Człowiek skazany jest na samotną walkę "wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie".
Metafizyczność sonetów wyraziła się w ukazaniu dramatu człowieka żyjącego na ziemi.
5. Podaj tytuł innego wiersza Szarzyńskiego nawiązującego do innego jeszcze kierunku literackiego charakterystycznego dla epoki baroku. Objaśnij związek tego nurtu z wierszem Sępa.
Kierunkiem tym był sarmatyzm, pojawił się on w pieśniach Szarzyńskiego: "Pieśń IV. O cnocie ślacheckiej", "Pieśń V. O Fridruszu, który pod Sokalem zabit od Tatarów roku Pańskiego 1519", "Pieśń VI. O Strusie, który zabit na Rastawicy od Tatarów roku Pańskiego 1571", Pieśń VII. Stefanowi Batoremu, królowi polskiemu".
W pieśniach wyraziła się idea sarmatyzmu. Z sarmatyzmem łączyło się wszystko, co charakterystyczne dla szlachty: odwaga, waleczność, rycerskość. Taki obraz szlachcica prezentują pieśni Sępa.
6. Odpowiedz na jedno z poniższych pytań:
podaj tytuł i autora utworu, w którym pojawił się ten sam motyw "córy grzechowej" i jednocześnie motyw vanitas
Śmierć oraz vanitas pojawiły się w utworach Daniela Naborowskiego: "Marność", "Krótkość żywota"
b)z jakim utworem średniowiecznym kojarzy ci się wiersz Szarzyńskiego (podpowiedź: podobieństwo motywu i jego ujęcia)
"Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią"
III.
Podaj nazwisko autora i tytuł utworu?
Daniel Naborowski
"Na oczy królewny angielskiej"
Do jakiej epoki należy ten wiersz?
Do epoki baroku
Nazwij zasadę konstrukcyjną tego utworu; wyjaśnij, na czym ona polegała i jaką pełniła funkcję w wierszu Naborowskiego? Podaj nazwę nurtu poetyckiego wykorzystującego tę zasadę - od nazwiska jakiego poety pochodzi jej nazwa? Kto w polskiej poezji był twórcą tego nurtu?
Zasadą konstrukcyjną utworu jest koncept, czyli oryginalny, zaskakujący pomysł na ujęcie treści. W wierszu Naborowskiego koncept polega na enumeracji (wyliczeniu) i nagromadzeniu w myśl barokowego dążenia do przesady zestawień oczu angielskiej królewny z coraz potężniejszymi przedmiotami. W zestawieniach tych poeta wykorzystuje hiperbolę, dzięki której powstaje napięcie rozwiązane zaskakującą puentą:
"Lecz się wszystko zamyka w jednym oka słowie:
Pochodnie, gwiazdy, słońca, nieba i bogowie".
Oczy królewny są więc najpiękniejsze, zawiera się w nich piekno całego kosmosu.
Koncept wyraża się również przez gradację (stopniowanie): podmiot wylicza przedmioty na zasadzie od najmniejszego do najpotężniejszego. Poeta zastosował w wierszu chwyt zaprzeczenia własnym słowom: każde zestawienie po namyśle odrzuca:
"Nie oczy lecz pochodnie dwie nielitościwe,
Które palą na popiół serca nieszczęśliwe.
Nie pochodnie , lecz gwiazdy, których jasne zorze
Błagają nagłym wiatrem rozgniewane morze".
W ten sposób rodzi się utwór metapoetycki (poezja o poezji) ujawniający trud twórcy próbującego wyrazić niewyrażalne.
Nazwij środki poetyckie występujące w wierszu i podaj przykłady.
W wierszu występują środki stylistyczne typowe dla epoki baroku:
enumeracja: "pochodnie, gwiazdy, słońca, nieba, bogowie"
- gradacja: "Nie oczy lecz pochodnie dwie nielitościwe,
Które palą na popiół serca nieszczęśliwe.
Nie pochodnie , lecz gwiazdy, których jasne zorze
Błagają nagłym wiatrem rozgniewane morze"
- puenta: "Lecz się wszystko zamyka w jednym oka słowie:
Pochodnie, gwiazdy, słońca, nieba i bogowie"
anafora: " Nie nieba: niebo torem jednostajnym chodzi;
Nie słońca: słońce jedno wschodzi i zachodzi;
Nie gwiazdy, bo te tylko w ciemności panują;
Nie pochodnie, bo lada wiatrem te hołdują."
Anafora prowadzi do paralelizmu składniowego.
Podaj tytuł utworu Naborowskiego, z którego pochodzi cytat: "Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt - żywot ludzki słynie. [...]wielom była/Kolebka grobem, wielom matka ich mogiła". Z jakimi poetami łączy Naborowskiego taka wizja życia ludzkiego? W jaki nurt poetycki wpisuje się ten utwór? Podaj nazwisko głównego reprezentanta tego nurtu?
Cytat pochodzi z wiersza "Krótkość żywota". Utwór nawiązuje do poezji metafizycznej, poruszającej tematy uniwersalne i odwołującej się do świata ponadziemskiego. Głównym reprezentantem tej poezji był Mikołaj Sęp Sarzyński.
Odpowiedz na jedno z poniższych pytań:
a)utwórz oksymoron nawiązujący do koncepcji antropologicznej
(podpowiedź: oksymoron składa się z rzeczownika i przymiotnika, bohaterowie horrorów: Freddie Kruger i Frankenstein)
Żywy trup
czy homo ludens wpisany jest w nurt poetycki utworu "Na oczy królewny angielskiej"
Homo ludens, czyli człowiek bawiący się, obecny jest w konceptyzmie, bierze udział w grze, zabawie z czytelnikiem.