ćw. 5 Neoklasyczna szkoła anglo-amerykańska

Przedstawiciele:

• William Stanley Jevons - twórca, „Teoria ekonomii politycznej”,

• Alfred Marshall - rzeczywisty twórca, „Zasady ekonomiki”,

• John Bates Clark - czołowy amerykański przedstawiciel, „Podział bogactwa. Teoria płacy roboczej, procentu i zysku”,

• Irving Fisher - „Siła nabywcza pieniądza”.

WILLIAM STANLEY JEVONS - twórca szkoły neoklasycznej

Nie zaakceptował klasycznej teorii wartości. Według niego wartość dóbr zależała od użyteczności, a więc od zapotrzebowania konsumpcji. Rozważania na temat wartości powiązał z badaniem potrzeb ludzkich i użyteczności. Stworzył teorię użyteczności krańcowej, która posłużyła mu do wyznaczenia rozmiarów jednostkowego popytu oraz jednostkowej podaży.

Teoria użyteczności krańcowej - prawo malejącej użyteczności krańcowej - Użyteczność krańcowa to funkcja ilości dobra albo wielkości zapasu danego dobra. Prawo malejącej użyteczności krańcowej stanowi, że w miarę powiększania wielkości zapasu dobra o kolejną jednostkę, jego użyteczność krańcowa malała, a więc każdej zmianie wielkości zapasu odpowiadała zmiana użyteczności całkowitej danego zapasu. W miarę powiększania ilości danego dobra, jego użyteczność całkowita wzrastała, ale tempo wzrostu zmniejszało się.

Użyteczność całkowita -

• Jedno dobro - Użyteczność poszczególnych jednostek zapasu danego dobra nie była sobie równa. Zatem użyteczność krańcowa malała w miarę pozyskiwania kolejnych jednostek dobra.

• Koszyk różnych dóbr - Użyteczność całkowita zależała już nie tylko od wiel­kości pojedynczego dobra, ale także od ilości innych dóbr.

Teoria wymiany - Wartość: użytkowa i wymienna - powstawała dopiero w procesie porównywania, mierzenia dwóch towarów, czyli w procesie wymiany. Poza procesem wymiany dobra nie miały żadnej wartości.

Teoria wartości - Negował klasyczne pojęcie wartości. Wprowadził trzy terminów, które miały w pełni wyjaśnić istotę wartości:

• wartość użytkową - użyteczność całkowitą jakiego bądź zapasu dobra,

• intensywność pożądań - użyteczność krańcowa, która określała stosunek kon­sumenta do posiadanego dobra,

• stosunek wymienny - wartość wy­mienną.

Prawo obojętności - na tym samym rynku w danym momencie nie mogły istnieć dwie różne ceny na ten sam towar. Pod rynkiem rozumiem dwie lub większą liczbę osób do­konujących transakcji dwoma lub większą ilością towarów, kie­dy zapasy tych towarów i zamiary kontrahentów są wszystkim znane. Uważał, że mechanizm rynkowy zapewnia równowagę i doprowadza do powstania jednolitej ceny.

Twierdzenie wymiany (równanie wymiany) - stosunki ilościowe przyrostów konsumpcyjnych dóbr w równowadze muszą być równe odpowiednim relacjom intensywności ostatnich zaspokojonych potrzeb. Mówiło o proporcjonalności między użytecznością krańcową a stosunkami wymiennymi.

Wymiana dobra o mniejszej użyteczności krańcowej (dobro posiadane w nadmiarze) na pewna ilość dobra o wyższej użyteczności krańcowej (odczucie braku tego dobra). Wymiana trwała do momentu, gdy użyteczności krańcowe obu wymienianych dóbr stawały się sobie równe. W ten sposób uczestnicy wymiany - konsumenci osiągali równowagę.

Teoria ceny - Cena wyznaczana była wyznaczana przez: stosunki wymienne i stopień użyteczności (popyt).

Teoria pracy - Omawiała ona dwa podsta­wowe problemy: określenie ilości pracy, którą mógł wykorzystać pracownik oraz podział danej ilości pracy pomiędzy poszczególnymi gałęziami produkcji.

Praca to wszelki uciążliwy wysiłek ducha lub ciała, któremu człowiek poddaje się całkowicie lub częściowo, mając na względzie przyszłe zadowolenia. Dwa elementy określające pracę: przykrość pracy oraz dążenie do osiągnięcia produktu zaspokajającego potrzeby. Praca to źródło wrażeń (dodatnich, ujemnych), otrzymywania produktów oraz użyteczności. Czynnik pracy pojmował w kategoriach subiektywnych - praca to suma nieprzyjemnych wrażeń związane ze zmęczeniem.

Sformułował prawo wrażeń subiektywnych związanych z pracą. Zgodnie z tym prawem, podzielił dzień roboczy na trzy okresy:

1. praca była źródłem wyłącznie ujemnych wrażeń - sprawiała przykrość, a wynikało to z braku przyzwyczajenia pracownika do pracy;

2. pracownik pokonywał niechęć do pracy i pojawiały się dodatnie wrażenia, które występowały aż do momentu pojawienia się zmęczenia;

3. pojawiają się pierwsze oznaki zmęczenia i pracownik ponownie odczuwał wrażenia ujemne - od tego momentu praca stawała się ciężarem i wywoływała niechęć.

Jednostka będzie tak długo pracowała, jak długo będzie z tego osiągać korzyści. Pra­cownik w momencie, gdy przestanie osiągać korzyści, zaprze­stanie pracy.

Prawo podziału pracy - rozpatrywał je na przy­kładzie gospodarstwa indywidualnego, naturalnego, które wytwarzało rozmaite produkty.

Producent, działający w tej wyizolowanej rzeczywistości, przy podejmowaniu decyzji o podziale pracy kierował się dwoma zasadniczymi czynnikami: użytecznością poszczególnych dóbr oraz nakładem pracy. Na podstawie obu czynników każdy producent samodzielnie dzielił swoją pracę pomiędzy poszczególne dziedziny - dobra. Zwiększał, więc pro­dukcję tych dóbr, które przy równych nakładach pracy dawały większe zadowolenie albo takich, gdzie na jednostkę wyłożonej pracy osiągał większą użyteczność.

Jednostka gospodaru­jąca starała się z jednej strony produkować dobra, które za­spokajały najintensywniej odczuwane potrzeby i odznaczały się najwyższą użytecznością, a z drugiej musiał uwzględniać na­kłady pracy (koszty) ponoszone przy produkcji tego lub innego dobra.

Użyteczność a koszty produkcji - Wydajność to stosunek ilości wyprodukowanych jednostek do stopnia zmęczenia. Użyteczność krańcowa wytworzonych dóbr była odwrotnie proporcjonalna do wydajności pracy, a także wydajność pracy do kosztów produkcji. Użyteczności krańcowe dóbr i ich wartości były wprost proporcjonalne do kosztów produkcji.

ALFRED MARSHALL - wkład w rozwój szkoły

Teoria wartości - teoria wartości i ceny połączył trzy elementy: teorię użyteczności krańcowej szkoły austriackiej, klasyczną teorię kosztów produkcji, teorię popytu i podaży. Konsumpcja, czyli popyt i koszt, a więc podaż łącznie tworzyły wartość i cenę rynkową dobra. Istotę teorii wartości wyjaśniały dwa elementy: popyt (konsumpcja) i podaż (produkcja).

Analiza popytu - Podstawowym elementem analizy rynkowej był popyt.

Popyt był określony przez subiektywne potrzeby ludzkie i cenę danego dobra. Zależał od użyteczności, czyli pragnienia posiadania dobra ze względu na możność zaspokojenia nim potrzeb. O jego wielkości decydował przyrost użyteczności całkowitej, wynikający z powiększenia zaopatrzenia w dobro o kolejną jednostkę.

Teoria ceny - Elementem decydującym o popycie była cena; cena popytu to cena, jaką konsument był skłonny zapłacić za jednostkę dobra, zgodnie z teorią użyteczności krańcowej, zależała od tego, której kolejno nabywanej jednostki dotyczyła. Krańcowa cena popytu to cena, którą konsument jest skłonny zapłacić za ostatnią jednostkę nabywanego dobra, określała cenę rynkową dobra i powinna być ona równa tej cenie. Cena rynkowa stanowiła miarę użyteczności krańcowej danego dobra dla wszystkich jego nabywców, przy danym poziomie dochodu - określała wielkość popytu.

Krzywa popytu i krzywa użyteczności krańcowej mają jednakowy kształt i charakter - charakteryzują się ujemną zależnością.

Prawo popytu mówi o zależnościach pomiędzy ceną i popytem, z których wynika, że wzrost ceny określonego dobra przy niezmienności innych czynników powoduje spadek popytu na dane dobro, a obniżka ceny określonego dobra przy niezmienności innych czynników powoduje wzrost wielkości popytu na to dobro.

Wielkość popytu jednostki na konkretne dobro zależała od ceny rynkowej tego dobra (użyteczność), natomiast popyt na większą ilość dóbr uzależniony był od wielkości dochodu.

Elastyczność cenowa popytu - ukazywała związek miedzy cena a wielkością popytu efektywnego, to stosunek względnej zmiany popytu do względnej zmiany ceny.

Badając zależność między popytem i ceną, wy­różnił trzy rodzaje popytu:

• jeśli elastyczność była większa od -1, to popyt na dobro był elastyczny względem ceny,

• jeśli elastyczność była mniejsza od -1, to popyt na dobro był nieelastyczny względem ceny,

• jeśli elastyczność była równa -1, to popyt na dobro był pro­porcjonalny względem ceny.

Analiza podaży - teoria podziału - Teorię podaży powiązał z analizą kosztów produkcji.

Koszty były określane przez wydatki na czynniki produkcji. Czynniki produkcji zaangażowane przy wytwarzaniu dóbr po­dzielił na dwie zasadnicze grupy:

1. człowieka - czynnik ten identyfikował z pracą,

2. otoczenie - pozostałe czynniki: ziemia, kapitał i organizacja (powiązana z działalnością przedsiębiorcy).

Czynniki produkcji:

1. praca - jego analizę powiązał z jego ujemną użytecznością, czyli przykrością pracy; w tej sytuacji przedsiębiorca dążąc do zwiększenia podaży pracy musiał podnieść płacę;

2. ziemia - niezbędny przy wszelkiej działalności gospodarczej; wielkość (podaż tego czynnika) była ograniczona i nie­zmienna;

3. kapitał to bogactwo ruchome, dobra produkcyjne (rzeczy) - również występowała ujemna użyteczność, która wy­nikała z wyrzeczenia się teraźniejszej konsumpcji przez właś­cicieli kapitału na rzecz przyszłej, właściciele kapitału tworzyli w ten sposób oszczędność, ponosząc ofiarę abstynencji (re­zygnowali z bieżącej konsumpcji);

4. organizacja - najważniejszym jego elementem był przedsiębiorca, który łączył wszystkie czyn­niki produkcji w przedsiębiorstwie i stwarzał niezbędne warunki do jego prawidłowego funk­cjonowania na rynku.

Prawo zwiększających się przychodów - zwiększenie nakładu kapitału i pracy prowadziło do poprawy organizacji oraz do wzrostu wydajności pracy i kapitału. Rosnący przychód zapewniał wzrost produkcji i przedsiębiorstwa. Prawo zmniejszających się przychodów - wzrost nakładu ziemi powodował spadek przychodu. W sy­tuacji, gdy obie tendencje się równoważyły działało prawo sta­łego przychodu.

Koszty produkcji -

1. W krótkim okresie rozmiary podaży mogły się zwiększyć, ale zdolności produkcyjne były stałe - koszty stałe + koszty zmienne = koszty całkowite przedsiębiorstwa:

• koszty stałe (pośrednie: wydatki na amortyzację, odsetki bankowe, płace administracji, podatki od własności) - niezależne od wielkości produkcji,

• koszty zmienne (bez­pośrednie: wydatki na materiały, surowce oraz wydatki na płace bezpośrednich producentów) - uzależnione od wielkości pro­dukcji.

2. W długim okresie - zdolności produkcyjne przedsiębiorstwa zwiększały się albo pojawiały się nowe przedsiębiorstwa:

• koszty zmienne.

Wzajemne zależności między po­pytem i podażą wyznaczały cenę rynkową - cenę równowagi rynkowej (cena, przy której cena popytu wyznaczona przez konsumenta była równa cenie podaży wyznaczonej przez producenta-sprzedawcę). Natomiast jeżeli przy danej ilości dobra cena popytu przewyższała cenę podaży to sprzedawca zwięk­sza ilość dostarczanego na rynek dobra - działa to również w odwrotną stronę. Stany nierównowagi miały charakter przejściowy, ponieważ me­chanizm rynkowy automatycznie doprowadzał do stanu równo­wagi. Stworzył, więc teorię równowagi rynkowej.

Renta konsumenta (nadwyżka konsumenta) - wyjaśniała decyzje konsumpcyjne gospodarstwa domowego. To subiektywnie odczuwana różnica między najwyższą ceną, jaką byłby gotowy zapłacić konsument, a faktyczną ceną nabywanego dobra. Jej wielkość wynikała z różnicy między użytecznością całkowitą danego zapasu dobra a jego całkowitą wartością rynkową. Pierwsza jednostka nabywanego dobra miała dla konsu­menta najwyższą wartość krańcową, był więc gotowy zapłacić najwyższą cenę. W miarę nabywania kolejnych jednostek dobra konsument był gotów płacić coraz niższą cenę. Za ostatnią jednostkę dobra płacił tylko tyle, ile wynosiła cena rynkowa danego dobra. Konsument różnie oceniał poszczególne jednostki danego dobra.

Punkt równowagi przedsiębiorstwa na rynku doskonałej konkurencji i w monopolu - Marshall stworzył kon­cepcję równowagi cząstkowej - analizował zachowanie wyizolowanego pod­miotu gospodarczego, pojedynczego gospodarstwa domowego i przedsiębiorst­wa, przy utrzymaniu większości zmiennych na stałym poziomie. Zaobserwował, że relacje między popytem i podażą zmieniały się w czasie. Badając czas wyróżnił aż cztery okresy, które określały wzajemne zależności pomiędzy popytem (konsumentem), podażą (producentem) i ceną:

1. Okres rynkowy (bardzo krótki) -

• podaż była stała, czyli doskonale nieelastyczna,

• cena zależała wyłącznie od popytu,

• obowiązywała bieżąca cena rynkowa;

2. Okres krótki

• przedsiębiorstwo mogło reagować na zmiany ceny i popytu, co pociągało za sobą zmianę wielkości produkcji i podaży,

• powstawała cena normalna, która była określona przez popyt i podaż;

3. Okres długi

• podaż była zmienna, ponieważ zmianie ulegała wielkość przedsiębiorstwa albo pojawiały się nowe przedsiębiorstwa,

• kształtowała się stała, długookresowa równowaga przedsiębiorstwa, gdyż cena pokrywała koszty zmienne i stałe,

• cena rynkowa - długookresowa cena normalna - określona była przez podaż;

4. Okres sekularny (bardzo długi)

• dopuszczał zmiany technologii i wielkości populacji,

• tendencja do spadku cen na skutek spadku kosztów produkcji.

Analizę problemu czasu powiązał z zachowaniem się producenta-sprzedawcy na rynku doskonałej konkurencji i pełnego monopolu.

• W przypadku przedsiębiorstwa działającego na rynku doskonałej konkurencji zwiększanie wielkości produkcji - przy danej cenie rynkowej- odbywało się aż do momentu zrównania się kosztu krańcowego z ceną rynkową (ceną krań­cową). W momencie osiągnięcia równowagi przedsiębiorstwo działało efektyw­nie, w pełni wykorzystywało posiadany potencjał produkcyjny - maksymali­zowało zysk.

• Przedsiębiorstwo funkcjonujące na rynku monopolistycznym, gdzie nie było konkurencji, wpływało na cenę i podaż. Monopolista dążąc do maksymalizacji zysku mógł albo ograniczyć rozmiary podaży i podnieść cenę, po której sprzedawał dobro, albo zwiększyć rozmiary podaży i obniżyć cenę sprzedawanego dobra - cena monopolowa.

JOHN BATES CLARK - przedstawiciel amerykańskiej szkoły marginalistycznej

Teoria krańcowej produkcyjności czynników produkcji - dowiodła, że prawo malejących przychodów odnosi się do wszystkich czynników produkcji, uwzględniała je­dynie krótki okres i dlatego opierała się na następujących założeniach:

1. w gospodarce występował stan statyczny, w której nie zmieniała się ilość kapitału i pracy,

2. przedsiębiorstwa działały na rynku doskonałej konku­rencji,

3. nie występował postęp techniczny.

Zakładał, że proces produkcji od­bywał się przy wykorzystaniu tylko dwóch czynników produkcji - pracy i kapitału (ziemię traktował jako specyficzną formę kapitału). W krótkim okresie jeden z wymienionych czynników był wielkością stałą (kapitał), a drugi ulegał zmianie (praca). W tej sytuacji zmiany w wielkości produkcji następowały w efekcie zmian wielkości czynnika zmiennego.

Teoria podziału - tłumaczyła dochody płynące z poszczególnych czynników produkcji zaangażowanych w procesie wytwarzania dóbr; najważniejszym czynnikiem była praca.

Prawo malejącej wydajności (zmniejszającej się krańcowej produkcyjności pracy) - wielkość zatrudnienia ulegała zmianie, natomiast rozmiary ka­pitału nie ulegały żadnej zmianie. Zgodnie z tym prawem, każ­da dodatkowa jednostka pracy, współpracująca z niezmienną ilością kapitału, powodowała coraz mniejsze przyrosty pro­duktu.

Zgodnie z prawem, przedsiębiorca zwiększał zatrudnienie do chwili, gdy przyrost produktu - przychód był większy od płacy, czyli kosztu zatrudnienia dodatkowego pracownika. W momencie zrównoważenia się przyrostu produktu z płacą zatrudnienie w przedsiębiorstwie osią­gało optymalne rozmiary. Dalsze zwiększanie zatrudnienia na­raża na straty.

Prawo malejącej produkcyjności kapitału - każda dodatkowa jednostka kapitału, współpracująca z niezmienną ilością pracy, powodowała coraz mniejszy przyrost produktu. Przedsiębiorca zaprzestawał in­westycji kapitałowych w momencie, gdy stopa procentowa była równa krańcowemu produktowi kapitału.

Problem bezrobocia - jeśli cena pracy wzrastała, to przedsiębiorstwo zmniejszało zatrudnienie aż do momentu zrównania się krańcowego produktu pracy z cena rynkową pracy - rodziło to bezrobocie i spadek płacy. Bezrobocie to przejaw chwilowej nierównowagi na rynku. System rynkowy uruchamia automatycznie mechanizmy doprowadzające do stanu równowagi, a więc likwiduje bezrobocie przy równoczesnym spadku płacy.

IRVING FISHER - wkład do amerykańskiej ekonomii marginalistycznej

Teoria pieniądza - twierdził, że ceny zmieniały się wraz z ilością pieniądza znajdującego się w obiegu, przy odpowiednim uwzględnieniu szybkości jego obiegu i liczby transakcji, w których uczestniczył.

Zmieniając podaż pieniądza, przy stałości pozostałych wielkości, można było podnieść lub obniżyć ceny. Nadmierna podaż pieniądza rodziła inflację, która zagrażała prawidłowemu funkcjonowaniu gospodarki, zakłóca­ła produkcję i podział dochodu narodowego.

Teoria dystrybucji - wyjaśnieniem istoty procentu, przyczyną jego istnienia, jako samodzielnego dochodu, było przedkładanie przez jednostki dóbr i dochodów teraźniejszych nad przyszłymi, co wynikało z niecierpliwości - preferencji człowieka.

Preferencja dóbr teraźniejszych nad przyszłymi była podstawową przyczyną powstawania tzw. agio — premii, czyli stopy procentowej dla wartości dóbr teraźniejszych. Stopę procentową rozumiał jako miarę ceny, którą jednostki były gotowe zapłacić za to, aby uzyskać dochód albo dobro dzisiaj, a nie dopiero w odległej przyszłości. Wyróżnił dwa czynniki określające wysokość stopy procentowej w gospodarce rynkowej:

1. subiektywne, które wynikały z preferencji jednostki w odniesieniu do teraźniejszych dóbr lub dochodów w porów­naniu do przyszłych,

2. obiektywne, które określone były przez możliwości inwestycyjne i produkcyjność czynników produkcji.

Podaż oszczędności zależała od wysokości stopy procentowej: przy wyższej stopie procentowej poziom oszczędności zwiększał się, natomiast przy niższej zmniejszał się. Także popyt na oszczęd­ności uzależniony był od wysokości stopy procentowej: przy niższej stopie procentowej popyt na oszczędności wzrastał.

Polscy neoklasycy: Adam Krzyżanowski, Feliks Młynarski, Edward Lipiński, Wacław Fabierkiewicz, Edward Taylor, Witold Trąmpczyński.

---