1. Podstawowe pojęcia i rodzaje rynków

Pod pojęciem rynku rozumie się ogół warunków ekonomicznych, w których dochodzi do zawierania transakcji wymiennych między sprzedawcami oferującymi towary i usługi a nabywcami reprezentującymi potrzeby poparte określonymi funduszami nabywczymi.

Przez rynek rozumie się określone miejsce kupna i sprzedaży.

Rodzaje rynków:

1. ze względu na zasięg geograficzny:

• rynek lokalny

• rynek regionalny

• rynek krajowy

• rynek zagraniczny

• rynek międzynarodowy

• rynek światowy

2. wg kryterium przedmiotu wymiany:

• rynek dóbr i usług (a w nim rynek dóbr i usług konsumpcyjnych i inwestycyjnych)

• rynek pieniężno -kredytowy

• rynek papierów wartościowych (kapitałowy)

• rynek pracy

3. wg ujęcia branżowego:

• rynki poszczególnych towarów, np. rynek mięsa, zboża, węgla, maszyn itp.

4. w zależności od zakresu kontroli wyróżnia się rynek:

• rynek wolny - to taki, nad którym władze gospodarcze nie sprawują bezpośredniej kontroli. Sprzedawcy i nabywcy mają swobodę w określaniu ilości sprzedawanych i nabywanych dóbr oraz cen, po jakich dokonują wymiany.

• rynek regulowany - to taki, nad którym władze gospodarcze sprawują bezpośrednią kontrolę. Czynią to przez udzielanie licencji uczestnikom wymiany, ustalanie obowiązujących cen minimalnych i maksymalnych, określanie minimalnych lub maksymalnych kwot wymiany itp.

5. stosownie do sytuacji rynkowej w zakresie popytu i podaży:

• rynek sprzedawcy - charakteryzuje się długotrwałą przewagą popytu nad podażą, w związku z czym sprzedawcy są w korzystniejszej sytuacji przetargowej

• rynek nabywcy - charakteryzuje się długotrwałą nadwyżką podaży nad popytem, wobec czego uprzywilejowaną pozycję mają nabywcy

Koniecznym warunkiem istnienia rynku jest wymiana, która ma najczęściej formę towarowo-pieniężną.

Podstawowymi elementami rynku są:

• popyt

• podaż

• ceny

a zachodzące między nimi zależności przyczynowo-skutkowe nazywa się mechanizmem rynkowym lub popytowo-podażowo-cenowym.

Ważnym elementem rynku jest konkurencja.

2. Czynniki wpływające na rozmiary popytu

Popyt jest to ilość dobra, jaką nabywcy gotowi są kupić w określonym czasie przy danym poziomie ceny.

Wyróżnia się popyt:

• na dane dobro, oznaczający całkowity popyt efektywny na to dobro

• popyt globalny, tj. efektywny popyt na wszystkie dobra i usługi w danym kraju i wdanym okresie.

Jeżeli popyt wyraża wszystkie potrzeby, które mogą być zaspokojone przez dobra ekonomiczne, to taki popyt nazywa się potencjalnym.

Jeśli popyt wyraża tylko potrzeby mające pokrycie w realnej sile nabywczej konsumentów, to taki popyt nazywa się popytem efektywnym.

Popyt potencjalny jest więc zwykle większy od popytu efektywnego.

Na rynku występuje tylko popyt efektywny.

Wielkość popytu na określone dobro zależy od następujących czynników:

• poziomu ceny danego dobra - im niższa jest cena, tym wyższy popyt, i na odwrót - przy wyższej cenie popyt jest mniejszy

• poziomu realnych dochodów ludności - im wyższe są dochody realne ludności, tym wyższy jest zwykle popyt na dany towar, i na odwrót

• preferencji i gustów konsumentów

• cen dóbr substytucyjnych i komplementarnych - dobra substytucyjne to takie, które mogą być wzajemnie zastępowane w zaspokajaniu potrzeb. Dobra komplementarne to takie, które muszą być jednocześnie stosowane w celu zaspokojenia określonej potrzeby.

• liczby i struktury ludności

• oczekiwań dotyczących zmian cen i dochodów

Ponadto na wielkość popytu mogą wpływać różne czynniki społeczne, jak np. wykształcenie, płeć, wiek i inne czynniki przypadkowe.

Paradoks Giffena - w przypadku dóbr podstawowych, przy niskich dochodach, mimo wzrostu cen podstawowego składnika żywności, popyt na ten składnik wzrasta, gdyż inne produkty są nieosiągalne ze względu na jeszcze wyższe ceny. Paradoks Giffena może współcześnie wystąpić w odniesieniu do dóbr niższego rzędu (mąki, ziemniaków, chleba, gorszych gatunków mięsa) w krajach o niskich dochodach, gdzie wydatki na żywność stanowią znaczną część budżetów rodzinnych.

Paradoks Veblena - dotyczy on dóbr luksusowych, które są przedmiotem pokazowej konsumpcji, wynikającej z chęci demonstracji, takich jak np. biżuteria, drogie samochody, jachty, luksusowe domy.

Jednym z ważniejszych czynników określających wielkość popytu jest cena danego dobra.

Wzrost ceny określonego dobra przy niezmienności innych czynników powoduje spadek wielkości popytu na to dobro, i na odwrót - obniżka cen wywołuje wzrost wielkości popytu. Zależność ta nazywana jest prawem popytu.

Cena P

Wielkość popytu Q

Krzywa popytu

Efekt substytucyjny polega na tym, że zmiana ceny danego dobra zmienia relację jego ceny do cen pozostałych dóbr, przez co powoduje substytucję, przy czym dobra, relatywnie drożeją, są zastępowane dobrami relatywnie taniejącymi.

Efekt dochodowy polega na tym, że zmiana ceny wpływa na zmianę dochodów realnych. Jeżeli cena danego dobra wzrośnie, to nastąpi spadek realnych dochodów, wobec czego konsumenci będą mogli kupować mniej zarówno tego dobra, jak i innych dóbr, i na odwrót.

Wielkość popytu odnosi się do szczególnego zestawienia ceny i ilości, jest więc wybranym punktem na krzywej. Zmiana wielkości popytu odpowiada ruchowi po krzywej popytu i jest wywołana zmianą ceny.

Natomiast popyt odnosi się do wszystkich relacji cen i ilości, toteż zmiana popytu odpowiada przesunięciu całej krzywej popytu. Przesunięcie krzywej popytu może być spowodowane zmianą każdego z omówionych czynników wpływających na wielkość popytu, z wyjątkiem ceny.

3. Czynniki wpływające na wielkość podaży

Podaż jest to ilość dobra zaoferowana do sprzedaży w określonym czasie przy danym poziomie ceny. Jest to podaż jednostkowa odnosząca się do konkretnego dobra lub usługi.

Ponadto wyróżnia się podaż globalną, tj. ilość wszystkich dóbr i usług zaoferowanych do sprzedaży w danym kraju, w określonym czasie i przy danym poziomie cen.

Wielkość podaży zależy przede wszystkim od:

• wielkości produkcji, która z kolei jest określana przez następujące czynniki:

• poziom ceny danego dobra - wzrost ceny, przy niezmienności innych czynników, zachęca producentów do zwiększania ilości dostarczanego dobra, gdyż w ten sposób wzrosną ich zyski i na odwrót

• ceny czynników produkcji - wyższe ceny czynników produkcji powodują wzrost kosztów wytwarzania i obniżenie zysku, co zmniejsza ilość dobra dostarczanego na rynek

• stosowane technologie - lepsze i nowocześniejsze technologie umożliwiają wytwarzanie dóbr przy użyciu mniejszych nakładów czynników produkcji, co w efekcie powoduje zmniejszenie kosztów wytwarzania i wzrost opłacalności produkcji

• cele działalności przedsiębiorstwa - w większości przypadków ostatecznym celem działalności przedsiębiorstwa jest osiąganie zysku. Możliwość osiągnięcia wyższego zysku zachęca do zwiększania podaży

• ceny innych dóbr

• oczekiwania dotyczące zmian cen oraz inne przypadkowe czynniki - jeżeli przewiduje się, że cena dobra w przyszłości wzrośnie, to producenci mogą ograniczyć lub wstrzymać bieżącą produkcję.

Eksport zmniejsza wielkość podaży w stosunku do wielkości produkcji, import zaś odpowiednia zwiększa podaż.

Wielkość podaży danego dobra zmienia się w tym samym kierunku, co jego cena. Wyższej cenie dobra odpowiada większa jego ilość dostarczana na rynek, natomiast mniejsza cena ogranicza wielkość podaży. Zależność ta nazywana jest prawem podaży.

Cena P

Wielkość podaży Q

Krzywa podaży

Wielkość podaży odnosi się do szczególnego zestawienia ceny i ilości, jest więc wybranym punktem na krzywej podaży. Zmiana wielkości podaży odpowiada ruchowi po krzywej podaży od jednego punktu do drugiego i jest wynikiem zmiany ceny.

Podaż odnosi się do wszystkich relacji cen i ilości, tzn. jest to cała krzywa podaży; dlatego zmiana podaży odpowiada przesunięciu całej krzywej podaży. Może być ono spowodowane zmianą każdego z omówionych czynników determinujących ilość podaży, z wyjątkiem ceny.

4. Funkcje cen

Obok cen wolnorynkowych, kształtowane przez relacje popytu i podaży, w gospodarce rynkowej funkcjonują również ceny administrowane.

Ceny kartelowe - ustalane przez firmę mającą wyłączność produkcji i sprzedaży określonego towaru lub przez kilku producentów takich samych wyrobów. Ustalane są bezpośrednio, jako ceny katalogowe lub pośrednio, poprzez określenie jednolitych zasad kalkulacji (ceny kalkulacyjne).

Ceny urzędowe - ustalane są przez odpowiednie organy państwowe lub publiczne. Zwykle cenami urzędowymi objęte są ważniejsze towary i usługi, np. niektóre produkty rolne, energia elektryczna, ważniejsze surowce i paliwa itp.

Ceny maksymalne wprowadzane są na ogół w sytuacji braku pewnych dóbr na rynku, w celu ochrony konsumentów przed nadmiernie wysokimi cenami.

Wprowadzenie cen minimalnych zmierza do podwyższenia cen dla producentów lub dostawców. Określenie ceny minimalnej oznacza, że dane dobro lub usługa nie mogą być sprzedawane poniżej tej ceny.

Ceny orientacyjne na ogół ustalane są na towary o rozproszonej produkcji, np. rzemieślniczej. Dzięki nim drobni producenci mogą się zorientować, jakie są możliwe do osiągnięcia ceny na ich wyroby; wpływa to też na ograniczenie konkurencji cenowej.

Ceny wywierają decydujący wpływ na procesy gospodarcze i interesują każdego człowieka, ponieważ określają wielkość produkcji i konsumpcji oraz wyjaśniają postępowanie producentów i konsumentów. Do najważniejszych funkcji pełnionych przez ceny zalicza się funkcje:

• informacyjną

• redystrybucyjną

• stymulacyjną

Funkcja informacyjna cen polega na tym, że są one parametrem docierającym do wszystkich podmiotów gospodarczych, zrozumiałym dla nich, pozwalającym określać wielkość dochodów pieniężnych oraz pobudzającym do określonego działania. Cena informuje nabywcę o ile zmniejszają się jego zasoby pieniężne, gdy dokona zakupu określonego dobra, natomiast producenta informuje, o ile zwiększy się jego dochód, gdy dokona sprzedaży.

Ceny dóbr i usług konsumpcyjnych kształtują strukturę spożycia.

Ceny wewnętrzne i światowe kształtują międzynarodowy podział pracy. Pozwalają one określić optymalny poziom, strukturę oraz kierunki eksportu i importu.

Ceny umożliwiają sprowadzenie różniących się rodzajem, jakością i użytecznością wielkości naturalnych do wspólnej, porównywalnej podstawy wartościowej.

Ceny służą również do redystrybucji dochodów (funkcja redystrybucyjna). Są one narzędziem redystrybucji, gdy zawierają w swej strukturze zróżnicowane zyski, podatki, cła, opłaty i marże.

Za pośrednictwem cen następują przesunięcia dochodów od jednych grup społecznych do innych, w zależności od struktury nabywanych dóbr i usług oraz struktury i poziomu cen.

Ponadto następują przesunięcia dochodów konsumentów do budżetu państwa, przez podatki i cła zawarte w cenach większości towarów i usług. Niekiedy następuje proces odwrotny, tj. przepływ dochodów z budżetu państwa do konsumentów, w przypadku dotowania niektórych towarów i usług.

Ceny pełnią także funkcję stymulacyjną (bodźcową). Ich poziom, relacje oraz wszelkiego rodzaju zmiany zarówno od strony przychodów, jaki kosztów, określają łączne dochody pieniężne producentów. Dochody te są zasadniczym motywem działania producentów i stanowią podstawę podejmowania decyzji produkcyjnych. Ceny kształtowane na podstawie relacji popytu i podaży skłaniają wytwórców do działań produkcyjnych zgodnych z wymaganiami rynku.

5. Równowaga rynku

Przedstawienie na wspólnym wykresie krzywej popytu na dane dobro z krzywą jego podaży umożliwia ustalenie ilości sprzedawanej i nabywanej na rynku oraz określenie ceny rynkowej. Jest to sytuacja równowagi rynku.

Pn Nadwyżka S

P 2 E

Pe Równowaga rynku

P 1 D

Q1 Q2 Qe Q3 Q4 Qn

Niedobór

Punkt przecięcia się krzywej popytu i podaży E wyznacza cenę Pe, przy której popyt równa się podaży. Jest to cena równowagi rynkowej, która oczyszcza rynek z jakiejkolwiek nadwyżki popytu bądź podaży, dlatego też nazywana jest również ceną czyszczącą rynek. Przy tej cenie ilość dobra dostarczana przez producentów równa się ilości dobra nabywanej przez konsumentów. Cena ta jest stabilna do momentu, gdy zmieniają się warunki po stronie popytu lub podaży, co spowoduje odpowiednie przesunięcie krzywych. Jest to również jedyna cena, która równoważy popyt z podażą.

Z przedstawionego mechanizmu równowagi rynkowej wynika, że w określonym czasie na rynku występuje cena bieżąca, która zbliża się do ceny równowagi. Siły rynku utrzymują cenę bieżącą wokół ceny równowagi rynkowej, gdy w określonym czasie czynniki determinujące popyt i podaż są względnie stabilne.

W rzeczywistości czynniki pozacenowe określające popyt i podaż w dłuższym okresie ulegają zmianie.

W dłuższym okresie producenci mogą reagować na wzrost popytu zwiększeniem produkcji i podaży, natomiast w przypadku zmniejszenia się popytu mogą ograniczać podaż.

W rzeczywistości na rynku określonego dobra najczęściej występują jednocześnie zmiany popytu i podaży. W zależności od układu krzywych popytu i podaży następuje przesuwanie punktu wyznaczającego cenę równowagi oraz ilość popytu i podaży.

Przedstawiona teoria określania ceny przez popyt i podaż odnosi się do wolnego rynku. Przy cenach elastycznych występujące nadwyżki popytu lub podaży w warunkach wolnego rynku szybko doprowadzają cenę do poziomu równowagi.

6. Istota i rodzaje bezrobocia

Produkt krajowy brutto jest funkcją iloczynu zatrudnienia i przeciętnej wydajności pracy.

Bezrobotni to ludzie w wieku zdolności do pracy i posiadający tę zdolność, ale z różnych powodów nie mogący znaleźć pracy.

Podstawowym rodzajem bezrobocia w każdym typie gospodarki rynkowej jest bezrobocie frykcyjne. Jest to bezrobocie nieuniknione, ponieważ na rynku pracy dokonywane są nieustannie przemieszczenia siły roboczej w układach przestrzennych - między regionami gospodarczymi, w układach rzeczowych - między sektorami, działami, gałęziami i przedsiębiorstwami, w układach pionowych wynikających ze struktury kolejnych stanowisk pracy w obrębie zawodu, które wyznaczają drogi awansu, degradacji lub stabilizacji zawodowej pracowników i w układach poziomych, w których dokonywane są przesunięcia między poszczególnymi zawodami i specjalizacjami.

W każdym systemie są pracownicy porzucający pracę i poszukujący nowej pracy.

Jeśli określona liczba osób posiadających zdolność wykonywania pracy nie chce podjąć jej z powodu nieodpowiadających warunków pracy lub innych względów, to wówczas występuje bezrobocie dobrowolne.

W okresach natężenia prac pojawia się dodatkowy popyt na siłę roboczą, a w okresach ich zmniejszenia następuje redukcja tego popytu i pojawienie się bezrobocia sezonowego.

Wyżej wymienione formy bezrobocia zawsze występują na rynku pracy, są one bezrobociem nieuniknionym w literaturze nazywanym także bezrobociem normalnym. Uznaje się, że gdy bezrobocie normalne nie przekracza 3-4% do 4,5% zasobów siły roboczej, to w gospodarce osiągnięty zostaje stan pełnego zatrudnienia, a na rynku pracy występuje tendencja do równowagi między popytem a podażą siły roboczej.

W sytuacji rynkowej, gdy określona liczba osób poszukuje pracy, chce pracować przy jakiejkolwiek cenie siły roboczej, a nie może jej znaleźć, wówczas ma miejsce bezrobocie przymusowe.

Bezrobocie chroniczne dotyczy osób, które z różnych powodów (np. podeszły wiek, gorszy stan zdrowia, przeszłość polityczna) nie mają szans w warunkach konkurencji na otrzymanie pracy, gdy ją utracą z przyczyn niezależnych od siebie.

Bezrobocie strukturalne wiąże się z niedopasowaniem popytu do podaży siły roboczej w wyniku nierównomiernego wzrostu gospodarczego. Jest ono spowodowane brakiem kapitału lub złymi proporcjami w rozmieszczaniu zasobów produkcyjnych gospodarki. Temu typowi bezrobocia można przeciwdziałać hamując proces zastępowania pracy ludzkiej nowymi technikami i technologiami albo wspomagać przedsiębiorstwa mające trudności gospodarcze przez budżet państwa.

Wakaty (w) b = w

Y

B'

A' X

C'

45º Z

0 Bezrobocie (b)

A B C

Bezrobocie naturalne

Bezrobocie nieefektywnego popytu powstaje jako wynik niedostatecznego popytu na dobra, które mogą być wytwarzane przy pełnym wykorzystaniu siły roboczej. Liczy się je różnicą między liczbą osób poszukujących pracy a liczbą stanowisk.

Bezrobocie płacowe lub klasyczne powstaje na skutek zbyt wysokich płac realnych. Przyczyn występowania tego rodzaju bezrobocia upatruje się w wymuszaniu przez silne związki zawodowe wysokiego poziomu płac w skali krajowej, bez brania pod uwagę różnic, jakie występują w układach regionalnych i gałęziowych.

Każdy rodzaj bezrobocia pociąga za sobą określone skutki. Wymaga wypłacenia zasiłków, powoduje utracenie możliwości zwiększenia wartości nowowytworzonej, stopniową utratę kwalifikacji siły roboczej, szkody płynące z poczucia nieprzydatności bezrobotnych.

Bezrobociu przypisuje się też pewne pozytywne skutki, takie jak dbałość o solidne wykonywanie pracy, wysoka wydajność pracy i dyscyplina.

Przeciwdziałanie negatywnym skutkom bezrobocia wymaga prowadzenia aktywnej polityki społecznej i polityki zatrudnienia.

Zakres i formy polityki społecznej i polityki zatrudnienia zależą m.in. od tradycji danego społeczeństwa, osiągniętego poziomu rozwoju, dynamiki wzrostu gospodarczego, stopnia zróżnicowania podziału dochodu narodowego między pracodawców a pracowników, siły i aktywności związków zawodowych związków pracodawców, a także władzy państwowej.

Z bezrobociem wiąże się inflacja. Do II wojny światowej inflacja i bezrobocie były zjawiskiem substytucyjnym, tj. wzrost bezrobocia ograniczał inflację, a jego spadek zwiększał ją.

Bezrobocie i inflacja łącznie wywołują redystrybucję dochodu narodowego na rzecz warstw lepiej sytuowanych, spadek oszczędności i inwestycji, wzrost różnych form tezauryzacji, a także spadek wydajności pracy wywołany zmniejszeniem się poziomu płac realnych.

7. Podział dochodu narodowego

Dochód narodowy to suma dóbr i usług nowo wytworzonych w danym roku w gospodarce narodowej. Ustala się ją sumując produkcję czystą, czyli wartość dodaną poszczególnych działów gospodarki narodowej. Dochód narodowy jest mniejszy od PKN o sumę podatków pośrednich, tj. wszelkiego typu podatków obrotowych łącznie z podatkiem od wartości dodanej i podatków specjalnych.

Wytwarzanie i podział dochodu narodowego są procesami ciągłymi.

Wyróżnia się trzy rodzaje podziału dochodu narodowego, który dokonuje się poprzez tworzenie i podział dochodów pieniężnych, a mianowicie:

• pierwotny

• wtórny

• ostateczny

Pierwotny podział dochodu narodowego dokonuje się w miejscach jego wytwarzania. Polega on na podziale nowo wytworzonej wartości między pracowników przedsiębiorstwa w postaci wynagrodzeń i na akumulację finansową przedsiębiorstwa.

Akumulacja finansowa przedsiębiorstwa stanowi źródło zysków jego właścicieli. Podział pierwotny dochodu narodowego jest wynikiem ścierania się dwóch tendencji: dążenia pracowników najemnych do wzrostu wynagrodzeń, co powoduje zwiększanie się kosztów działalności przedsiębiorców, i dążenia przedsiębiorców do osiągania możliwie największych zysków, co motywuje ich do ścisłego kontrolowania poziomu i dynamiki wynagrodzeń pracowników najemnych i przeciwstawiania się ich wzrostowi.

Dochody pierwotne pracowników i przedsiębiorstw podlegają, za pośrednictwem rynku i budżetu państwa, dalszemu podziałowi - który nazywa się podziałem wtórnym dochodu narodowego. Dokonuje się on dzięki zakupom usług poprzez system cen i system podatkowy. W wyniku wtórnego podziału dochodów pierwotnych powstają dochody właścicieli przedsiębiorstw i jednostek usługowych, pracowników sfery nieprodukcyjnej oraz dochody państwa.

Wtórny podział dochodu narodowego związany jest z koniecznością finansowania zadań gospodarczych i społecznych państwa. Zasadniczymi dziedzinami wydatków państwa są:

• administracja państwowa, wymiar sprawiedliwości i ochrona porządku publicznego

• obrona narodowa

• obciążenia z tytułu kredytów zagranicznych

• publiczna i powszechna nauka, edukacji i kultura

• publiczna ochrona zdrowia i opieka społeczna

• dotacje do innych rodzajów działalności

Ostateczny podział dochodu narodowego wyraża proces jego rozdziału na dwie części - mianowicie na konsumpcję i akumulację.

Ostateczny podział dochodu narodowego polega na konkretnym jego zużytkowaniu.

Część przeznaczana na konsumpcję materializuje się w:

• konsumpcji indywidualnej dóbr i usług wszystkich zatrudnionych i właścicieli przedsiębiorstw

• konsumpcji zbiorowej dóbr i usług zużywanej przez administrację państwową, sektor obronny i instytucje publiczne świadczące usługi nieodpłatnie

Część akumulowana dochodu narodowego zużywana jest na:

• inwestycje powiększające zdolność wytwórczą gospodarki

• inwestycje w sferze usług nieprodukcyjnych

• przyrost środków obrotowych w gospodarce, obejmujący wyposażenie nowych przedsiębiorstw w surowce, materiały, półfabrykaty, energię

• przyrost zapasów i rezerw w gospodarce

• obsługę ujemnego bilansu płatniczego

Dzięki akumulacji następuje przyrost majątku narodowego, zdolności wytwórczych, produktu krajowego brutto i dochodu narodowego.

8. Rodzaje wahań gospodarczych

Głębokie i długotrwałe naruszenie ogólnej równowagi ekonomicznej nazywamy recesją gospodarczą.

Przez wahania cykliczne rozumie się powtarzające się w określonym rytmie - mniej lub bardziej regularnie - zmiany wielkości makroekonomicznych. Badania głębokości i zakresu tych zjawisk odbywa się m.in. przez porównywanie w czasie udziału owych wielkości w wytwarzaniu dochodu narodowego.

Periodycznie powtarzające się wahania (przypływy i odpływy) istotnych składników (przejawów) życia gospodarczego nazywamy cyklem koniunkturalnym. Innymi słowy, są to wahania - choć nieregularne - poziomu ogólnej działalności gospodarczej lub tylko - globalnego popytu. Rytmiczność jest zatem najważniejszą cechą cyklu, gdyż decyduje o uznaniu go za prawidłowość rozwoju.

Oprócz wahań cyklicznych wyodrębnia się także inne rodzaje wahań:

1. Wahania sezonowe życia gospodarczego, wynikające ze stałych zmian pór roku bądź mające źródła w czynnikach instytucjonalnych lub w zwyczajach i modzie. Zmiany wielkości i struktury popytu powodują odpowiednie zmiany rytmu produkcji, rozmiaru zatrudnienia, wielkości płac, wysokości cen i podaży pieniądza.

2. Wahania przypadkowe (nieregularne i niecykliczne) powodowane są czynnikami losowymi (wojny, klęski żywiołowe, strajki) lub zmianami polityki gospodarczej państwa.

3. Polityczne cykle koniunkturalne (cykle wyborcze, cykle prezydenckie w Stanach Zjednoczonych) powstają wtedy, gdy rząd wpływa na aktywność gospodarczą i wywołuje dodatkowe wahania. Mają one miejsce w rozwiniętych gospodarkach rynkowych o utrwalonej demokracji parlamentarnej.

4. Cykle regionalne dotyczą rozwoju poszczególnych części kraju (regionów). Krzywe wzrostu gospodarczego regionów różnią się nie tylko między sobą, ale też od krzywej wzrostu krajowego, która jest uogólnionym i wygładzonym obrazem tendencji regionalnych. Cykle wzrostu regionalnego różnią się od cykli wzrostu krajowego zbieżnością (rozbieżnością), zmiennością (nieregularnością) w czasie oraz amplitudą (wahaniami) wielkości regionalnych w stosunku do przeciętnych wielkości krajowych.

5. Cykle specjalne, np. świńskie, odbywające się z określoną regularnością wahania produkcji żywca wieprzowego. Mechanizm cykli świńskich jest dość prosty. Decydujący wpływ na wahania produkcji trzody mają nie same ceny żywca wieprzowego, lecz relacja między ceną żywca a ceną pasz. Jeśli relacja ta spadnie poniżej określonego punktu, to zaznaczy się zniżkowy trend chowu trzody, jeśli zaś relacji przekroczy ten punkt, to występuje tendencja do rozszerzania pogłowia.

6. Trendy (tendencje długookresowe), czyli stałe (zwyżkowe, zniżkowe lub na niezmienionym poziomie) ruch czynników osobowych i rzeczowych w jakiejś dziedzinie działalności gospodarczej. Ponieważ trendy zmieniają niekiedy swój kierunek, dlatego zaliczane są do `wahań'. Jednakże spotyka się też opinie, że trendy o zmiennym kierunku powinny być nazywane `długimi cyklami'. Trend, czyli tendencja, jest przejawem długookresowej zmiany w górę lub w dół jakiejś zmiennej ekonomicznej (np. produktu krajowego brutto).

7. Cykle Juglara (francuski lekarz, który porzucił medycynę dla ekonomii). Przyczyny cyklicznego falowania gospodarczego upatrywał w zjawiskach pieniężno-kredytowych. Kryzys zdaniem Juglara był następstwem ograniczenia ekspansji kredytowej banków w okresie prosperity (rozkwitu). Okres jednego cyklu wynosi według niego od 7 do 11 lat.

8. Cykle Kitchina. Oparł się on na analizie niektórych wskaźników z okresu 1890 - 1922 dla Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. Były to wskaźniki dotyczące pieniężnego sektora gospodarki, a mianowicie indeksów obrotów clearingowych, cen hurtowych i stóp procentowych. Analiza tych wskaźników doprowadziła do sformułowania twierdzenia o występowaniu w gospodarce cykli krótkich, o przeciętnym okresie wynoszącym 3,5 roku. Jednakże co drugi lub co trzeci krótki cykl zwraca na siebie uwagę większą amplitudą i dlatego powstaje - jego zdaniem - wrażenie występowania cykli o dłuższych - siedmio - lub jedenastoletnich - okresach.

9. Cykle długie, czyli zmiany podstawowych wielkości ekonomicznych w horyzoncie czasowym wynoszącym kilkadziesiąt lat. Kondratiew udowodnił, że rozwój kapitalizmu charakteryzował się długofalowymi wahaniami, przy czym regularność tych fal była nawet większa niż przy cyklach średnich. Podkreślał, że przy całej złożoności zjawisk społeczo-ekonomicznych trudno oczekiwać ściślejszej periodyczności. Cykle Kondratiewa składają się z pięciu faz: ożywienia, szybkiego wzrostu, dojrzałości, nasycenia i recesji.

10. Cykle super długie. Badania C. van Ewijka nad gospodarką brytyjską potwierdziły istnienie długich fal, ale o czasie znacznie przekraczającym cykle Kondratiewa.

9. Interwencjonizm państwowy

Interwencjonizm państwowy to polityka czynnego oddziaływania państwa kapitalistycznego na gospodarkę narodową. Pojawił się już w okresie pierwotnej akumulacji (XVI-XVIII w.). kształtujący się wówczas ustrój społeczno-gospodarczy wymagał pomocy ze strony państwa poprzez protekcjonizm celny, system podatkowy, pożyczki państwowe, wywłaszczanie chłopów z ziemi, wojny handlowe i system kolonialny.

Państwo też zakładało manufaktury, regulowało warunki pracy i płacy, wprowadzało przymus pracy i budowało infrastrukturę ekonomiczną, jako niezbędny warunek prawidłowego funkcjonowania gospodarki narodowej.

Sytuacja zmieniła się w XVIII w., kiedy kapitalizm był już w pełni ukształtowany.

Współcześnie większość istotnych problemów gospodarczych rozpatrywana jest przez pryzmat interwencyjnej roli państwa. Podjęło się ono zadania nie tylko pośredniego koordynowania działalności gospodarczej, ale w wielu dziedzinach bezpośrednio kieruje niektórymi dziedzinami życia społeczo-gospodarczego, wyznaczając im kierunki i tempo rozwoju oraz wpływając na ich funkcjonowanie. Baz udziału państwa w gospodarce nie można rozwiązać tak trudnych i brzemiennych w społeczne skutki problemów, jak:

• masowe ubóstwo

• nierówności w podziale bogactwa

• nierównomierny wzrost demograficzny

• regionalne dysproporcje gospodarcze itp.

Najczęściej do głównych celów interwencjonizmu zalicza się:

• dążenie do osiągnięcia wysokiej stopy wzrostu gospodarczego przy możliwie pełnym zatrudnieniu i wykorzystaniu nowoczesnych czynników wzrostu

• ograniczanie wahań cen, dbanie o dobry pieniądz i jego siłę nabywczą

• utrzymywanie zrównoważonego bilansu płatniczego i ustabilizowanego kursu walutowego

• rozwiązywanie problemów ekologicznych

• reagowanie na globalne globalne procesy gospodarcze, w tym zwłaszcza tendencje do integracji gospodarek narodowych.

Interwencjonizm państwowy jest rezultatem praktyki gospodarczej i niektórych nurtów teorii ekonomii, wymierzonych przeciwko żywiołowym wahaniom gospodarki rynkowej.

Głównym celem interwencjonizmu państwowego jest stabilizowanie gospodarki, tj. oddziaływanie w celu zmniejszenia wahań poziomu dochodu narodowego, inwestycji i zatrudnienia.

10. Istota, ewolucja i funkcje pieniądza

Pieniądz pojawił się kilka tysięcy lat przed naszą erą, wyodrębniając się z ogólnej masy towarów jako powszechny ekwiwalent i pośrednik w wymianie. Początkowo rolę powszechnego ekwiwalentu pełniły towary, które były najczęściej i najchętniej wymieniane. W późniejszym okresie rolę tę przyjęły różne kruszce, a przede wszystkim złoto i srebro. Podczas wymiany używano wówczas kruszców monetarnych w sztabach. Z biegiem czasu zaczęto wybijać i wprowadzać do obiegu monety. Ułatwiały one znacznie dokonywanie zapłaty, gdyż wystarczyło je policzyć bez konieczności ważenia i sprawdzania próby.

W miarę rozwoju wymiany towarowej funkcję emisji pieniędzy kruszcowych przejmuje państwo lub upoważnione do tego banki centralne. Państwo ustalało jednolity system pieniężny, tj. ogół norm prawnych określających podstawową jednostkę monetarną i jednostki pomocnicze, ich nazwy, wartość, sposób zabezpieczenia emisji pieniądza, jego moc zwalniania z zobowiązań, zakres cyrkulacji i jego wymienialność na pieniądz innych państw.

Jeżeli w systemie pieniężnym kruszcowym w roli pieniądza występuje tylko złoto lub srebro, to taki system nazywa się monometalizmem.

Natomiast system, w którym funkcję pieniądza pełnią jednocześnie dwa kruszce, nazywa się bimetalizmem.

W drugiej połowie XVII w. w większości krajów rozwiniętych gospodarczo funkcjonował system pełnej waluty kruszcowej - bimetalizm.

W XIX w. w większości rozwiniętych państw kapitalistycznych upowszechnił się system kruszcowy pełnej waluty złotej. Pieniądz złoty posiadał względnie stałą wartość, przez co umożliwiał gromadzenie bogactwa bez obawy utraty wartości i ułatwiał rozliczenia w wymianie wewnętrznej i międzynarodowej.

Ilość pieniądza kruszcowego, przy ograniczonej produkcji złota i szybko rosnącej produkcji towarów, stała się niewystarczająca do zaspokojenia potrzeb szybko rozwijającego się rynku. W wyniku rozwoju handlu zaczęły powstawać banki, upowszechniał się kredyt, w obiegu pojawiały się masowo weksle i czeki, które zastępowały pieniądz kruszcowy i wpłynęły na powstanie nowej formy pieniądza, tj. pieniądza kredytowego w postaci banknotu. W miarę rozwoju systemu kredytowego na rynku krążyło coraz więcej weksli.

Weksel jest to dokument dłużniczy wyrażający bezwarunkowe zobowiązanie zapłaty wymienionej na nim sumy pieniężnej do rąk określonej osoby, w oznaczonym terminie i miejscu, potwierdzone podpisem wystawcy.

Banki skupujące weksle (nazywa się to dyskontem weksli) wypłacały ich posiadaczom albo pieniądz kruszcowy, albo własne weksle, tzn. banknoty. Banknoty pełniły funkcję pieniądza kredytowego. Gwarantem wartości banknotów było złoto przechowywane w bankach. Posiadacze banknotów mieli prawo wymieniać je na pełnowartościowe monety kruszcowe.

System walutowy, który nie wymaga pełnego pokrycia w złocie, lecz ogranicza się do określonej, podyktowanej praktyką stopy pokrycia, mniejszej od 100%, nazywa się systemem ograniczonej waluty złotej.

W czasie I wojny światowej odstąpiono od systemu waluty złotej. W latach dwudziestych XX w. system waluty złotej przywracano z reguły w nowych formach, a mianowicie w postaci waluty sztabowo-złotej i waluty dewizowo-złotej.

Uznając zbędność złota w obiegu wewnątrz kraju banki centralne wycofały z obiegu monety i wprowadzały pieniądz papierowy. Pieniądz papierowy można było wymienić na złoto tylko powyżej określonego minimum, w takich kwotach, jakie odpowiadały cenie sztaby złota.

W systemie waluty dewizowo-złotej dewizy obok złota stały się obowiązkowym pokryciem dla emisji pieniędzy papierowych. Dewizy są to dokumenty stwierdzające należności zagraniczne, które można od razu realizować, takie jak weksle, przekazy bankowe, polecenia wypłat itp., czyli wszelkiego rodzaju pomocnicze pieniądze w obrocie międzynarodowym.

W okresie wielkiego kryzysu lat 1929-1933 wszystkie państwa odstąpiły od systemu pieniądza złotego, wprowadzając do obiegu pieniądz papierowy, niewymienialny na złoto. Nowy pieniądz papierowy w latach trzydziestych posiadał parytet złoty.

Obecnie funkcjonuje symboliczny pieniądz papierowy, któremu prawo nadaje wartość i czyni go powszechnie akceptowanym środkiem płatniczym.

Rozwój systemu finansowego doprowadził do powstania pieniądza bankowego, zwanego również pieniądzem wkładowym lub depozytowym, służącego do rozliczeń bezgotówkowych.

Obecnie w krajach wyżej rozwiniętych zaczyna funkcjonować pieniądz elektroniczny. Jest to elektroniczny zapis wartości na karcie magnetycznej w postaci zespołu znaków.

W rozliczeniu między bankami a ludnością stosowane są trzy formy dokonywania transakcji pieniężnych:

• bankomaty, które za pomocą plastikowej karty identyfikacyjnej umożliwiają dokonywanie wpłat, wypłat i przelewów oraz uzyskiwanie wyciągów z rachunków bankowych

• terminale w punktach sprzedaży w postaci końcówek komputera bankowego, umożliwiające sprawdzenie stanu konta i obciążenie jego rachunku z równoczesnym uznaniem rachunku sprzedawcy

• bankowość domowa, w której końcówki komputera bankowego zainstalowane w domu klientów banku umożliwiają im regulowanie swych zobowiązań bezpośrednio z domu.

Prawo Kopernika-Greshama wyjaśnia, że pieniądz gorszy wypiera z obiegu pieniądz lepszy.

W gospodarce rynkowej pieniądz pełni funkcje:

• miernika wartości - pieniądz mierzy i wyraża wartość wszystkich towarów i usług

• środka wymiany (cyrkulacji) - polega na pośredniczeniu w transakcjach kupna i sprzedaży zawieranych na rynku przez kupujących i sprzedających

• środka przechowywania wartości (tezauryzacji) - pieniądz może być gromadzony w postaci oszczędności, jeśli nie traci zbyt szybko na wartości w wyniku wzrostu cen

• środka płatniczego - występuje przy regulowaniu zobowiązań finansowych wynikających z zaciągniętych kredytów, spłacie pożyczek, zapłacie podatków, kar, czynszów dzierżawnych itp.

• pieniądza światowego - pieniądz krajowy może spełniać funkcję pieniądza światowego, gdy państwo gwarantuje jego pełną wymienialność zewnętrzną i swobodę posługiwania się nim w obrotach płatniczych i kapitałowych. Warunkiem uzyskania statusu waluty światowej jest także duży potencjał gospodarczy, znaczny udział danego kraju w handlu światowym oraz stabilność cen, co powoduje, że kurs rynkowy danej waluty jest względnie stały.

11. Bank Centralny

Banki są to instytucje systemu pieniężno-kredytowego pośredniczące w obiegu pieniądza w gospodarce rynkowej. We współczesnej gospodarce rynkowej funkcjonuje dwustopniowy system bankowy składający się z banku centralnego i podlegających mu, w zakresie polityki pieniężno-kredytowej, innych banków, wśród których najliczniejszą grupę stanowią banki handlowe.

W systemie bankowym i w regulowaniu gospodarki najważniejszą rolę spełnia bank centralny:

• który jest bankiem emisyjnym, mającym ustawowe prawo emisji pieniądza gotówkowego, czyli banknotów j

• jest on równocześnie bankiem banków, gdyż nadzoruje działalność wszystkich banków w kraju, centralizuje ich płynne rezerwy oraz zaopatruje je w pieniądz gotówkowy

• spełnia on również funkcję banku państwa, gdyż realizuje politykę pieniężno-kredytową państwa, w szczególności zaś politykę w zakresie podaży pieniądza, regulując jego ilość w obiegu. Ponadto, w ramach pełnienia funkcji banku państwa, zajmuje się on przychodami i wydatkami budżetu państwa, udziela w razie potrzeby kredytu państwa, przeprowadza w imieniu rządu operacje finansowe w kraju i za granicą, udziela pożyczek rządowych, przechowuje rezerwy złota i dewiz oraz nimi dysponuje, nadzoruje transakcje kredytowe z zagranicą oraz zaciąga i spłaca kredyty zagraniczne. Prowadzi również politykę kursów walutowych, w ramach której ustala poziom tych kursów i dąży do ich stabilizacji poprzez interwencyjny skup lub sprzedaż walut obcych na rynku walutowym.

Poza bankiem centralnym do ważniejszych banków w gospodarce rynkowej należą:

• banki handlowe, zwane też depozytowo-kredytowymi lub komercyjnymi

• banki inwestycyjne i hipoteczne

• banki o statusie specjalnym

• banki oszczędnościowo-pożyczkowe

Obok wyżej wymienionych funkcjonują również wąsko wyspecjalizowane instytucje bankowe i parabankowe, takie jak instytucje kredytów ratalnych, domy dyskontowe i różnego rodzaju domy bankierskie.

Odrębną grupę stanowią niebankowe instytucje pośrednictwa finansowego, takie jak towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze emerytalne, fundusze powiernicze itp.

13. System budżetowy państwa

System finansowy państwa to zbiór instytucji, norm regulacyjnych i ochronnych państwa oraz reguł rynkowych podejmowania i realizacji decyzji finansowych.

System budżetowy jest jednym z najważniejszych elementów systemu finansowego państwa. Pozwala gromadzić środki pieniężne i rozdysponować je na realizację celów sektora publicznego gospodarki narodowej.

Budżet państwa stanowi zestawienie roczne ex ante i ex post - dochodów i wydatków związanych z wykonywaniem przez władzę państwową, tj. rząd danego kraju, określonych zadań ekonomicznych i społecznych.

Do zadań ekonomicznych należy m.in.:

• ochrona praw własności

• równowaga gospodarcza

• równowaga ekologiczna

• ustabilizowany wzrost i pożądane zmiany strukturalne w gospodarce

• ograniczanie bezrobocia

• zrównoważony bilans płatniczy

• bezpieczeństwo dochodów pracowników najemnych

Do zadań społecznych zaś należy m.in.:

• rozwój edukacji, kultury, nauki, techniki

• zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego oraz sprawiedliwości

• umacnianie wolności

Budżet państwa (centralny) jest najważniejszym elementem systemu budżetowego.

Specyfika pozyskiwania dochodów przez budżet polega na tym, że opiera się na przymusie prawnym. Oznacza to, że są one przejmowane definitywnie i bezzwrotnie. Podobnie, wydatki ponoszone z budżetu mają definitywny, bezzwrotny charakter.

Pozyskiwanie dochodów do budżetu i rozdysponowanie wydatków zależą od władzy ustawodawczej (parlamentu) i władzy wykonawczej (rządu).

Głównymi źródłami dochodów budżetu państwa w Polsce są:

• dochody własności publicznej, majątku publicznego

• podatki i opłaty o charakterze przymusowym

• pożyczki zaciągane przez państwo u podmiotów gospodarczych krajowych bądź zagranicznych, bądź na rynku finansowym - pieniężnym i kapitałowym

Wydatki zaś ponoszone są przede wszystkim na:

• administrację państwową

• wymiar sprawiedliwości

• ochronę porządku publicznego

• obronę narodową

• edukację, kulturę i naukę

• publiczną ochronę zdrowia i opiekę społeczną

• obciążenia z tytułu kredytów zagranicznych

Budżet państwa spełnia w gospodarce narodowej trzy rodzaje funkcji:

• ekonomiczne

• zarządzania

• społeczne

Ekonomicznymi funkcjami budżetu są:

• fiskalna, polegająca na ściąganiu od podmiotów gospodarczych podatków

• redystrybucyjna, która określa udział budżetu we wtórnym podziale wytworzonego dochodu narodowego

• alokacyjna, zapewniająca dopływ środków na finansowanie określonych potrzeb publicznych

• równowagi gospodarczej, ponieważ inwestycje budżetu w kapitał ludzki, naukę, a także mające na celu ograniczenie bezrobocia, restrukturyzację gospodarki - pobudzają rozwój ekonomiczny

Do funkcji zarządzania budżetu państwa należą:

• planowanie, a więc trafne przewidywanie ex ante poziomu i struktury dochodów i wydatków budżetowych oraz ich różnorodnych skutków ekonomicznych i społecznych

• administrowanie, czyli wprzęganie aparatu administracyjnego państwa do konsekwentnej i sprawnej realizacji ex post zaplanowanego budżetu

• kontrola, mająca an celu przeciwdziałanie niepożądanym zjawiskom i niegospodarności, rozrzutności, korupcji w gospodarowaniu środkami budżetowymi

Do funkcji społecznych budżetu państwa należą:

• uspołecznienie procesu podejmowania decyzji zarówno w procesie budowania budżetu, jak i jego realizacji, co w demokratycznych systemach rynkowych oznacza szeroki udział w procesie decyzyjnym przedstawicieli różnych grup społecznych

• negocjacyjno-polityczne - rozstrzyganie powstających sporów i konfliktów dotyczących decyzji budżetowych

• wychowanie społeczeństwa - pobudzające zainteresowanie sprawami publicznymi, funkcjonowaniem poszczególnych dziedzin sektora publicznego i sposobami jego finansowania oraz powodujące wzrost bezpośredniego udziału społeczeństwa w decyzjach budżetowych i kontroli ich realizacji

14. Inflacja

Inflacja jest to proces trwałego wzrostu ogólnego poziomu cen przy uwzględnieniu zmian jakości towarów w pewnym okresie.

Inflacja ma miejsce wtedy, gdy trwały wzrost cen wielu dóbr i usług nie jest równoważony spadkiem cen innych dóbr i usług. Dla inflacji charakterystyczne jest zatem, że wzrasta ogólny poziom cen lub średnia ważona wszystkich cen. Wzrost ogólnego poziomu cen dóbr i usług w okresie krótkim jest określany w literaturze mianem inflacji chwilowej, wzrost cen utrzymujący się w okresie długim nosi zaś miano inflacji trwałej, chronicznej lub inercyjnej.

Pomiaru inflacji dokonuje się za pośrednictwem rejestracji zmian zachodzących w sile nabywczej pieniądza. Siła nabywcza pieniądza jest informacją, jaką ilość dóbr i usług można zakupić za jednostkę lub określoną sumę pieniądza w określonej jednostce czasu (np. w ciągu roku). Ilość ta zależy od poziomu cen towarów i usług.

Inflacja - wzrost ogólnego poziomu cen.

Deflacja - spadek ogólnego poziomu cen.

Indeks cen towarów konsumpcyjnych powstaje na podstawie „koszyka towarów konsumpcyjnych”, w którym dobra konsumpcyjne są zestawiane w taki sposób, w jaki konsumowane były przez prywatne gospodarstwa domowe w roku przyjętym za bazowy.

Deflator cen PNB wyraża koszt nabycia dóbr i usług finalnych uwzględnionych w PNB w wybranym roku w stosunku do kosztu nabycia tych samych pozycji w roku bazowym.

Pomiaru inflacji dokonuje się zatem zazwyczaj za pomocą dwu indeksów:

• indeksu cen towarów konsumpcyjnych oraz

• deflatora PNB

Spadek siły nabywczej pieniądza jest najbardziej bezpośrednim, nieuchronnym skutkiem tendencji do wzrostu ogólnego poziomu cen.

Inflacja występuje jedynie w przypadku wzrostu ogólnego poziomu cen.

Ze względu na wysokość stopy inflacji wyodrębnia się inflację:

• pełzającą

• kroczącą

• galopującą

• hiperinflację

Inflacja pełzająca (zwana też powolną, łagodną, jednocyfrową, przytłumioną) występuje wtedy, gdy jej efekty poddają się kontroli i są na tyle znikome, że nie powodują zakłóceń społecznego procesu produkcji, wymiany, podziału i konsumpcji.

Inflacja krocząca (zwana także stąpającą, biegnącą, kłusującą) ma tendencję do wymykania się spod kontroli i przyspieszania swojego tempa.

Inflacja galopująca (superinflacja) powoduje narastające perturbacje w reprodukcji makroekonomicznej, wymyka się z pod kontroli państwa, ponadto przyczynia się do erozji systemów motywacyjnych. Jest ona niebezpieczna dla wzrostu gospodarczego.

Hiperinflacja (zwana również inflacją histeryczną lub szalejącą) charakteryzuje się takim natężeniem procesów inflacyjnych, które uniemożliwia sterowanie procesami ekonomicznymi. Dla hiperinflacji charakterystyczna jest anarchizacja stosunków produkcji oraz eliminacja racjonalności gospodarowania. Pieniądz w coraz mniejszym stopniu jest w stanie spełniać swe funkcje miernika wartości, środka płatniczego i środka cyrkulacji. Następuje ucieczka od pieniądza na rzecz wymiany towar - towar. Zniekształcenie proporcji gospodarczych uniemożliwia zaś dokonywanie prawidłowych wyborów ekonomicznych. Hiperinflacji towarzyszą zazwyczaj zaburzenia polityczne i chaos.

Okresowo może występować jednocześnie inflacja i stagnacja gospodarcza, co określane jest mianem stagflacji, a także inflacja i recesja, związane ze spadkiem produkcji i popytu, co nosi miano slumpflacji.

Wśród wielu koncepcji usiłujących wyjaśnić siły sprawcze inflacji na szczególną uwagę zasługują dwie:

1. koncepcja tłumacząca powstanie inflacji nadmiernym popytem

2. koncepcja tłumacząca wzrost cen przyczynami podażowymi, zwłaszcza zaś nadmiernym wzrostem kosztów

Inflacja popytowa, zwana też inflacją nabywców, pojawia się w chwili, gdy popyt globalny przekracza zdolności produkcyjne gospodarki.

Jako główni winowajcy inflacji popytowej wskazywani są zazwyczaj budżet państwa oraz bank centralny.

Budżet państwa finansuje swe nadmierne wydatki za pomocą deficytu budżetowego, bank centralny zaś, utrzymując stopę procentową na niskim poziomie, zasila gospodarkę nadmiernymi kredytami.

Polityka stałych cen prowadzi do powstawania inflacji ukrytej (zawieszonej, stłumionej). Polega ona na występowaniu nadmiernego popytu pieniężnego przy niedoborach towarów i usług.

Inflacja ukryta ujawnia się w postaci luki inflacyjnej, czyli nie zrealizowanej nadwyżki popytu globalnego nad podażą, nie rozładowanej przez podwyżkę cen. Wielkość luki inflacyjnej można określić jako różnicę między wielkością popytu globalnego i podaży globalnej w danym okresie. Luka inflacyjna może mieć kształt otwarty lub zamknięty.

Luka inflacyjna otwarta występuje wtedy, gdy różnica między popytem globalnym a podażą globalną utrzymuje się na jednakowym poziomie lub wzrasta.

Luka inflacyjna zamyka się natomiast wtedy, gdy różnica między popytem globalnym a podażą globalną stopniowo maleje, aż do ostatecznego zrównania się tych wielkości.

Dla koncepcji inflacji podażowej charakterystyczne jest upatrywanie przyczyn inflacji w samym procesie produkcji. Podażowe przyczyny inflacji nazywa się często kosztowymi, a wywołaną przez nie inflację określa się jako kosztową.

Zmiany następujące w podaży czynników produkcji stają się siłami sprawczymi inflacji.

W przypadku inflacji o charakterze podażowym (kosztowym) uruchomienie procesów inflacyjnych może nastąpić zarówno wskutek impulsów niezależnych od danej gospodarki, np. w wyniku podwyżki cen surowców i dóbr importowanych lub ograniczenia podaży jednego czy kilku zasobów (mówimy wtedy o czynnikach zewnętrznych), jak i wskutek impulsów pochodzących z danej gospodarki, czyli wewnętrznych.

Efektem związku występującego między wzrostem cen i płac jest spirala inflacyjna. Istota spirali inflacyjnej polega na tym, że wzrost płac pociąga za sobą wzrost cen, który wywołuje kolejny wzrost płac itd.

Funkcjonowanie systemu płynnych kursów walutowych uznawane jest przez wielu ekonomistów za jedną z zasadniczych przyczyn rozwoju inflacji na skalę międzynarodową. Kurs walutowy to cena dewiz zagranicznych wyrażona w walucie krajowej.

Im silniejsza jest waluta danego kraju, tym mniejsza w nim skala inflacji.

Międzynarodowy transfer inflacji za pośrednictwem systemu kursów walutowych odbywa się zatem głównie z krajów wysoko rozwiniętych do krajów słabo rozwiniętych.

Skutki inflacji mogą być różnorakie. Negatywne oddziaływanie inflacji ma zarówno aspekty polityczne, jak i psychospołeczne czy ekonomiczne. Im wyższa stopa inflacji, im większy spadek siły nabywczej pieniądza, tym bardziej dotkliwe są jej skutki.

Do istotnych politycznych aspektów inflacji należy zaostrzenie się sprzeczności interesów ekonomicznych na tle towarzyszącej zjawiskom inflacyjnym redystrybucji w sferze majątku i dochodów.

Spowodowane inflacją przesunięcia majątku i dochodów dokonują się między pracodawcami i pracobiorcami, między gałęziami i branżami przemysłowymi, między państwem a społeczeństwem. W wyniku inflacji dużo tracą zwłaszcza posiadacze oszczędności i rentierzy.

Inflacja powinna być uwzględniona przy ustalaniu wysokości stopy procentowej, którą banki płacą ludziom lokującym w nich swe oszczędności. Przy rosnącej stopie inflacji powinna rosnąć również stopa procentowa ustalana przez banki.

Stopę procentową dostosowaną do stopy oczekiwanej inflacji nazywamy nominalną (rynkową) stopą oprocentowania. Jest ona równa realnej stopie oprocentowania powiększonej o oczekiwaną stopę inflacji.

Inflacja stwarza potrzebą dostosowywania do jej stopy systemu podatkowego. Rosnące ceny, a w ślad za nimi rosnące dochody, przenoszą ludzi do wyższego poziomu opodatkowania, nawet wówczas, gdy ich realne dochody nie wzrosły.

Indeksacja podatkowa polega na dostosowywaniu wysokości stopy opodatkowania dochodów w taki sposób, by kompensowała przyrost dochodów uzyskiwany w wyniku inflacji.

Jednym ze skutków inflacji jest erozja realnego poziomu opodatkowania. Jeżeli bowiem od momentu uzyskania dochodu do płatności podatków upływa pewien czas, to w warunkach inflacji realna wartość tej płatności jest tym mniejsza, im wyższa jest stopa inflacji.

Konsekwencją inflacji jest także efekt „ucieczki w wartości rzeczowe”, prowadzący do nieprawidłowej alokacji kapitału.

Wysoka inflacja przyczynia się ponadto do „ucieczki kapitału”. W praktyce oznacza to, że jego posiadacze, chcąc ratować swe zasoby przed inflacją, wywożą je za granicę.

Oczekiwania inflacyjne podmiotów gospodarczych, gdy podmioty gospodarcze przewidują nasilenie się procesów inflacyjnych, postępują wówczas w sposób dodatkowo je podsycający, co zwielokratnia siłę inflacji.

Pesymizm w ocenie sytuacji może być więc istotnym czynnikiem stymulującym powstawanie zjawisk o charakterze inflacyjnym. Natomiast optymizm w ocenie przyszłości może się stać ważnym czynnikiem hamującym występowanie opisanych wyżej zjawisk.

Pokonanie obaw przed inflacją może być zatem jednym z poważnych czynników jej przeciwdziałających.

Wybór instrumentów polityki antyinflacyjnej w każdym wypadku związany jest z analizą i oceną sytuacji gospodarczej danego kraju oraz jego uplasowaniem na tle otoczenia zagranicznego.

W przypadku koncepcji zorientowanych popytowo, a więc eksponujących nadmierny popyt jako główną siłę sprawczą zjawisk inflacyjnych, preferowane są instrumenty zmierzające do ograniczenia popytu za pośrednictwem restrykcyjnej polityki fiskalnej.

Koncepcje zorientowane podażowo, czyli eksponujące podażowe przyczyny inflacji, koncentrują się głównie na instrumentach umożliwiających sterowanie procesem kreowania płac i cen, które stanowią ważny element kosztów.

Zadanie zabezpieczenia stabilności danej waluty realizowane jest za pomocą polityki:

• kształtowania stopy procentowej

• kształtowania rezerw, operacji na otwartym rynku

• kształtowania rynku dewiz

Rola państwa w gospodarce

Państwo powstaje na pewnym etapie rozwoju społecznego i gospodarczego ludzkości.

Państwo - organizacja polityczna obejmująca ludzi stale osiadłych na pewnym terytorium.

Państwo może być czynnikiem stymulującym lub hamującym rozwój ekonomiczny.

Można wyróżnić dwie główne formy przejawiania się tej roli:

1. państwo, jako podmiot gospodarczy - jest właścicielem wielu ważnych, kluczowych gałęzi i udziałowcem we własności kapitału bankowego i przemysłowego, systemu łączności, transportu, systemu energetycznego, przemysłu górniczo - wydobywczego, hutniczego i gospodarki komunalnej.

2. państwo ingerujące w sprawy gospodarcze - stymuluje popyt na siłę roboczą, zasoby surowcowe oraz działalność gospodarczą.

Jednym z zadań współczesnego państwa jest zapewnienie powszechnego dobrobytu wszystkim członkom społeczeństwa. Państwo realizujące takie zadania nazywane jest państwem dobrobytu (np. Szwecja oraz zjednoczone Niemcy).

Ogólnym trendem, niezależnym od specyfiki poszczególnych krajów, było rozszerzenie i dywersyfikacja ubezpieczeń społecznych. Państwo dobrobytu stało się ważnym czynnikiem zapewniającym prawa indywidualnych członków społeczeństwa, a zarazem ograniczyło swobodę umów o pracę oraz wolność wyboru przedsiębiorców.

Wielkość dochodów budżetowych określa i istotny sposób zakres ingerencji państwa w sprawy gospodarcze. Ingerencja ta jest współcześnie dość szeroka i zróżnicowana. Nosi ona nazwę interwencjonizmu państwowego. Głównymi dziedzinami interwencjonizmu państwowego są obecnie:

• ochrona środowiska naturalnego

• zatrudnienie

• rolnictwo

• płace i ceny

• budownictwo mieszkaniowe

Protekcjonizm to polityka mająca na celu ochronę produkcji krajowej przed konkurencją zagranicy. W stosunku do rynku krajowego głównym narzędziem tej polityki są cła przywozowe i cła eksportowe oraz subsydia.

Do klasycznych metod polityki protekcjonistycznej należą taryfy kolejowe; są one niższe przy wywozie towarów z kraju, natomiast wyższe dla towarów przywożonych.

Do najczęściej stosowanych form ingerencji państwa w sprawy gospodarcze, poza już wymienionymi, we współczesnych rozwiniętych państwach o gospodarce rynkowej zalicza się metody przedstawione poniżej:

• dotacje do nierentownych gałęzi gospodarki narodowej (górnictwo, rolnictwo itp.)

• ustalanie minimalnych cen na artykuły rolne, aby zapewnić opłacalność własnej produkcji rolnej, również gospodarstwom mniej efektywnym

• polityka dotycząca pieniądza i stopy procentowej. W zakresie polityki pieniężnej przyrost ilości pieniądza w obiegu nie może być większy od stopy przyrostu dochodu narodowego. Polityka stopy procentowej opiera się na założeniu, że podwyższenie stopy procentowej hamuje ekspansję gospodarczą, a jej obniżenie w momentach stagnacji ożywia koniunkturę.

• polityka podatkowa. Podstawową funkcją podatków jest funkcja fiskalna, czyli zapewnienie budżetowi państwa odpowiednich dochodów. Przez podatki państwo wpływa na strukturę gospodarki, na kierunki i tempo rozwoju poszczególnych gałęzi i branż, na lokalizację inwestycji, na ograniczenie konsumpcji lub akumulacji.

• finansowanie z budżetu centralnego badań naukowych oraz stymulowanie wdrażania wynalazków do praktyki produkcyjnej

• polityka robót publicznych. W celu poprawienia koniunktury państwo podejmuje działalność inwestycyjną. Inwestycje państwowe nie powinny jednak konkurować z podażą prywatnych firm (roboty wodno-kanalizacyjne, regulacja rzek, budownictwo mieszkaniowe itp.)

Możemy wyróżnić m.in. następujące główne typy polityki ekonomicznej w warunkach gospodarki rynkowej:

• politykę interwencjonizmu państwowego

• liberalną (czy neoliberalną) politykę wolnorynkową - państwo ogranicza swoją działalność do organizacji i zapewnienia porządku prawnego oraz sprzyjających warunków gospodarowania. Ingerencja państwa w sprawy gospodarcze jest wtedy sporadyczna i występuje np. w razie klęski żywiołowej lub konfliktu zbrojnego

Politykę ekonomiczną państwa możemy też rozpatrywać przyjmując jako kryterium zakres i rolę państwa w handlu zagranicznym. W tym wypadku rozróżniamy państwa o:

• gospodarce otwartej, w których udział handlu zagranicznego w tworzeniu dochodu narodowego jest duży

• państwa o gospodarce zamkniętej, w których udział handlu zagranicznego jest mały lub wręcz znikomy; możemy mieć wówczas do czynienia z polityką autarkiczną. Autarkia jest to sytuacja, w której kraj dąży do pełnej samowystarczalności gospodarczej, nie bacząc na koszty społeczne tej polityki.

Reasumując problematykę ekonomicznej roli państwa we współczesnej gospodarce rynkowej można stwierdzić, że pełni ono następujące funkcje agregatowe:

1. alokacyjną - obejmuje te działania państwa, których celem jest stworzenie przesłanek i warunków rozwoju gospodarczego przez rozbudowę infrastruktury ekonomicznej i społecznej, politykę strukturalną oraz politykę prewencyjną w zakresie ochrony środowiska naturalnego.

2. dystrybucyjną - obejmuje działania w sferze zabezpieczenia społecznego oraz inne mające na celu zmniejszenie nierówności wynikających z działania czynników rynkowych w zakresie majątkowym i dochodowym

3. stabilizacyjną - obejmuje działania mające ograniczać lub eliminować niesprawność mechanizmu rynkowego w zakresie finansowo - walutowym oraz zatrudnienia, czyli ogólnej równowagi rynkowej.

---