skrypt nowozytna


Wiek XVI-XVII

  1. Reformacja i jej rozwój w XVI w.

  2. Rozwój imperium tureckiego do końca XVI w.

  3. Wojny włoskie

  4. Wojna trzydziestoletnia (etapy, dowódcy, bitwy, zwrócić uwagę na role Szwecji i Holandii )

  5. Wojna w Niderlandach, zwana osiemdziesięcioletnią (1567-1648, dodatkowo o

  6. Anglia w XVII w. (zwłaszcza obie rewolucje)

  7. Francja w XVII w. ( okres rządów Richelieu, oraz epoka Ludwika XIV: wojny koalicje, pokoje, główni doradcy).

  8. Hiszpania w latach 1556-1659 (znaczenie i rolę Niderlandów i Portugalii, Katalonii, rywalizacja z Francją, rola Olivaresa)

  9. Pisarze polityczni i publicystyka w XVII w. (szczegółowo, to co w Wójciku)

  10. Malarstwo, rzeźba i architektura odrodzenia i baroku (szczegółowo, to co w Wójciku)

Reformacja - ruch religijno-polityczno-społeczny zapoczątkowany przez Marcina Lutra w XVI wieku, mający na celu odnowę chrześcijaństwa. Reakcją na negatywne zjawiska, które miały miejsce w katolickiej hierarchii kościelnej, a także stanowił opozycję do katolickiej doktryny dogmatycznej. Podwaliny pod wystąpienie Marcina Lutra położyła działalność Jana Husa.

Wielokrotnie wołania o sobór powszechny zaowocowały zwołaniem V Soboru laterańskiego (1511-1517), z którym wiązano nadzieje wprowadzenia koniecznych reform, jednak sobór ten po raz kolejny pokazał, że Kościół nie jest zdolny do samoodnowy ze względu na dążenie papiestwa do utrzymania zdobytej władzy i przywilejów (Leon X uroczyście ponowił bullę Unam Sanctam dodając, że "nieposłuszeństwo papieżowi winno być karane śmiercią".

Duchowieństwo stanowiło do 10% populacji w wielu miastach Europy Zachodniej. Podstawą bytowania duchowieństwa opłaty za odprawiane msze. Średniowieczny proboszcz i ksiądz w miastach był słabo lub w ogóle nie wykształcony. Każdy, kto chciał zostać kapłanem, uczył się najpotrzebniejszych rzeczy u proboszcza. Wykształcenie teologiczne na poziomie uniwersyteckim otrzymywali na ogół (a i to nie zawsze) jedynie kapłani zakonni. Kapłani w miastach nie byli żadnymi duszpaterzami, a jedynie kapłanami "mszalnymi", a o zachowaniu przez nich celibatu nie mogło być mowy. Tak wielka ilość zakonów żebraczych oraz duchownych, którzy utrzymywani byli z datków, była obciążeniem dla społeczności lokalnych i powodowała liczne napięcia.

Renesans oraz głoszone przez humanistów hasło ad fontes (powrót do źródeł), przyjęte przez reformatorów ,normę wiary uznali Pismo Święte. Wystąpienie Lutra miało miejsce kilka miesięcy po zakończeniu V Soboru Laterańskiego, nastąpiło więc w okolicznościach sprzyjających szybkiemu rozwojowi reformacji. Za początek rozpowszechnienie tez dotyczących odpustów.

Przyczyny polityczne Ówczesna elita polityczna Niemiec widziała w Kościele zagrażającą siłę polityczną,źródło bogactw. Luter zyskał protektora w osobie elektora Saksonii Fryderyka III, wzmocnieniem dla reformacji sekularyzacja zakonu krzyżackiego, którego elity wobec braku wsparcia Kościoła w konfliktach z Polską postanowiły wykorzystać ruch reformatorski do zrzucenia ciężarów życia zakonnego. Luter korzystając z ochrony władz świeckich pouczony przykładem Jana Husa mimo uzyskania listu żelaznego konsekwentnie odmawiał poddania się władzy papieskiej.

Tezy Lutra Luter, augustiański mnich, nie zgadzał się z sprzedaży odpustów, gdyż według niego zbawienie możliwe było wyłącznie dzięki łasce boskiej, a nie działaniom instytucji kościelnych. Efektem sprzeciwu Lutra było zawieszenie 31 października 1517 r., na drzwiach kościoła zamkowego w Wittenberdze 95 tez, w których Luter nie zaatakował samego odpustu, lecz wyjaśniał jego znaczenie oraz istotę pokuty. Mimo zabiegów Lutra, początkowo niewielu zareagowało na jego postulaty, dopiero, gdy rozesłał tezy swoim przyjaciołom, a ci postarali się upowszechnić je za pomocą druku, nastąpił odzew. Jako pierwsi zareagowali humaniści z Erazmem z Rotterdamu i Tomaszem Morusem na czele. Ten ostatni wystąpił przeciwko nowinkom Lutra. Rzym także zareagował, wytyczając Lutrowi proces o kacerstwo. Dochodzenie przeciwko Lutrowi zaowocowało bullą papieską "Exsurge Domine", która jednak była pełna sprzeczności i dowodziła, że Rzym nie zadał sobie trudu rzetelnego zbadania sprawy. W bulli Leon X domagał się oodwołania swojej nauki i ukorzenia się przed Rzymem. Nie podporządkował się decyzjom papieża i spalił kopię bulli papieskiej przy udziale studentów i publiczności. 3 stycznia 1521 roku Leon X bullą "Docet pontificem Romanum" wyklął Lutra. Reformator jednak nie spłonął na stosie, miał bowiem potężnego protektora w osobie Fryderyka Mądrego. Decyzją sejmu wormackiego skazano Lutra na banicję, a jako taki został on wyjęty spod prawa, nikt nie mógł udzielić mu schronienia, ale każdy mógł bezkarnie zabić.

Istotny wpływ wywarła reformacja na stosunki gospodarczo-społeczne w Europie. . W doktrynie kalwińskiej nie było potępienia dla pobierania procentów od pożyczek, dotychczas uznawanego za lichwiarstwo. Podkreślano w niej też rolę pracowitości, a powodzenie materialne na ziemi było traktowane jako zwiastun zbawienia. Również bardziej demokratyczna organizacja kościoła kalwińskiego sprzyjała pozyskiwaniu zwolenników - szlachty i magnaterii, co przy malejących uprawnieniach monarchy, choć ciągle jeszcze silnych w niektórych państwach, postępującym powoli rozdziale władz, uniezależnianiu się do pewnego stopnia od monarchów i zwiększających się swobodach osobistych tworzyło bazę do rozwoju społeczno-gospodarczego, gdyż szlachta i magnateria stanowiły zalążki późniejszych przemysłowców. Z drugiej strony wobec faktycznego podporządkowania kościoła władzy świeckiej, stała się ona ostateczną instancją wyznaczającą normy moralne co otwierało drogę absolutyzmowi. Konfiskując dobra Kościoła katolickiego, państwo przejmowało też obowiązek kontynuowania jego charytatywnej działalności. Luter dobitnie sformułował program opieki społecznej państwa nad sierotami, wdowami, kalekami i chorymi. Zadanie to było przez państwa protestanckie zaniedbywane.

Reformacja odrzucając władzę Papieża odrzuciła doktryny uniwersalistyczne, wspomagając tym samym tworzenie się państw narodowych. Przyczyniła się do tego także innymi drogami, podnosząc rangę języków narodowych.

Ożywczo wpłynęła na Kościół katolicki, zmuszając go do przeprowadzenia reform nazywanych kontrreformacją. Zwołany w tym celu sobór trydencki zwrócił szczególną uwagę na podniesienie kwalifikacji kleru - w sferze edukacji, ale także moralności. Biskupi musieli od tego czasu przebywać w swych diecezjach i wizytować kler na swoim terenie. Papież zdecydował się nawet na wygnanie ponad 100 biskupów, którzy opuścili swe diecezje bez specjalnych powodów oraz tysięcy mnichów - zakonników włóczących się po Rzymie poza macierzystymi klasztorami. Nie było litości nawet dla niemoralnych kardynałów i krewniaków papieża, jeśli udowodniono im gorszący tryb życia. Zostały przepędzone również wszystkie prostytutki, sutenerzy, komedianci i błaźni. W celu kształcenia kleru powstawały seminaria duchowne. Dogmatycznie reformacja w kościele rzymskim nie zmieniła nic, poza tym, że katolicyzm przejął sposoby skutecznego oddziaływania na wiernych np. przez drukowanie literatury teologicznej.

Przyczyną licznych wojen religijnych z wojną trzydziestoletnią . W ich wyniku w większej części Europy przyjęto zasadę Cuius regio, eius religio (czyja władza, tego religia), władca decydował o wyznaniu swoich poddanych.

Wojny włoskie - seria konfliktów 1494-1559 Francji, Hiszpanii, niemieckiego rodu Habsburgów, Państwa Kościelnego, Wenecji, państewek włoskich; w wojny te angażowały się państwa - Anglia, Szkocja, Szwajcaria czy nawet Imperium osmańskie.

Bezpośrednią przyczyną wybuch francuskie roszczenia do sukcesji w Królestwie Neapolu i Księstwie Mediolanu. dwie fazy : w pierwszej, 1494 do 1516, celem wojen podporządkowanie sobie przez zachodnioeuropejskie mocarstwa całości lub części Płw Apenińskiego. W drugiej fazie, 1521 do 1559, Włochy były już tylko jednym z teatrów działań wojennych, a przyczyną wojen była przede wszystkim rywalizacja o hegemonię w zachodniej Europie, tocząca się między Habsburgami, którzy za panowania Karola V skupili w swych rękach trony Hiszpanii, Neapolu, Sycylii, Niderlandów i Austrii oraz koronę cesarską Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, a Francją, okrążoną teraz przez posiadłości habsburskie. Największym ze starć jbitwa pod Pawią w 1525, w Lombardii, w której to wojska Karola V pokonały armię francuską, biorąc do niewoli króla Francji Franciszka I. Ten łamiąc późniejszy traktat pokojowy, wymknął się Hiszpanom z rąk. Wojny włoskie zakończono ze względu na bankructwo Hiszpanii oraz początek wstrząsów religijnych we Francji (hugenoci), pokojem w Cateau-Cambrésis w Niderlandach. Znaczącym elementem się zmieniające koalicje, które zawierali często niedawni wrogowie przeciw niedawnym sojusznikom.

Strony konfliktu Francja, Mediolan (w pierwszej fazie konfliktu)

Pierwsze oddziały francuskie przekroczyły Alpy w maju 1494 roku; działania wojenne rozpoczęły się już latem. Spodziewając się, że Francuzi uderzą na Neapol przez wschodnią część Półwyspu Apenińskiego, nowy król Neapolu Alfons II zdecydował się wysłać naprzeciw nim wojska pod dowództwem swego syna Ferdynanda. W połowie lipca dotarły one do Romanii, jednak okazały się zbyt słabe, by zagrozić Księstwu Mediolanu. Alfons wysłał też na północ swą flotę, by zagroziła podporządkowanej Mediolanowi Genui. W lipcu 1494 roku flota ta bezskutecznie podejmowała próby wysadzenia desantu na wybrzeżu liguryjskim, jednak po niepowodzeniu odpłynęła do Livorno, by pod koniec sierpnia powrócić na wody liguryjskie. Tym razem udało się jej wysadzić 4.000 żołnierzy na wybrzeżu i 5 września zająć Rapallo, jednak 8 września flota francuska zmusiła neapolitańską do odwrotu, a wojska neapolitańskie wysadzone w Rapallo zostały rozbite przez Francuzów i znajdujących się na ich służbie Szwajcarów.

Nieco wcześniej, pod koniec sierpnia 1494 roku, główne siły francuskie, liczące ponad 30 tysięcy żołnierzy pod dowództwem samego Karola VIII, przekroczyły Alpy i przez księstwo Sabaudii oraz należące do księcia Orleanu Ludwika Asti wkroczyły do Księstwa Mediolanu. Dopiero w drugiej połowie października Francuzi ruszyli dalej na południe, na Toskanię; tymczasem Ludovico Sforza, wykorzystując śmierć prawowitego władcy Mediolanu Gian Galeazzo, sam przyjął tytuł książęcy. Z kolei wojska neapolitańskie w Romanii, po zdobyciu przez operujące na tym terenie wojska francusko-mediolańskie Mordano, pod koniec października wycofały się do Ceseny, skąd miesiąc później rozpoczęły dalszy odwrót na południe.

Główne siły francuskie przekroczyły Apeniny i zaatakowały terytorium Florencji; choć rozpoczęte przez nie oblężenie Sarzany nie przynosiło rezultatów, przerażony atakiem Francuzów na swój kraj Piero di Lorenzo de' Medici zgodził się na rokowania z Karolem VIII i wkrótce przyjął wszystkie warunki przeciwnika; w myśl podpisanego porozumienia zgodził się przepuścić Francuzów przez tereny florenckie, zapłacić im 200 tysięcy florenów okupu oraz oddać im twierdze w Sarzanie, Pietrasancie, Pizie i Livorno. Ta kapitulacja władcy Florencji rozjuszyła jednak lud florencki, który na początku listopada obalił Medyceusza i przywrócił republikę. Nie powstrzymało to marszu wojsk francuskich; Karol VIII, po przejściu przez Lukkę i Pizę (która, korzystając z osłony wojsk francuskich, ogłosiła niepodległość) wkroczył do Florencji 17 listopada 1494 r. Tu raz jeszcze musiał negocjować traktat z władzami florenckimi, gdyż nowa republika odrzuciła zawarte przez Medyceusza porozumienie z Francją. Karol VIII zgodził się zmniejszyć wysokość okupu, jaki miała mu zapłacić Florencja, oraz obiecał, że zwróci zajęte twierdze, gdy tylko uda mu się podbić Neapol.

Pod koniec listopada Francuzi opuścili Florencję i przez Sienę ruszyli na Rzym. Papież Aleksander VI początkowo próbował stawiać opór Francuzom; nie mógł jednak liczyć na poparcie ludu rzymskiego czy potężnych stronnictw rzymskich, a sytuację pogarszały jeszcze jego niezdecydowane działania. Dowódcy papiescy Prospero i Fabrizio Colonna przeszli na stronę Francuzów i zajęli Ostię; Francuzi zajęli Civitavecchię; wreszcie też papieża zdradziła część Orsinich, ofiarowując Karolowi VIII swoją twierdzę Bracciano. Aleksander VI w obliczu tych niepowodzeń zdecydował się zaprzestać oporu i 31 grudnia 1494 r. wpuścił wojska Karola VIII do Rzymu. Część antypapieskiej opozycji, m.in. towarzyszący królowi Francji kardynał Giuliano della Rovere, proponowała Karolowi VIII, by korzystając z okazji zwołał sobór, który złożyłby Aleksandra VI z tronu; Walezjusz nie zdecydował się jednak na ten krok i zadowolił się zawarciem z papieżem układu, na mocy którego zyskał prawo przemarszu przez terytorium Państwa Kościelnego, twierdzę Civitavecchię i dwóch zakładników, w tym papieskiego syna Cezara (który zresztą wkrótce uciekł do Spoleto).

Pod koniec stycznia 1495 r. Karol VIII opuścił Rzym i ruszył dalej ku Neapolowi. Wojska francuskie przekroczyły granicę Królestwa Neapolu i wkroczyły do Abruzji, gdzie zajęły L'Aquilę. Alfons II, przerażony inwazją, abdykował na rzecz swego syna Ferdynanda (panującego jako Ferdynand II) i uciekł z kraju. Nowemu królowi nie udało się jednak zorganizować obrony kraju. Francuzi po kilkugodzinnym bombardowaniu artyleryjskim zdobyli Monte San Giovanni, po czym ruszyli przeciw broniącym linii rzeki Liri Neapolitańczykom; ci jednak wycofali się ku Capui, umożliwiając Francuzom zdobycie Gaety. Ferdynand II musiał opuścić swe wojsko, by uśmierzyć niepokoje w Neapolu; pod jego nieobecność dowodzić wojskami neapolitańskimi miał Gian Giacomo Trivulzio. Ten jednak nawiązał rokowania z Karolem VIII i przeszedł na jego stronę, poddając mu Capuę i otwierając drogę na Neapol. Ferdynand II uciekł na Ischię, a 22 lutego 1495 r. Karol VIII wkroczył do Neapolu. Zamki Castel Nuovo i Castel dell'Ovo pozostawały jeszcze wówczas w rękach wojsk neapolitańskich, lecz i ich załogi do końca marca poddały się. W Neapolu Karol VIII koronował się na króla Neapolu, a także cesarza Bizancjum, do którego to tytułu - od upadku Konstantynopola w 1453 r. nie mającego już realnego znaczenia - odkupił prawa od Andreasa Paleologa, bratanka cesarza Konstantyna XI; zaczął też planować krucjatę przeciwko Turkom w celu odbudowy Cesarstwa Bizantyjskiego pod swoim berłem.

Tymczasem błyskawiczne postępy wojsk francuskich przeraziły państewka włoskie, w tym dotychczas neutralną Wenecję, a nawet sprzymierzonego z Francuzami Ludovica Sforzę (ten ostatni miał dodatkowo za złe Francuzom, że nie zgodzili się oddać mu Sarzany i Pietrasanty); zdali sobie sprawę, że sukces Karola VIII może oznaczać francuską dominację we Włoszech i zagrożenie niepodległości wszystkich państewek włoskich. Także władcy mocarstw Zachodniej Europy - król Hiszpanii Ferdynand Aragoński i król rzymski Maksymilian I Habsburg - nie chcieli patrzeć bezczynnie na wzrost potęgi Francji. Ferdynand Aragoński wysłał na należącą do Hiszpanii Sycylię wojsko i flotę pod dowództwem Gonzalo Fernándeza de Córdoby, a Republika Wenecka zaczęła się zbroić, oficjalnie przeciwko Turkom. 31 marca 1495 r. doszło wreszcie do zawarcia antyfrancuskiej Ligi w Wenecji z udziałem papieża, Mediolanu, Republiki Weneckiej, Maksymiliana Habsburga i Hiszpanii. Z ważniejszych państw włoskich tylko Florencja nie przystąpiła do Ligi. Nad wojskami francuskimi w Neapolu zawisła groźba odcięcia od Francji.

Na szczęście dla Karola VIII pozostający w Asti książę Orleanu Ludwik szybko otrzymał posiłki z Francji, dzięki czemu mógł nie tylko bronić Asti przed wojskami Ligi, ale nawet w czerwcu 1495 r. wkroczyć na terytorium mediolańskie i zdobyć Novarę (tylko miasto - twierdza padła dopiero w lipcu); wiązał tym samym siły Ligi, głównie mediolańskie, i dawał Karolowi VIII czas na wycofanie się na północ. Karol VIII opuścił Neapol pod koniec maja, zostawiając zresztą w Królestwie Neapolu część wojsk do walki z Ferdynandem II, który wylądował w Kalabrii z wojskami hiszpańskimi, w celu odbicia swego państwa. Przechodząc przez Rzym (skąd na wiadomość o zbliżaniu się Francuzów uciekł do Orvieto Aleksander VI), Sienę i Pizę, król Francji dotarł do północnych Włoch. Tu rozdzielił swe siły, wysyłając część wojsk do operacji przeciwko występującej przeciw Francuzom Genui. Inny jego oddział zajął i złupił Pontremoli, otwierając głównej armii drogę ku Asti. Dalszą drogę zastąpiły jednak Francuzom wojska Ligi. 6 lipca 1495 r. pod Fornovo di Taro liczące ok. 10 tysięcy żołnierzy siły francuskie starły się z 3-krotnie liczniejszą armią Ligi. Włosi nie potrafili wyzyskać swej przewagi liczebnej i duża część ich wojsk nie weszła do walki; choć udało im się zagarnąć większość francuskich taborów (z ogromnymi łupami zdobytymi przez Francuzów podczas kampanii), nie udało im się zniszczyć czy unieruchomić armii francuskiej. Karol VIII po bitwie mógł kontynuować swój marsz na północ i w poł lipca dotrzeć do Asti.

Tu monarcha francuski dowiedział się, jak poważna jest sytuacja jego wojsk w północnych Włoszech. Jeszcze przed bitwą pod Fornovo niewielka flota francuska przewożąca łupy z Neapolu została rozbita pod Rapallo przez flotę genueńską; kampania przeciwko Genui zakończyła się fiaskiem; wreszcie Novara była oblegana przez główne siły mediolańskie, do których po bitwie pod Fornovo dołączyła reszta armii Ligi. Karol nie zdecydował się ruszyć Novarze na pomoc, uznając, że nie ma na to wystarczających sił; zaciągał Szwajcarów, by wzmocnić swoją armię, równocześnie jednak nawiązał rokowania pokojowe z Ligą. Pod koniec września na honorowych warunkach opuścił Novarę jej francuski garnizon; wkrótce potem jednak do obozu francuskiego przybyło ok. 20 tysięcy szwajcarskich najemników. Obie strony nie były już zainteresowane przedłużaniem działań wojennych; w październiku Karol VIII zawarł pokój z Mediolanem w Vercelli, po czym ze swą armią powrócił do Francji.

Działania wojenne zostały przerwane na północy Włoch, lecz wciąż trwały w Królestwie Neapolu. Pod koniec czerwca 1495 r. Francuzi (przy pomocy szwajcarskich najemników) pokonali tam wojska hiszpańsko-neapolitańskie w bitwie pod Seminarą. Nie poprawiło to jednak znacząco ich sytuacji na tym teatrze działań wojennych; na początku lipca Ferdynand II przy pomocy swej floty i dzięki wsparciu mieszkańców miasta opanował miasto Neapol. Francuski wicekról Neapolu, Gilbert de Burbon-Montpensier, wycofał swe wojska do zamków neapolitańskich; po kilkumiesięcznym oblężeniu wraz z częścią wojsk opuścił jednak Neapol i uciekł do Salerno. Do lutego 1496 r. francuskie garnizony zamków Castel Nuovo i Castel dell'Ovo poddały się Ferdynandowi II. Siły neapolitańskie i hiszpańskie stopniowo ograniczały obszar kontrolowany przez Francuzów. W lipcu 1496 r. główne siły francuskie w Królestwie Neapolu skapitulowały w Atelli; wkrótce potem zmarł król Neapolu Ferdynand II, a władzę w królestwie przejął jego wuj, panujący jako Fryderyk IV. Już za jego panowania padł ostatni francuski punkt oporu w jego królestwie - Gaeta (19 listopada 1496). W marcu 1497 r. hiszpańskie wojska Córdoby pomogły papieżowi Aleksandrowi VI odzyskać Ostię.

W 1496 r. działania wojenne toczyły się też na pograniczu francusko-hiszpańskim w Pirenejach. Hiszpanie organizowali wypady na Langwedocję, pustosząc tereny od granicy aż do Carcassonne i Narbonne. W odwecie Francuzi zaatakowali hiszpański Roussillon, zdobywając twierdzę Salses; jednak w październiku 1496 r. rozejm przerwał działania wojenne w Pirenejach. Ostateczny pokój między Francją a Hiszpanią zawarto jednak dopiero po śmierci Karola VIII, 5 sierpnia 1498 r.

Wojna przyniosła niewielkie zmiany terytorialne w Italii; Wenecja w zamian za pomoc dla Ferdynanda II zajęła kilka portów w Apulii, sąsiedzi Florencji wykorzystując jej słabość odebrali jej kilka twierdz, a Piza ogłosiła niepodległość, co stało się przyczyną jej wieloletniej wojny z Florencją. Francji wyprawa włoska Karola VIII przyniosła tylko straty; nie zniechęciło to jednak króla francuskiego, który wkrótce zaczął planować nową wyprawę do Włoch. Przygotowując się do niej zawarł w 1496 r. porozumienie z kantonami szwajcarskimi, a w 1497 r. rozpoczął w tej sprawie negocjacje z Hiszpanią, licząc, że uda mu się podbić Neapol w porozumieniu z nią. Nagła śmierć Karola VIII w 1498 r. przerwała te plany. Wcześniej jednak przerażone groźbą nowej inwazji państwa włoskie próbowały porozumiewać się z Maksymilianem Habsburgiem, wzywając go do przybycia do Włoch i odebrania Francuzom Asti. Jesienią 1496 r. Maksymilian wkroczył nawet na czele niewielkiej armii do Włoch; zaatakował terytorium sprzyjającej Francji Florencji, oblegając Livorno. flota francuska dostarczała zaopatrzenie dla Livorno, a deszcze i zimno pogarszały sytuację oblegających; Maksymilian rozpoczął odwrót i w grudniu dotarł ze swą armią do mediolańskiej Pawii, wycofał się za Alpy.

Przygotowując się do wojny, Ludwik XII starał się zapewnić sobie jak najkorzystniejszą sytuację międzynarodową. Zawarł traktaty z Anglią, Hiszpanią i władcą Niderlandów Filipem, zabezpieczając się od ich ataku; porozumiał się z kantonami szwajcarskimi, zapewniając sobie możliwość zaciągu najemników; wreszcie przeciągnął też na swą stronę Republikę Wenecką i papieża. Republice obiecał Cremonę i ziemie mediolańskie na wschód od rzeki Addy, Aleksandrowi VI - małżeństwo Cezara Borgii z Charlottą d'Albert, siostrą króla Nawarry Jana III, przyznanie Cezarowi księstwa Valentinois w Delfinacie oraz pomoc wojsk francuskich w podporządkowaniu władzy papieskiej licznych państewek w Romanii, formalnie będących pod zwierzchnictwem papieża, lecz w praktyce niemal zupełnie niezależnych. Papież w zamian nie tylko poparł plany wojenne Ludwika XII, ale dodatkowo unieważnił jego małżeństwo z Joanną de Valois, dzięki czemu król Francji mógł ożenić się z księżną Bretanii Anną.

Ludovico Sforza wiosną i latem 1499 r. starał się przygotować swój kraj do obrony przed wrogim najazdem; próbował też zapewnić sobie pomoc wojskową Maksymiliana Habsburga, ten jednak był zbyt zaangażowany w wojnę ze Szwajcarami by wesprzeć księcia Mediolanu. Król Neapolu również nie był w stanie pomóc Ludovicowi; zdesperowany Sforza posunął się do wezwania na pomoc Turków. Bajazyd II w 1499 r. rozpoczął nawet wojnę z Wenecją; wojna ta trwała do 1503 r. i przyniosła Turcji zdobycze terytorialne kosztem Republiki, nie poprawiła jednak sytuacji księcia Mediolanu. W lipcu 1499 r. wojska francuskie przekroczyły Alpy, a na początku sierpnia skoncentrowały się wokół Asti. Pod dowództwem Gian Giacomo Trivulzia Francuzi ruszyli na zachód, zajęli Valenzę i Tortonę, a 25 sierpnia podeszli pod Alessandrię. Broniący miasta Galeazzo San Severino musiał stawić czoła przeważającemu liczebnie przeciwnikowi, nie będąc pewnym wierności swych żołnierzy; po kilku dniach uciekł, zostawiając swe wojska na pastwę Francuzów. Ci, zająwszy Alessandrię, ruszyli dalej na wschód. Gdy na dodatek dowodzący wojskami mediolańskimi broniącymi wschodniej granicy Księstwa przed Wenecjanami markiz Mantui Francesco Gonzaga zaproponował Ludwikowi XII swoje usługi, dalsza obrona Mediolanu stała się niemożliwa. 2 września Ludovico Sforza opuścił Mediolan i uciekł do Tyrolu. Zostawił garnizon w zamku mediolańskim pod dowództwem Bernardina da Corte; ten jednak wkrótce zdradził, sprzedając zamek Francuzom. Francuzi obsadzili cały obszar Księstwa Mediolanu na zachód od Addy, zaś tereny na wschód od tej rzeki zajęła Wenecja; zwierzchnictwo króla Francji uznała Genua. 6 października 1499 r. Ludwik XII odbył triumfalny wjazd do Mediolanu.

Król Francji spędził w Mediolanie miesiąc; na początku listopada 1499 r. wyruszył z powrotem do Francji, zabierając ze sobą pierworodnego syna Gian Galeazza Sforzy, Francesco, oraz pozostawiając Gian Giacomo Trivulzio jako głównodowodzącego wojskami francuskimi w Mediolanie. Część wojsk Ludwika XII, zgodnie z umową z Aleksandrem VI, ruszyła teraz do Romanii, by pomóc Cezarowi Borgii złamać opór tamtejszych państewek. Przy pomocy króla Francji papież planował wykroić w Romanii państwo dla swojego syna, które mogłoby stać się podstawą potęgi rodu Borgiów. Siły Cezara i Francuzów jeszcze pod koniec 1499 r. zdobyły Imolę, a 12 stycznia 1500 r. - Forlì. Cezar planował teraz atak na Pesaro, lecz wspomagające go wojska francuskie opuściły jego obóz i ruszyły ku Lombardii, zmuszając Borgię do chwilowego przerwania kampanii.

Powodem wymarszu Francuzów na północ niespodziewanie zagrożenie dla ich panowania w Księstwie Mediolanu. Ludność Księstwa szybko zraziła się do najeźdźców, którzy utrudniali rozwój handlu i nakładali wysokie podatki dla utrzymania armii okupacyjnej, która z kolei bez skrupułów grabiła ludność cywilną. Niezadowolenie swych byłych poddanych postanowił wykorzystać Ludovico Sforza, decydując się na próbę odbicia swego księstwa. Tym razem uzyskał pomoc Maksymiliana Habsburga, który zakończył już wojnę ze Szwajcarami; Sforza zaciągnął też dużą liczbę najemników szwajcarskich. Ostatecznie, z armią 20 tys. żołnierzy, Sforza uderzył na Księstwo w styczniu 1500 r. Gdy do tego na terenach księstwa, na wieść o zbliżaniu się Ludovica, zaczęły wybuchać powstania przeciwko Francuzom, ci zostali zmuszeni do odwrotu. 3 lutego 1500 r. Trivulzio ewakuował Mediolan, zostawiając tylko załogę w zamku mediolańskim; 2 dni później do miasta wkroczył sam Ludovico Sforza. Nie udało mu się jednak uniemożliwić wojskom Trivulzia wycofania się do Novary i Mortary, ani połączenia się tam z wojskami francuskimi idącymi z Romanii; niepowodzeniem zakończyły się też próby odbicia z rąk Francuzów zamku mediolańskiego. Ludovico ruszył więc ze swą armią na zachód; przez Pawię dotarł do Vigevano, które zdobył, po czym obległ Francuzów w Novarze; ta poddała mu się pod koniec marca. Jednak w Mortarze Francuzi stopniowo przygotowywali się do kontrataku; wkrótce dotarły do nich posiłki z Francji, a na początku kwietnia także najemnicy szwajcarscy. Wtedy Francuzi zdecydowali się ruszyć przeciwko wojskom mediolańskim. Sforza wzywał na pomoc Francesca Gonzagę, który powrócił na jego służby - ten jednak, przewidując rychły koniec księcia Mediolanu i nie chcąc narazić się na gniew Francji i Wenecjan, ograniczył się do wysłania mu na pomoc małego oddziału wojska. 8 kwietnia 1500 r. Ludovico zdecydował się stoczyć bitwę z wojskami francuskimi pod Novarą; gdy jednak Szwajcarzy na jego służbie odmówili walki z rodakami walczącymi po stronie Francuzów, dalszy opór stał się niemożliwy. 10 kwietnia Sforza został wzięty do niewoli; wkrótce potem został przewieziony do zamku w Loches, gdzie zmarł w 1508 r. Władza Ludwika XII w Księstwie Mediolanu została przywrócona. Szwajcarzy, jako zapłatę za pomoc w pokonaniu Sforzy, w 1500 r. zajęli Bellinzonę.

Teraz, gdy francuskie rządy w Księstwie Mediolanu nie były zagrożone, Ludwik XII mógł zacząć planować podbój Królestwa Neapolu. Powrócił do idei ataku na ten kraj w porozumieniu z Hiszpanią i w listopadzie 1500 r. zawarł z Ferdynandem Aragońskim traktat w Grenadzie, przewidujący podział Neapolu; południową część kraju, z Apulią i Kalabrią, zająć miał Ferdynand Aragoński, północną, z Kampanią, Abruzją i samym miastem Neapol, zagarnąć miał Ludwik XII. Król Francji uzyskał też wsparcie Aleksandra VI; król Neapolu Fryderyk daremnie starał się przeciągnąć papieża na swą stronę, grożąc nawet wezwaniem Turków na pomoc - dał tylko najeźdźcom propagandowy pretekst do ataku na swoje królestwo. Nie znając treści traktatu z Grenady, Fryderyk liczył, że przybyłe na Sycylię wojska hiszpańskie pod dowództwem Gonzalo Fernándeza de Córdoby pomogą mu odeprzeć francuski najazd; Ferdynand Aragoński nie wyprowadzał go z błędu. W maju 1501 r. wojska francuskie skoncentrowały się w Księstwie Mediolanu, po czym ruszyły na południe, docierając w lipcu do Capui. Neapolitańczycy próbowali tu organizować obronę, lecz Francuzom szybko udało się złamać ich opór i zdobyć miasto. Hiszpanie wylądowali w Kalabrii; Fryderyk, myśląc, że przybywają mu z odsieczą sam wpuścił ich do twierdz. Gdy zorientował się, że Francja i Hiszpania sprzymierzyły się przeciwko niemu, dalsza obrona królestwa była już niemożliwa. 2 sierpnia Fryderyk uciekł na Ischię; 2 dni później Francuzi obsadzili zamki w Neapolu. Na południu Córdoba nie napotykając większego oporu zajął przypadającą Ferdynandowi Aragońskiemu część Królestwa Neapolu. Jedynie Tarent stawił zaciekły opór Hiszpanom; padł dopiero w marcu 1502 r. Król Fryderyk ostatecznie zdecydował się na porozumienie z Ludwikiem XII, zrzekając się na jego korzyść korony neapolitańskiej i udając się na wygnanie do Francji.

Bardzo szybko jednak między Francją a Hiszpanią zaczęły wybuchać spory o dokładny podział Królestwa Neapolu. Traktat w Grenadzie wprost przydzielał niektóre części Królestwa poszczególnym najeźdźcom, lecz nie wspominał o przynależności innych prowincji, jak Basilicata czy Capitanata. Szczególnie kwestia przynależności tej ostatniej okazała się trudna do rozwiązania; miała ona silne powiązania gospodarcze z kontrolowaną przez Francuzów Abruzją, a z drugiej strony Hiszpanie uważali ją za część przynależnej im Apulii. Spory graniczne narastały i w lipcu 1502 r. doprowadziły do wybuchu otwartej wojny między Francją a Hiszpanią. W pierwszej fazie wojny Francuzi, wzmocnieni świeżo przybyłymi posiłkami, zyskali przewagę nad dowodzonymi przez Córdobę Hiszpanami; jeszcze latem zdobyli Cerignolę i Canosę. Córdoba wycofał się do Barletty, utrzymując też Tarent; na jego szczęście, dowódcy francuscy nie potrafili wykorzystać okazji do zniszczenia słabszego przeciwnika. Wprawdzie idące na odsiecz Córdobie wojska hiszpańskie pod koniec 1502 r. zostały pokonane przez Francuzów w bitwie pod Terranovą w Kalabrii, lecz na początku 1503 r. flota hiszpańska zaskoczyła słabszą flotę francuską w porcie Otranto, zmuszając Francuzów do zatopienia statków, aby nie wpadły w ręce wroga; sukces ten zapewnił dostawy zaopatrzenia do Barletty drogą morską. Córdoba, wykorzystując bierność Francuzów, prowadził częste wypady przeciwko nim; w lutym 1503 r. podczas jednego z takich wypadów udało mu się nawet zająć Ruvo. W marcu do Reggio przybyły posiłki z Hiszpanii, wiążąc część sił francuskich w Kalabrii; w kwietniu do Barletty przybyli żołnierze z Niemiec przysłani na pomoc przez Maksymiliana Habsburga. Pod koniec kwietnia Córdoba mógł się już zdecydować na większą ofensywę; ze swą armią opuścił Barlettę i zajął Cerignolę. Francuzi pod dowództwem księcia de Nemours ruszyli mu naprzeciw. 28 kwietnia 1503 r. doszło do bitwy pod Cerignolą; atak Francuzów i walczących po ich stronie Szwajcarów na hiszpańskie umocnienia zakończył się całkowitą klęską, zginął sam Nemours. 21 kwietnia 1503 r, inna armia francuska poniosła klęskę pod Seminarą w Kalabrii, Córdoba mógł ruszyć wprost na Neapol; wkroczył w połowie maja. Francuzi utrzymali w stolicy królestwa zamki, które dzięki działaniom hiszpańskiego inżyniera Pedro Navarro wkrótce również wpadły w ręce Córdoby; włoski kondotier na służbie hiszpańskiej, Prospero Colonna, zajął Abruzję. Francuzom udało się jednak utrzymać Gaetę, a nawet drogą morską wysłać do niej posiłki z Genui; dalej na południe francuskie oddziały ocalałe z bitwy pod Cerignolą trzymały Venosę.

Po utracie Neapolu Ludwik XII wysłał przeciw Hiszpanom trzy armie; dwie z nich zajęły pozycje na granicy z Hiszpanią w Pirenejach. Jedna z nich, pod dowództwem Alaina d'Albret, miała uderzyć w zachodnich Pirenejach na hiszpańską Fuenterrabíę. Ferdynand Aragoński zapewnił sobie jednak przyjazne stosunki z synem Alaina d'Albreta, królem Nawarry Janem III, którego posiadłości sąsiadowały z planowaną trasą marszu wojsk d'Albreta; w rezultacie ten ostatni w ogóle nie zaatakował terytorium hiszpańskiego. Druga armia zaatakowała we wrześniu Roussillon, oblegając Salses 16 września. Francuzom nie udało się zdobyć twierdzy, a co gorsza dla nich w październiku wojska hiszpańskie pod dowództwem samego Ferdynanda Aragońskiego ruszyły jej na odsiecz.19 października Ferdynand dotarł do Perpignan, Francuzi rozpoczęli odwrót; Ferdynand wkroczył za nimi na terytorium Francji, obsadzając kilka pogranicznych miejscowości i docierając pod Narbonne, zawrócił z łupami, porzucając zajęte miasta.

Trzecia armia, dowodzona przez Ludwika de la Trémoille, wzmocniona kontyngentami Florencji, Ferrary, Bolonii i Mantui, w sierpniu ruszyła na południe Włoch w celu odbicia Neapolu. Papież Aleksander VI i Cezar Borgia starali się w tym okresie lawirować między walczącymi mocarstwami; ich działania przerwała śmierć papieża 18 sierpnia. Wojska francuskie zamiast na Neapol ruszyły teraz w pobliże Rzymu, zatrzymując się dopiero w Nepi; ich obecność miała wywrzeć wpływ na kardynałów, aby na nowego papieża wybrali kandydata francuskiego - kardynała d'Amboise. Także Córdoba wysłał część wojsk pod dowództwem Mendozy i Fabrizio Colonnów w pobliże Rzymu, by obserwowali ruchy Francuzów. Poddani takiej presji kardynałowie zdecydowali się na rozwiązanie tymczasowe, wybierając starego i schorowanego Francesco Todeschini-Piccolominiego. Zdawano sobie sprawę, że nie będzie to długi pontyfikat; w istocie Piccolomini, jako Pius III, był papieżem tylko przez miesiąc. Po jego wyborze wojska francuskie - pod dowództwem będącego znów na służbie Ludwika XII markiza Mantui Franciszka Gonzagi, zastępującego chorego Trémoille - ruszyły dalej na południe. Dzięki temu po śmierci Piusa III kardynałowie zyskali większą swobodę na następnym konklawe; tym razem wybrali kardynała Giuliano della Rovere, który przybrał imię Juliusza II.

Gdy wojska francuskie pozostawały w pobliżu Rzymu, Hiszpanie pod dowództwem Córdoby oblegali Gaetę; jednak poniesione straty i bezskuteczność oblężenia zmusiły ich ostatecznie do wycofania się do odległego o kilka kilometrów Castellone (dziś część Formii). Z początku Córdoba przygotowywał się do powrotu pod Gaetę, gdy jednak dowiedział się, że po wyborze Piusa III Francuzi przekroczyli Tyber i ruszyli na południe, 6 października opuścił ze swą armią Castellone i wycofał się na łatwiejszą do obrony linię rzeki Garigliano. Francuzi początkowo maszerowali na południe wzdłuż Via Latina, lecz wkrótce natrafili tu na wojska Córdoby, kontrolujące San Germano, Aquino i Roccaseccę; francuski atak na Roccaseccę został odparty, a nieustanny deszcz i problemy ze zdobyciem żywności utrudniały dalszy marsz. Francesco Gonzaga postanowił więc zmienić trasę marszu i wzdłuż prawego brzegu rzeki Garigliano ruszył ku Via Appia. Na początku listopada Francuzi podjęli próbę przekroczenia Garigliano, zostali jednak odparci przez wojska hiszpańskie; obie armie zajęły teraz pozycje po przeciwnych stronach rzeki, pozostając na nich przez prawie 2 miesiące. Obu armiom brakowało żywności i pieniędzy, musiały też zmagać się z deszczem i zimnem. O ile jednak Córdobie udawało się utrzymać dyscyplinę w swej armii, o tyle nie udawało się to markizowi Mantui i pomagającemu mu markizowi Saluzzo; nie cieszyli się oni szacunkiem wśród podległych im oficerów i żołnierzy francuskich. Francuzi zaczęli się też rozpraszać w poszukiwaniu żywności. Córdoba wykorzystał to rozprężenie; w ostatnich dniach grudnia przygotowywał swą armię do bitwy i 29 grudnia przekroczył Garigliano, atakując niczego niespodziewających się Francuzów. Bitwa pod Garigliano zakończyła się całkowitą klęską wojsk francuskich; ich niedobitki wycofały się do Gaety, gdzie skapitulowały 1 stycznia 1504 r. Garnizon Venosy pod dowództwem Ludwika d'Ars, nie mogąc już liczyć na odsiecz, porzucił tę twierdzę i przedostał się do Francji. Ferdynand Aragoński, będący teraz panem całego Królestwa Neapolu (nie licząc kilku portów nad Adriatykiem, które od czasów najazdu Karola VIII zajmowała Wenecja), mianował Córdobę pierwszym wicekrólem Neapolu; przyznał mu też honorowy tytuł - "Wielkiego Kapitana".

Te klęski skłoniły Ludwika XII do zaprzestania działań wojennych; na początku 1504 r. król Francji zawarł w Lyonie rozejm z Ferdynandem Aragońskim, na mocy którego Hiszpania zatrzymywała Królestwo Neapolu, a Francja - Księstwo Mediolanu (nie zrzekając się zresztą praw do Neapolu). Relacje między Francją a Hiszpanią poprawiły się w 1505 r, gdy Ferdynand Aragoński, po śmierci swej żony, królowej Kastylii Izabeli, ożenił się z kuzynką Ludwika XII, Germaine de Foix. Król Francji przelał wówczas swe prawa do Królestwa Neapolu na Germaine, uznając je za jej posag. Ferdynand Aragoński w zamian zobowiązał się zwrócić Królestwo Neapolu Francji, gdyby jego małżeństwo z Germaine okazało się bezdzietne; nie miał jednak zamiaru dotrzymywać tego przyrzeczenia. W czerwcu 1507 r. obaj monarchowie spotkali się nawet w Savonie.

W cieniu tej wojny dokonał się upadek Cezara Borgii. Od jesieni 1500 r. wznowił działania wojenne, rozbudowując własne państwo w Romanii i Marche. Szybko zajął Pesaro, Rimini i Faenzę, następnie także Piombino, Camerino, księstwo Urbino i Senigallię; wciąż walcząca z Florencją Piza oddała mu się pod opiekę. Borgia zaczął teraz planować rozprawę z Bolonią i Florencją; jednak śmierć Aleksandra VI, pozbawiając go wsparcia z Rzymu, przerwała te plany. Co gorsza, kardynał Giuliano della Rovere zaciekłym wrogiem Borgiów i po zostaniu papieżem błyskawicznie zwrócił się przeciw Cezarowi. Borgia stracił wszystkie swe posiadłości; niektóre, jak Imola czy Forli, zostały włączone bezpośrednio do posiadłości papieskich, inne, jak Pesaro, Piombino czy księstwo Urbino, zwrócono dawnym władcom. Korzystając z okazji do Romanii wkroczyły wojska Wenecji, zajmując Rimini i Faenzę.

Działania wojenne prowadził papież Juliusz II. Ten zaciekły wróg Aleksandra VI i całego rodu Borgiów, w dużym stopniu kontynuował jego politykę podporządkowywania władzy papieskiej quasi-niezależnych państewek na obszarze Państwa Kościelnego. Po zlikwidowaniu państwa Cezara Borgii zaczął przygotowywać się do rozprawy z Perugią i Bolonią. Udało mu się nawet pozyskać do współpracy Ludwika XII, choć Bolonia dotąd była pod protekcją króla Francji; papież dokonał tego, obiecując współpracownikowi Ludwika, kardynałowi d'Amboise, że mianuje jego krewnych kardynałami. W sierpniu papież na czele swych wojsk opuścił Rzym i ruszył na rządzoną przez Baglionów Perugię; Baglionowie nie próbowali nawet stawiać oporu i 13 września otworzyli przed papieżem bramy miasta. Uporządkowawszy sprawy miasta, Juliusz II ruszył dalej na północ, w celu zdobycia Bolonii, po drodze (7 października) ekskomunikując rządzącego nią Giovanniego Bentivoglio. Bentivoglio liczył początkowo na pomoc króla Francji; gdy jednak dowiedział się, że ten sprzymierzył się z papieżem i wysłał wojska, by pomóc mu w zdobyciu Bolonii, nie mógł się dłużej bronić. Uciekł z miasta i poddał się Francuzom, Bolonia otworzyła bramy przed wojskami Juliusza II.

Wenecja

Francja próbowała wykorzystać tę okazję i włączyć do rozejmu swojego sojusznika, zaciętego wroga Maksymiliana - księcia Geldrii Karola; Wenecja nie poparła tej propozycji. To doprowadziło do ochłodzenia stosunków francusko-weneckich i przychylniej nastawiło Ludwika XII do papieskich propozycji antyweneckiego sojuszu. W istocie nie chodziło tylko o jeden dyplomatyczny afront; rosnąca potęga Wenecji, której dotychczasowe wojny we Włoszech przyniosły zdobycze terytorialne w Apulii, Lombardii, Romanii i na granicy z Austrią, budziła niepokój i zazdrość innych państw. Maksymilian I i Juliusz II mieli przy tym roszczenia terytorialne do Wenecji; także Ferdynand Aragoński chciał odebrać Republice kontrolowane przez nią porty w Apulii. Ludwik XII zaś zaczynał mieć nadzieję, że zdobycze terytorialne kosztem Wenecji zrekompensują mu utratę Neapolu. Ostatecznie, po długich negocjacjach, 10 grudnia 1508 r. reprezentanci Ludwika XII i Maksymiliana I zawiązali w mieście Cambrai ligę przeciwko Wenecji; później do ligi przystąpił także Ferdynand Aragoński, Sabaudia, Ferrara i Mantua. Celem Ligi rozbiór weneckich posiadłości we Włoszech. Ferdynand Aragoński miał zająć zajmowane przez Wenecjan porty w Apulii; Maksymilian Habsburg miał odzyskać ziemie utracone w 1508 r., a do tego zająć obszary wchodzące kiedyś w skład Cesarstwa - Friuli, Padwę, Weronę, Vicenzę i Treviso; wreszcie Ludwik XII miał zająć obszary Księstwa Mediolanu, które w 1499 r. opanowała Wenecja, a Brescię, Cremę i Bergamo.

Republika Wenecka przygotowywała się do odparcia ataku, jednocześnie prowadząc negocjacje z Juliuszem II, starając się nie dopuścić do jego przystąpienia do Ligi z Cambrai. papież był już zdecydowany zaatakować Wenecję; w marcu 1509 r. formalnie przystąpił do Ligi. 7 kwietnia Francja wypowiedziała wojnę Republice; 27 kwietnia Juliusz II obłożył Wenecję ekskomuniką i przystąpił do wojny; książę Urbino Francesco Maria della Rovere, bratanek Juliusza II, na czele wojsk papieskich wkroczył do Romanii. Ferdynand Aragoński i Maksymilian I na razie jeszcze nie włączyli się do wojny.

W tej sytuacji rozstrzygnięcie nastąpiło w Lombardii. Pierwsze oddziały francuskie przekroczyły Addę w połowie kwietnia, zajmując sprzyjające Francji miasto Treviglio. Francuzi byli jednak jeszcze za słabi na większą ofensywę, a wkrótce nad Addę przybyły główne siły weneckie, dowodzone przez Bartolomeo d'Alviano i Niccolò di Pitigliano. Weneccy dowódcy nie byli jednak zgodni go do tego, jak należy prowadzić wojnę; d'Alviano chciał przekroczyć Addę i zaatakować Francuzów w Księstwie Mediolanu; ostrożniejszy Pitigliano chciał ograniczyć się do utrzymania linii Addy i odbicia z rąk Francuzów Treviglio. Jego zdanie przeważyło; na początku maja wojska weneckie odzyskały Treviglio, po czym spustoszyły i spaliły miasto, by ukarać je za zdradę. Gdy Wenecjanie byli zajęci pod Treviglio, główne siły francuskie, dowodzone przez samego Ludwika XII, przekroczyły Addę pod Cassano. Dowódcy weneccy związani byli rozkazami Senatu Republiki, wedle których mieli unikać walnej bitwy; Francuzi, wykorzystując ich bierność, zdobyli Rivoltę. Następnie wojska Ludwika XII ruszyły ku Pandino, z zamiarem odcięcia Wenecjan od Cremy i Cremony; planu tego nie udało im się zrealizować, gdyż również Wenecjanie ruszyli na południe. Jednak 14 maja koło Agnadello oddziały francuskie natknęły się na tylną straż armii weneckiej, dowodzoną przez Bartolomeo d'Alviano. Ten, zajmując dogodną do obrony pozycję na wzgórzach, odparł pierwsze ataki Francuzów, wzywając jednocześnie na pomoc Niccolò di Pitigliano. Ten jednak postanowił trzymać się instrukcji Senatu i unikać bitwy; kontynuował więc marsz, zostawiając d'Alviano na pastwę losu; tymczasem wenecka straż tylna po odparciu pierwszych ataków musiała się zmierzyć z głównymi siłami francuskimi, które włączyły się do walki. Bitwa ze znacznie silniejszym przeciwnikiem zakończyła się całkowitą klęską Wenecjan; sam d'Alviano dostał się do niewoli. Co gorsza, choć Pitigliano uniknął starcia z Francuzami i mógł się w spokoju wycofać, wieści o klęsce pod Agnadello dotarły do jego żołnierzy i spowodowały u nich upadek morale; wkrótce też większa ich część zdezerterowała.

Teraz Francuzi mogli już bez przeszkód zagarniać kontrolowane przez Wenecjan miasta. Szybko opanowali tereny na zachód od rzeki Mincio; w ich ręce wpadła Cremona, Bergamo, Brescia i Crema. Wenecjanie ewakuowali swe niemożliwe już do utrzymania posiadłości w Romanii, które przejął papież. Po bitwie pod Agnadello uaktywnili się też sojusznicy Francji i Juliusza II; Ferdynand Aragoński zajął kontrolowane przez Wenecjan porty w Apulii, Maksymilian I - ziemie utracone w czasie wojny z Wenecją z 1508 r., Mantua - Lonato, a książę Ferrary Alfons opanował Polesine (teren odpowiadający dzisiejszej Prowincji Rovigo). Wycofując się na wschód z resztką armii, Pitigliano zostawił na pastwę losu Padwę, Vicenzę i Weronę; gdy do tych miast przybyli wysłannicy Maksymiliana I, zgodziły się one uznać zwierzchność cesarza.

Tymczasem Wenecjanie stopniowo odbudowali swą armię lądową; równocześnie zaś podjęli próby rozbicia Ligi, poprzez podpisanie odrębnych traktatów pokojowych z Hiszpanią i papieżem. Zaproponowali więc Ferdynandowi Aragońskiemu formalne przekazanie mu miast w Apulii, a Juliuszowi II - spornych miast w Romanii. O ile jednak król Hiszpanii po uzyskaniu upragnionych miast na południu Włoch wycofał się z wojny, o tyle papież uznał weneckie propozycje pokojowe, w połączeniu z ewakuacją Romanii, za oznaki słabości Republiki. W związku z tym zaczął stawiać dodatkowe warunki: żądał już nie tylko miast w Romanii, ale i swobody handlu i żeglugi na Adriatyku (który Wenecja uważała za „swoje” wewnętrzne morze) oraz przywilejów dla Kościoła na obszarze Republiki. Na to Wenecja na razie nie chciała się zgodzić i wojnę kontynuowano.

Tymczasem na obszarach Republiki Weneckiej zajętych przez Ludwika XII i Maksymiliana I zaczynało narastać niezadowolenie z powodu obecności wojsk okupacyjnych i uniemożliwiania przez nie handlu z Wenecją, z którą te obszary miały silne powiązania gospodarcze. Maksymilian, zdając sobie sprawę, że jego nowe nabytki w Veneto są zagrożone, w czerwcu zaczął koncentrować swą armię w Tyrolu; jednak koncentracja jego wojsk przebiegała powoli, co wykorzystali Wenecjanie. Latem, wystawiwszy nową armię lądową, przeszli do ofensywy i 17 lipca zdobyli Padwę. Na początku sierpnia Wenecjanie odnieśli kolejny sukces: markiz Mantui Francesco Gonzaga, który przez przypadek zapuścił się wówczas na terytorium kontrolowane przez wojska Republiki, dosłał się do weneckiej niewoli. Również w sierpniu Maksymilian I zgromadził wreszcie silną armię, z którą wkroczył do Veneto i, połączywszy się z posiłkami wysłanymi przez Ludwika XII i Juliusza II, ruszył ku Padwie. Wenecki garnizon miasta, dowodzony przez pragnącego zrehabilitować się za swe działania pod Agnadello Niccolò di Pitigliano, wytrzymał jednak oblężenie; na początku października wojska Ligi wycofały się spod murów miasta. Wojska weneckie, wyzyskując ten sukces, zaatakowały i zdobyły Vicenzę; z ważniejszych miast w Veneto jedynie Werona pozostawała jeszcze w rękach Maksymiliana I. Wenecjanie odzyskali też Friuli i Polesine. Flota wenecka, chcąc zaatakować samą Ferrarę, wpłynęła na wody Padu; tu jednak 22 grudnia wojska księcia Ferrary przy użyciu artylerii zniszczyły flotę wenecką pod Polesellą. Po tym zwycięstwie książę Ferrary raz jeszcze zajął Polesine; Wenecjanie zaś skupili się na obronie świeżo odzyskanych miast w Veneto, ewakuując nawet Friuli.

Na początku 1510 r. dyplomacji weneckiej wreszcie udało się wyłączyć z Ligi z Cambrai Juliusza II. Papież zdawał sobie sprawę z tego, jak niebezpieczny dla niezawisłości państw włoskich może być wzrost potęgi Ludwika XII i Maksymiliana I, zwłaszcza jeśli nastąpiłby kosztem osłabienia Republiki. Zdecydował się więc zakończyć wojnę z Wenecją i zwrócić przeciwko jej wrogom; przyszło mu to tym łatwiej, że w toku negocjacji Wenecjanie wreszcie zgodzili się nie tylko na przekazanie mu upragnionych miast w Romanii, ale i na przyznanie poddanym papieskim swobody handlu i żeglugi na Adriatyku oraz zagwarantowanie przywilejów Kościoła na obszarze Republiki. Uzyskawszy wszystko to, czego żądał, Juliusz II zawarł pokój z Wenecją 24 lutego 1510 r. Przy okazji uroczyście zdjął z Republiki ekskomunikę, a nawet pozwolił werbować do weneckiej armii papieskich poddanych; nakazał też wszystkim uczestnikom Ligi z Cambrai, by przerwali działania wojenne. Hiszpania i Państwo Kościelne na razie nie opowiedziały się otwarcie po stronie Wenecji; Republika ciągle jeszcze walczyła z Ludwikiem XII, Maksymilianem I i Alfonsem d'Este. Jednak pokój między papieżem a Wenecją zapoczątkował ciąg wydarzeń, które doprowadziły do likwidacji Ligi z Cambrai i powstania koalicji skierowanej przeciw Ludwikowi XII.

Wojska francuskie i cesarskie kontynuowały tymczasem działania wojenne przeciwko Wenecji; w maju 1510 r. zdobyły Vicenzę, w której dokonały rzezi ludności cywilnej, oraz Legnago. Te sukcesy Ligi skłoniły Republikę do przyjęcia wysuwanej przez Juliusza II propozycji zawarcia sojuszu; Wenecja przy wsparciu papieża mogła myśleć o przejściu do ofensywy, zwłaszcza, że do tego Juliusz II zaciągnął najemników szwajcarskich, którzy mieli zaatakować zajmowany przez Francuzów Mediolan, a następnie połączyć się z wojskami papieskimi w Ferrarze. W sierpniu Juliusz II ekskomunikował Alfonsa d'Este i wysłał przeciwko niemu wojska pod dowództwem księcia Urbino, które zdobyły należącą do Alfonsa Modenę; w tym samym miesiącu wojska weneckie raz jeszcze przeszły do ofensywy w Veneto, zdobywając Vicenzę. Niepowodzeniem zakończył się natomiast atak floty weneckiej na okupowaną przez Francuzów Genuę; nie powiodła się też wojskom Republiki próba zdobycia Werony. Juliusz II, aby być bliżej teatru działań wojennych, przybył do Bolonii. Szwajcarzy wkroczyli do Księstwa Mediolanu; prowadzili jednak działania wojenne bardzo powoli, docierając jedynie na obszar pomiędzy jeziorami Como i Maggiore. Ostatecznie Francuzom udało się przekupić szwajcarskich najemników, którzy we wrześniu, nic nie zdziaławszy, wrócili do domów. Zawód sprawił też papieżowi markiz Mantui. Francesco Gonzaga, który odzyskał wolność w lipcu 1510 r, we wrześniu przyjął funkcję naczelnego wodza armii wenecko-papieskiej; jednak po cichu dalej sprzyjał Francuzom i nie dołączył do wojsk, którymi miał dowodzić, tłumacząc się chorobą. Wpływ jego postawę żona, Izabela, siostra księcia Ferrary Alfonsa; Izabela poszła nawet jeszcze dalej, w tajemnicy porozumiewając się z Francuzami i zezwalając im na przemarsz do Ferrary przez posiadłości mantuańskie.

Po odejściu Szwajcarów, gdy Księstwo Mediolanu nie było zagrożone, francuski dowódca Charles d'Amboise de Chaumont mógł zaatakować tereny Państwa Kościelnego; wykorzystując fakt, że część sił papieskich znajdowała się w Modenie, ruszył ku słabo bronionej Bolonii, gdzie przebywał unieruchomiony przez chorobę Juliusz II. Papieżowi groziło dostanie się do francuskiej niewoli; na szczęście dla niego, jego dyplomatom udało się nawiązać rokowania z Chaumontem i przeciągać je do czasu, gdy z odsieczą przybyły wojska weneckie. Chaumont wycofał się spod Bolonii; Francuzom udało się jednak wejść na terytorium Księstwa Ferrary, wzmacniając tym samym jego obronę. Wyzdrowiawszy, Juliusz II wysłał wojska w celu zdobycia Concordii i Mirandoli, strategicznych punktów na drodze do Ferrary. Oblężenie Mirandoli przeciągało się jednak; zirytowany tym papież osobiście przejął dowodzenie i w styczniu 1511 r. zdobył to miasto. Po tym sukcesie wrócił do Bolonii, a następnie do Imoli; w Bolonii pozostawił jako swego legata niepopularnego kardynała Alidosi. Jego rządy w tym mieście do narastania wrogości do rządów papieskich.

Tymczasem w lutym 1511 r. zmarł Chaumont; na stanowisku dowódcy zastąpił go Gian Giacomo Trivulzio. Nowy dowódca wojsk francuskich odbił Mirandolę i Concordię z rąk papieskich, po czym wkroczył do Państwa Kościelnego; w maju niespodziewanie zaatakował bronioną przez słabą załogę Bolonię, z której już wcześniej uciekł kardynał Alidosi, i zdobył ją, przywracając w niej rządy sprzyjających Francji Bentivogliów. Sukces odniósł też książę Alfons d'Este, który odzyskał Modenę. Kardynał Alidosi został zabity przez księcia Urbino; Juliusz II z zagrożonej francuską inwazją Romanii powrócił do Rzymu.

Tymczasem Ludwik XII, nie poprzestawał na działaniach wojennych we Włoszech, ale zaczął też dążyć do obalenia Juliusza II. We wrześniu 1510 r., wykorzystując tradycyjnie silny wpływ króla na duchowieństwo we Francji, zwołał synod do Tours; zebrani tu francuscy duchowni uznali, że król ma prawo prowadzić wojnę z papieżem w obronie własnej i swoich sojuszników, a także zaproponowali zwołanie soboru powszechnego. Ludwik XII liczył, że sobór ten zdecyduje o pozbawieniu władzy Juliusza II i powołaniu w jego miejsce nowego papieża; poparty przez Maksymiliana I, rozpoczął w tym celu intensywną akcję propagandową na terenie Włoch. W istocie we wrześniu 1511 r. zebrał się popierany przez króla Francji i cesarza sobór w kontrolowanej przez sprzyjającą Ludwikowi XII Florencję Pizie; jednak brała w nim udział tylko niewielka grupa przeciwnych Juliuszowi II kardynałów i francuskich duchownych. Wkrótce zresztą uczestnicy tego soboru przenieśli obrady dalej na północ, do kontrolowanego przez Francuzów Mediolanu. Juliusz II ostatecznie pozbawił znaczenia sobór w Pizie, zwołując konkurencyjny Sobór laterański V w 1512 r. Zemścił się też na Florencji, udostępniającej soborowi z Pizy miejsce do obrad, nakładając na Florencję i Pizę interdykt.

W 1511 r, wkrótce po zajęciu Bolonii przez Francuzów, paradoksalnie poprawiła się sytuacja międzynarodowa papieża i Wenecji. Inne mocarstwa zachodnioeuropejskie, zaniepokojone postępami francuskimi w północnych Włoszech, doszły do przekonania, że nawet połączone siły Republiki Weneckiej i Juliusza II mogą nie wystarczyć do powstrzymania Ludwika XII. Zwłaszcza Ferdynand Aragoński obawiał się, że po podporządkowaniu sobie północnych i środkowych Włoch, król Francji może zechcieć upomnieć się o Królestwo Neapolu. Także król Anglii, Henryk VIII, niepokoił się sukcesami Francuzów; liczył przy tym, że uda mu się wykorzystać zaangażowanie Francuzów we Włoszech, by odzyskać choć część angielskich posiadłości na kontynencie europejskim utraconych w wyniku wojny stuletniej. Król Hiszpanii już w czerwcu 1511 r. zaproponował papieżowi utworzenie ligi mającej powstrzymać postępy wojsk Ludwika XII. Negocjacje w tej sprawie trwały kilka miesięcy i zakończyły się utworzeniem w październiku 1511 r. Świętej Ligi z udziałem papieża, Hiszpanii i Wenecji. Liga miała za cel ochronę Kościoła i walkę z „barbarzyńcami” (fuori i barbari), przez co w praktyce rozumiano całkowite wyparcie Francuzów z Włoch. W listopadzie do Ligi dołączył też Henryk VIII, obiecując, że rozpocznie działania wojenne przeciwko Francji od wiosny następnego roku. Dyplomacja państw Ligi pracowała też nad rozbiciem sojuszu łączącego Ludwika XII z Maksymilianem I.

Uzyskawszy wsparcie ze strony Hiszpanii, a do tego raz jeszcze zaciągnąwszy szwajcarskich najemników, Juliusz II mógł zimą 1511 r. raz jeszcze przejść do ataku. Szwajcarzy w listopadzie raz jeszcze wkroczyli do Księstwa Mediolanu; równocześnie siły papieskie zagroziły Bolonii i Parmie. Na szczęście dla Francuzów nie doszło jednak do połączenia wojsk szwajcarskich z papieskimi i weneckimi; Szwajcarzy bez wsparcia sojuszników nie byli w stanie oblegać Mediolanu i jeszcze przed końcem roku wycofali się z Lombardii. Mimo tego na początku 1512 r. sytuacja międzynarodowa Francji była trudna. Ludwik XII próbował przeciągnąć na swą stronę Szwajcarów; uznał jednak, że warunki, jakie stawiają, są niemożliwe do spełnienia. W kwietniu 1512 r. Święta Liga odniosła kolejny sukces dyplomatyczny - chwiejny Maksymilian I Habsburg wreszcie zawarł rozejm z papieżem i Wenecją. Teraz Liga mogła zwrócić wszystkie swe siły przeciwko Francji, która pozostała - nie licząc kilku słabych państewek włoskich - bez sojuszników.

Na początku roku 1512 r. wojska Ligi odnosiły sukcesy. W styczniu Wenecjanie odbili wreszcie z rąk Francuzów Bergamo i Brescię (jedynie zamek w Brescii pozostał w rękach Francuzów); wojska papieskie i hiszpańskie zagrażały Bolonii i Ferrarze. Na szczęście dla Francuzów nowy dowódca ich wojsk we Włoszech, Gaston de Foix książę de Nemours (siostrzeniec Ludwika XII), okazały się zdolniejszy i bardziej energiczny od swoich poprzedników na tym stanowisku. Z powodzeniem odpierał ataki wojsk Ligi na Bolonię; gdy dowiedział się o upadku Brescii, zebrał wszystkich żołnierzy, którzy nie byli niezbędni do obrony Bolonii, i przez tereny mantuańskie ruszył na północ. W lutym pokonał armię wenecką pod dowództwem Giampaolo Baglioniego pod Isola della Scala, a następnie obległ Brescię, złamał opór broniących jej Wenecjan i zdobył miasto. Brescia została następnie spustoszona przez wojska francuskie; mieszkańcy Bergamo, aby uniknąć podobnego losu, otworzyli bramy miasta przed Francuzami. Po tym sukcesie Gaston de Foix wrócił do Romanii. Zdawał sobie jednak sprawę, że czas działa na niekorzyść Francji; latem Francja mogła zostać zaatakowana przez Anglików i Hiszpanów, a walczący po stronie francuskiej najemnicy niemieccy, po wycofaniu się cesarza z wojny, mogli powrócić do domów. De Foix zdecydował się więc rozstrzygnąć losy wojny we Włoszech w jednej decydującej bitwie; wojska hiszpańskie pod dowództwem wicekróla Neapolu Ramóna de Cardony unikały jednak walnej bitwy. Na początku kwietnia de Foix, wsparty wojskami księcia Ferrary, przystąpił do oblężenia Rawenny; de Cardona, nie chcąc dopuścić do utraty miasta, ruszył naprzeciw Francuzom i 10 kwietnia założył ufortyfikowany obóz na prawym brzegu rzeki Ronco, kilka km od pozycji wojsk francuskich. Francuzi wybudowali most na rzece Ronco; rankiem 11 kwietnia wojska francuskie przeszły po tym moście rzekę, po czym zaatakowały obóz wojsk papieskich i hiszpańskich. Tego samego dnia doszło do bitwy, zwycięstwo odnieśli Francuzi.

Francuskie zwycięstwo pod Rawenną początkowo przeraziło papieża i Ferdynanda Aragońskiego; ten ostatni wahał się nawet, czy nie wysłać do Włoch de Córdobę, przed kilku laty odwołanego z Neapolu i od tej pory pozostającego w królewskiej niełasce. Jednak na szczęście dla Ligi następca Gastona de Foix, Jacques de Chabannes de La Palice, nie miał talentu militarnego poprzednika; nie potrafił też wykorzystać wywalczonego przez poprzednika zwycięstwa, ograniczając się tylko do zajęcia i złupienia Rawenny. Francuzi kontrolowali teraz większą część Romanii; był to jednak tylko chwilowy sukces.

Szwajcarski Sejm Związkowy w kwietniu 1512 r. zdecydował o wsparciu Świętej Ligi. Juliuszowi II udało się nie dopuścić do zerwania rozejmu między Wenecją a cesarzem; co więcej, wkrótce cesarz przystąpił do Ligi Świętej. Maksymilian zezwolił Szwajcarom na przemarsz do Włoch przez terytorium będącego w jego posiadaniu Tyrolu; w czerwcu poszedł jeszcze dalej, rozkazując najemnikom niemieckim służącym w armii francuskiej, by natychmiast powrócili do domów. Tymczasem siły francuskie we Włoszech malały; część oddziałów odesłano do Francji, dla obrony przez atakiem ze strony Anglików i Hiszpanów.

W maju 1512 r. Szwajcarzy po raz kolejny wkroczyli do Włoch; tym razem jednak w Villafrance w pobliżu Werony połączyli się z nimi Wenecjanie. Do Romanii wkroczyły raz jeszcze wojska papieskie i hiszpańskie, szybko odbijając z rąk francuskich Rimini, Cesenę i Rawennę. Bentivogliowie uciekli z Bolonii, która wróciła pod rządy papieskie. La Palice liczył jeszcze, że, jak w poprzednich latach, sprzymierzeni nie skoordynują swoich działań, dzięki czemu uda się odeprzeć ich atak; tym razem jednak ich wrogowie nie przerywali natarcia. Na domiar złego armię francuską, słuchając rozkazu Maksymiliana I, opuściło 4000 niemieckich landsknechtów. W tej sytuacji La Palice wycofał się z Cremony do Pawii; w połowie czerwca pod Pawię przybyły wojska Ligi, co kilka dni później zmusiło La Palice'a do wycofania się dalej na zachód. Gian Giacomo Trivulzio ewakuował miasto Mediolan; główne siły francuskie wycofały się za Alpy, tracąc nawet Asti - dziedziczną posiadłość książąt orleańskich, od wstąpienia Ludwika XII na tron Francji przejętą przez koronę francuską. Wojska papieskie obsadziły Modenę, Reggio, Parmę i Piacenzę; większa część Księstwa Mediolanu znalazła się w rękach Szwajcarów. Pod koniec czerwca 1512 r. Francuzi kontrolowali we Włoszech już tylko Brescię, Cremę, Legnago, Peschierę, zamki w Mediolanie i Cremonie oraz latarnię morską i Castelletto w Genui. Antypapieski sobór, który zaczynał swe obrady w Pizie, przeniósł się za Alpy, do Lyonu, gdzie już jednak nie podjął znaczącej działalności. Książę Ferrary Alfons I podjął próbę pojednania się z papieżem: przybył do Rzymu, gdzie 9 lipca stanął przed papieżem. Uzyskał uroczyste przebaczenie i zdjęcie ekskomuniki; Juliusz II domagał się jednak, by książę odstąpił mu nie tylko Modenę, ale i samą Ferrarę, w zamian za co otrzymałby zdobyte na Francuzach Asti. Alfons nie chciał się na to zgodzić i uciekł z Rzymu, po czym schronił się w należącej do sprzyjających mu Colonnów twierdzy Marino.

W 1512 r. przeciwnicy Francji odnieśli też sukces na pograniczu francusko-hiszpańskim w Pirenejach. Henryk VIII planował wspólnie z Ferdynandem Aragońskim dokonać inwazji na Gujennę, dawną posiadłość angielską na kontynencie; na początku czerwca do Gipuzkoi przypłynęły statki przewożące wojska angielskie pod dowództwem Thomasa Grey, drugiego markiza Dorset, które miały połączyć się z armią Ferdynanda Aragońskiego i uderzyć na Francję. Ferdynand Aragoński miał jednak w rzeczywistości inne plany - przygotowywał się do podboju Królestwa Nawarry. Państwo to do tej pory pozostawało neutralne, jednak Ferdynand obawiał się, że Nawarra - ze względu na jej silne powiązania z Francją - może się opowiedzieć po stronie Ludwika XII, co ułatwiłoby temu ostatniemu atak na Hiszpanię; równocześnie zaś posiadanie Nawarry zapewniłoby Hiszpanii łatwą do obrony granicę z Francją na linii Pirenejów. Zażądał więc od władców Nawarry - Jana III i Katarzyny de Foix - by umożliwili jego wojskom przemarsz przez terytorium ich królestwa, a także by oddali mu na czas wojny sześć najważniejszych twierdz na obszarze Nawarry - jako gwarancję, że do końca wojny nie zwrócą się przeciw Hiszpanii. Jan i Katarzyna uznali jednak, że będzie to wstęp do zagarnięcia ich królestwa przez Ferdynanda; w połowie lipca zawarli więc sojusz z Ludwikiem XII. Ferdynand, tłumacząc Anglikom, że bez uprzedniego opanowania Nawarry atak na Gujennę będzie niemożliwy, wydał dowodzącemu wojskami hiszpańskimi księciu Alby Fadrique Álvarezowi de Toledo (dziadkowi słynnego Fernando Álvareza de Toledo) rozkaz zaatakowania Nawarry. Książę Alba przekroczył granicę Królestwa Nawarry 21 lipca; już 24 lipca wkroczył do Pampeluny, opuszczonej przez parę królewską Nawarry. Francuzi nie pomogli swym nowym sprzymierzeńcom - obawiali się bowiem, że jeśli ruszą im na pomoc, pozostający w Gipuzkoi Anglicy wykorzystają okazję i zaatakują Bayonne. Wykorzystując to, książę Alba szybko opanował wszystkie posiadłości władców Nawarry leżące na południe od Pirenejów. Jednak Anglikom nie podobało się, że tkwią bezczynnie pod Pirenejami, jedynie osłaniając działania Hiszpanów w Królestwie Nawarry; w wojsku angielskim upadała dyscyplina i rozprzestrzeniały się choroby. Kiedy więc książę Alba przekroczył Pireneje w celu podbicia tej części Królestwa Nawarry, która leżała na północ od tych gór, i wezwał Dorseta, by pomógł mu w dokończeniu podboju, ten odmówił; ostatecznie angielscy dowódcy, nie czekając na rozkazy pozostającego w Anglii Henryka VIII, załadowali wojska na statki i wrócili do swego kraju. Teraz Francuzi mogli ruszyć przeciwko księciu Alby, który szybko wycofał się z powrotem za Pireneje. Francuzi, wzmocnieni przybyłymi z Włoch wojskami La Palice'a, ruszyli za nimi, chcąc przywrócić władzę Jana III w jego królestwie, i oblegli bronioną przez księcia Alby Pampelunę; jednak szturmy, jakie przypuścili pod koniec listopada, zostały odparte przez obrońców miasta, a gdy po kilku tygodniach oblężenia do Francuzów dotarła wiadomość o nadchodzącej hiszpańskiej odsieczy, wycofali się za Pireneje.

We Włoszech wojska państw wchodzących w skład Ligi Świętej oblegały ostatnie twierdze pozostające w rękach Francuzów i dzieliły między siebie łupy. W sierpniu 1512 r. w Mantui doszło do spotkania reprezentantów państw Ligi; głównym celem spotkania była konieczność podjęcia decyzji o losie Księstwa Mediolanu. Maksymilian I i Ferdynand Aragoński chcieli, by Księstwo otrzymał ich wnuk Karol, władca Niderlandów i Franche-Comté; ostro sprzeciwili się temu jednak: Juliusz II i Szwajcarzy. Ponieważ ci ostatni kontrowali Księstwo, ich zdanie przeważyło - i tron mediolański otrzymał Maksymilian Sforza, syn Ludovica Sforzy. Sforza przez cały okres swego panowania w Mediolanie był całkowicie zależny od szwajcarskich najemników, którzy wynieśli go na tron; w dowód wdzięczności oddał nawet kantonom Szwajcarskim we władanie Valtellinę, obszar dzisiejszego kantonu Ticino, Domodossolę z przyległościami (Val d'Ossola) i Gravedonę. Papież zatrzymał Parmę i Piacenzę; Genua odzyskała niepodległość. Liga postanowiła teraz rozprawić się z jednym z ostatnich bastionów francuskich wpływów na Półwyspie Apenińskim, a zarazem dawnym gospodarzem znienawidzonego przez Juliusza II soboru w Pizie - Republiką Florencji. Atak na Florencję miał przeprowadzić hiszpański wicekról Neapolu, Ramón de Cardona; ruszył więc z Romanii do Toskanii, docierając wkrótce do Barberino na północ od Florencji. Wtedy przedstawił władzom Republiki swoje żądania: miały odsunąć od władzy gonfaloniera Piera Soderiniego oraz zezwolić na powrót Medyceuszy do Florencji jako zwykłych obywateli. Florentyńczycy nie chcieli jednak przystać na pozbawienie władzy Soderiniego. W odpowiedzi de Cardona zaatakował Prato; miasto padło 30 sierpnia, a wojska hiszpańskie brutalnie je splądrowały. Upadek tego miasta złamał opór Republiki Florenckiej - Soderini uciekł z Florencji, a do miasta powrócili Medyceusze; władzę przejął Giuliano di Lorenzo de' Medici.

Pojedyncze punkty oporu Francuzów we Włoszech były stopniowo likwidowane. W czasie, gdy Hiszpanie przywracali władzę Medyceuszy we Florencji, dalej na północ wojska Ligi zdobyły genueńskie Castelletto; Francuzi jednak trzymali jeszcze latarnię morską w Genui, a także zamki w Mediolanie i Cremonie. Tymczasem narastał spór między Republiką Wenecką a pozostałymi państwami wchodzącymi w skład Ligi Świętej. Wenecjanie chcieli odzyskać część Księstwa Mediolanu na wschód od Addy, którą zajęli w 1499 r, jednak kontrolujący Księstwo Szwajcarzy stwierdzili, że te tereny należą się Maksymilianowi Sforzy. Cesarz wciąż miał z Wenecją podpisany jedynie rozejm i nie chciał zrzec się pretensji do Friuli i miast w Veneto, czy tym bardziej zwrócić Republice miasta na tych terenach będące aktualnie w jego posiadaniu (cały czas pod jego kontrolą pozostawała Werona, a do tego w 1512 r. francuskie garnizony w Legnago i Peschierze poddały się nie Wenecjanom, lecz wysłannikowi Maksymiliana I); w dodatku Juliusz II (któremu zależało na tym, by cesarz, dawniej popierający sobór w Pizie, teraz uznał Sobór Laterański) popierał cesarza w tym sporze. Wreszcie w listopadzie 1512 r. wojska hiszpańskie wyparły Francuzów z Brescii. Wenecjanie, którzy w tym samym czasie wyparli Francuzów z Cremy, zażądali przekazania im Brescii, jako należącej do nich przed wojną; Hiszpanie odmówili, pozostawiając w mieście swój garnizon. Republika Wenecka poczuła zagrożona, rozpoczęcia rokowań z Ludwikiem XII.

Pierwsze miesiące 1513 r.poprawę sytuacji międzynarodowej Francji. W lutym, w czasie przygotowań do podboju Księstwa Ferrary, zmarł papież Juliusz II. W marcu konklawe wyniosło na tron papieski Giovanniego di Lorenzo de' Medici, brata rządzącego we Florencji Giuliano de' Medici; Giovanni przyjął imię Leona X. 23 marca Republika Wenecka zawarła w Blois sojusz z Francją; z kolei 1 kwietnia Ludwik XII zawarł rozejm z Ferdynandem Aragońskim, za cenę pozostawienia we władaniu hiszpańskim obszarów Królestwa Nawarry na południe od Pirenejów. Zdobywszy sojusznika we Włoszech i zabezpieczywszy się od strony Pirenejów, Ludwik XII mógł raz jeszcze podjąć próbę opanowania Mediolanu. Wiosną silna armia francuska (wsparta kontyngentami niemieckich landsknechtów, którzy mimo sprzeciwu cesarza przeszli na służbę francuską) pod dowództwem Ludwika de la Trémoille i Gian Giacomo Trivulzia, zaatakowała Księstwo Mediolanu; równocześnie od wschodu Księstwo zaatakowali Wenecjanie. Hiszpańskie wojska Ramóna de Cardony stały bezczynnie w Piacenzie, nie pomagając Sforzy; książę Mediolanu nie mógł nawet liczyć na wierność własnych poddanych, niechętnych szwajcarskim najemnikom, którzy faktycznie władali Księstwem. Stąd Francuzi błyskawicznie opanowali większą część Księstwa, z samym Mediolanem, a także podporządkowali sobie Genuę. Na wschodzie Wenecjanie dotarli do Cremony, opanowując też Brescię (tylko miasto - zamek udało się utrzymać wojskom de Cardony), Peschierę i Legnago; nie udało im się natomiast odzyskać Werony. W Księstwie Mediolanu pod koniec maja w rękach Szwajcarów pozostawały już tylko Novara i Como. Na początku czerwca główne siły francuskie, dowodzone przez samego Ludwika de la Trémoille, przystąpiły do oblężenia Novary; jednak na odsiecz miastu przybyła nowa armia szwajcarska. 6 czerwca, jeszcze przed świtem, zaatakowała ona Francuzów; wywiązała się bitwa, w której całkowite zwycięstwo odnieśli Szwajcarzy. Francuzi ponieśli tak ciężkie straty, że zmuszeni zostali nie tylko odstąpić od oblężenia Novary, ale w ogóle wycofać się za Alpy. Maksymilian Sforza powrócił do Mediolanu; musiał jednak zapłacić kantonom szwajcarskim za pomoc cesją kolejnych terytoriów - m.in. Cuvio i Luino - oraz zaakceptować faktyczne rządy najemników szwajcarskich w Mediolanie. Na początku września Szwajcarzy wkroczyli do Burgundii, 8 września docierając do Dijon i oblegając to miasto. Broniący stolicy Burgundii Ludwik de la Trémoille musiał rozpocząć rokowania ze Szwajcarami i po kilku dniach zawarł z nimi porozumienie; w zamian za wysoki okup i zrzeczenie się przez Francję praw do Mediolanu i Asti Szwajcarzy zgodzili się wycofać z Burgundii. Biorąc zakładników, Szwajcarzy zwinęli oblężenie i wrócili do domów; Ludwik XII wykorzystał to i odmówił ratyfikacji traktatu z Dijon.

W maju, gdy Francuzi walczyli jeszcze w Lombardii, w Calais zaczęły lądować wojska angielskie; 30 czerwca do miasta przybył też sam król Henryk VIII. Jeszcze przed jego przybyciem Anglicy wkroczyli do Francji i 22 czerwca oblegli Thérouanne; jednak na początku sierpnia, gdy Henryk dołączył do swej armii, miasto ciągle jeszcze się broniło. Jednak 16 sierpnia Anglicy odnieśli zwycięstwo nad idącą na odsiecz miastu armią francuską w bitwie pod Guinegatte (dzisiejsze Enguinegatte); 23 sierpnia Thérouanne skapitulowało. Henryk VIII nie mógł sobie jednak pozwolić na pozostawienie w mieście dużego garnizonu; wkrótce więc porzucił miasto, uprzednio burząc jego fortyfikacje, i ze swą armią wkroczył do habsburskich Niderlandów, gdzie obległ francuską enklawę Tournai. Wprawdzie w sierpniu król Szkocji Jakub IV, aby odciążyć sprzymierzonego z nim Ludwika XII, zaatakował Anglię, lecz 9 września pozostające na wyspie wojska angielskie zadały Szkotom klęskę w bitwie pod Flodden Field; w bitwie zginął sam Jakub IV, a Szkocja wycofała się z wojny. Francuzi zdecydowali się unikać walnej bitwy z Anglikami; Tournai, nie doczekawszy się odsieczy, kapitulowało pod koniec września. Upadek tego miasta zakończył działania wojenne w Niderlandach w 1513 r. W październiku Henryk VIII, Maksymilian I i przedstawiciele Ferdynanda Aragońskiego podpisali w Lille traktat, zobowiązujący trzech monarchów do wspólnego kontynuowania wojny z Francją; wkrótce potem Henryk VIII powrócił do Anglii.

We Włoszech, po wycofaniu się Francuzów z Księstwa Mediolanu, uaktywnił się Ramón de Cardona, występując przeciwko Republice Weneckiej; także Maksymilian I wysłał swe wojska do Włoch w celu walki z Republiką. Wojska hiszpańskie i cesarskie zajęły Brescię, Bergamo, Peschierę, Legnago, Este i Monselice; ich niepowodzeniem zakończyło się natomiast oblężenie Padwy. Cardona wkroczył więc w głąb terytorium weneckiego, pod koniec września docierając do Mestre. Jego artyleria ostrzelała nawet wyspę San Secondo na Lagunie Weneckiej; bez silnej floty nie był jednak w stanie zagrozić stolicy Republiki i rozpoczął odwrót. Wojska weneckie, dowodzone przez Bartolomeo d'Alviano, ruszyły za nim. 7 października w pobliżu Vicenzy doszło do bitwy między wojskami weneckimi a hiszpańskimi, znanej jako bitwa pod Schio, La Motta lub Creazzo; zwycięstwo w tej bitwie odnieśli Hiszpanie. Wenecjanie nadal nie zamierzali zawierać pokoju na warunkach Ligi. W Lombardii pod koniec 1513 r. skapitulowały francuskie załogi zamków w Mediolanie i Cremonie; we Włoszech Francuzi kontrolowali latarnię morską w Genui.

W roku 1514 nie prowadzono działań wojennych na wielką skalę. Wenecjanie walczyli z wojskami hiszpańskimi, cesarskimi i mediolańskimi w Veneto i Friuli, lecz żadna ze stron konfliktu nie odniosła decydującego zwycięstwa. Wenecjanom udało się odzyskać Bergamo, Rovigo i Legnago; wojska hiszpańskie i mediolańskie szybko jednak odbiły Bergamo. W Ligurii Francuzi broniący się w latarni morskiej w Genui poddali się. Nad Kanałem La Manche niewielki oddział francuski wylądował w Anglii, gdzie spalił rybacką wioskę Brighthelmstone (dzisiejsze miasto Brighton); Anglicy w odwecie przeprowadzili podobny wypad na wybrzeże Normandii. Ludwik XII aktywnie działał natomiast na polu dyplomacji. Jeszcze w 1513 r. poprawił swe relacje z papieżem Leonem X, uznając Sobór Laterański. Na początku 1514 r. odnowił rozejm z Ferdynandem Aragońskim; wkrótce potem do tego rozejmu przyłączył się cesarz Maksymilian I. Henryk VIII, przygotowujący się do nowej inwazji na Francję, uznał, że cesarz i król Hiszpanii, którzy wcześniej obiecywali mu kontynuowanie wojny z Francją, oszukali go. Rozpoczął więc rokowania z Ludwikiem XII; w sierpniu 1514 r. zawarł nie tylko pokój, ale i sojusz z królem Francji, jednocześnie wydając za niego swą siostrę Marię. Ludwik XII musiał jednak w zamian zrzec się na korzyść Henryka VIII miasta Tournai. W nowej sytuacji król Francji zaczął przygotowywać kolejną wyprawę na Mediolan; zmarł jednak przed zakończeniem przygotowań, 1 stycznia 1515 r.

W 1515 roku nastąpiła zmiana na tronie francuskim, na którym zasiadł Franciszek I. Nie zmienił on kierunku polityki swojego poprzednika i kontynuował ekspansję na terenie Włoch. Sprzymierzony z Wenecją, pobił wojska Świętej Ligi pod Marigano (1515) i zajął Mediolan. Co prawda cesarz Maksymilian I próbował jeszcze odbić księstwo, jednak nie odniósł sukcesu i w 1517 roku zawarł rozejm w Cambrai. Także inne państwa zadecydowały się podpisać ugody. Już w 1516 roku, Szwajcarzy podpisali traktat we Fryburgu, a Hiszpanie, po objęciu tronu przez Karol Habsburga w Noyon.

Skutki terytorialne dla poszczególnych krajów Mediolan (do Francji)

Nowy etap wojen włoskich rozpoczął się gdy Karol Habsburg, wnuk cesarza Maksymiliana I, kolejno po swoich rodzicach(Filipowi Pięknemu i Joannie Szalonej) władcą Niderlandów i Franche-Comte (1515) oraz królem Hiszpanii (1516). Następnie po śmierci Maksymiliana I, został wybrany na króla rzymsko - niemieckiego w 1519, otaczając tym samym Francję z każdej strony. Franciszek I dostrzegając to niebezpieczeństwo zaatakował Hiszpanie 1521, a następnie rozpoczął ofensywę w samej Italii. Mimo początkowych zwycięstw Franciszek uległ w bitwie pod La Bicocca w 1522 co zmusiło go do wycofania się za Alpy. W roku następnym król Francji przeprowadził kolejną ofensywę, która skończyła się dla niego jeszcze gorzej. W 1525 pod Pawią rozegrała się jedna z największych i najkrwawszych bitew XVI wieku. Wojska Francuskie straciły w niej prawie 12 tysięcy żołnierzy, a Franciszek Walezjusz dostał się do niewoli Karola V. W Madrycie zmuszono go do podpisania traktatu pokojowego w którym zrzekał się pretensji do posiadłości włoskich i Burgundii. Po podpisaniu traktatu uwolniono go w 1526 roku z niewoli, po czym zaraz Franciszek stwierdził, że nie będzie przestrzegał traktatu podpisanego pod przymusem.

     Imperium Osmańskie - państwo tureckie na Bliskim Wschodzie, założone przez Turków osmańskich, jedno z plemion tureckich w zachodniej Anatolii, obejmujące w okresie od XIV do XX wieku Anatolię, część południowo-zachodniej Azji, północną Afrykę i południowo-wschodnią Europę. Od 1453 roku stolicą był Konstantynopol.

Sułtan władca despotyczny, "pan ludzkich karków" - wszystkich poddanych traktowano jak jego niewolników. Państwo i cała ziemia uznawana była za dziedziczną własność dynastii Osmanów. Wola sułtana była święta, jedynym ograniczeniem władzy szariat (prawo religijne) - nie mógł postępować wbrew jego przepisom. Sułtana nazywano kalifem, "sługą 2 świątyń" ( opieka nad Mekką i Medyną), "imperatorem Wschodu i Zachodu", a wykorzystując perskie wzorce ustrojowe - padyszachem (panem królów) lub szachinszachem (królem królów). Sułtani tytułowali się cesarzami rzymskimi (po zdobyciu Konstantynopola w 1453 roku).

Rządził z pomocą zastępu urzędników. Najwyższym był wielki wezyr, który odpowiadał za koordynację prac urzędów, politykę zagraniczną, ogólną politykę wewnętrzną, dowodził wyprawami wojennymi. Było jeszcze dwóch wezyrów niższego stopnia. Dwaj ministrowie zajmowali się skarbowością i finansami, çavus başi kierował dworem i wymiarem sprawiedliwości, kapudan pasza dowodził flotą wojenną, kahyabey kierował sułtańską kancelarią, dwóch kadiaskerów odpowiadało za sądownictwo wojskowe. Najwyżsi urzędnicy członkami dywanu (rady doradczej sułtana).

Państwo o strukturze feudalnej o ogromnych wpływach biurokracji i armii. W Europie XV-XVII panowało przekonanie o doskonałości systemu tureckiego. W swojej organizacji gospodarczej państwo łupieskie, swój złoty okres przeżywało w okresie grabienia podbijanych terytoriów. Taka organizacja państwa była spadkiem po koczowniczych początkach imperium kiedy to imperium było po prostu jednym z wielu łupieżczych sułtanatów istniejących w Azji Mniejszej. Imperium nie zdołało z powodu biurokratyzacji i militaryzacji życia społecznego wytworzyć klasy średniej i zaczątków nowoczesnej gospodarki kapitalistycznej.

W okresie swojego rozkwitu re w skład imperium osmańskiego wchodziło 29 prowincji z Azji, Afryki i Europy, kilka księstw wasalnych (wśród których były Wołoszczyzna, Siedmiogród, Mołdawia, Algieria i Tunezja) oraz chanat krymski, które były zobowiązane do wierności państwu Osmanów.

Sulejman Wspaniały- sułtan osmański w latach 1520-1566. Był synem Selima I Groźnego i Hafsy (Hafizy).

Imperium Osmańskie rozszerzyło granice. Głównym kierunkiem ekspansji Europa , pozyskał terytoria w Azji i Afryce. Władca brał udział w 13 kampaniach wojennych. W polityce zagranicznej posługiwał się umowami międzynarodowymi, udało mu się przełamać politykę izolacyjną prowadzoną w stosunku do jego państwa przez kraje europejskie.

Z ekspansją muzułmanów pojawiały się konflikty. Np. walką o koronę Węgier, do rywalizacji z sułtanem stanęli Habsburgowie (Ferdynand I oraz wspomagający go przez walkę na Morzu Śródziemnym Karol V). Spór z Habsburgami spowodował zacieśnienie stosunków z Francją, która pozostawała w konflikcie z tą dynastią. Franciszek I dążył do sojuszu z Imperium Osmańskim. Starania doprowadziły do zawarcia w 1535 roku układu między Franciszkiem I a Sulejmanem, bez dyskryminacji żadnej ze stron.

Za Francją poszły kraje europejskie akceptując Imperium Osmańskie uczestnika polityki europejskiej.Kapitulacje podpisywane z państwami Europejskimi przyczyniły się do penetracji rynku wewnętrznego przez zagranicznych kupców i osłabienia pozycji ekonomicznej Imperium Osmańskiego.

W polityce europejskiej w dwie republiki kupieckie; z Wenecją rywalizował o wpływy w basenie Morza Śródziemnego. Dubrownik popierał politykę sułtana (kontyngent wojsk republiki walczył wraz z armią padyszacha podczas wyprawy na Węgry w 1521 roku. Portugalia i Hiszpania walczyły z Imperium Osmańskim na Morzu Śródziemnym i Oceanie Indyjskim.

Oblężenie Rodos przez Turków 26 czerwca 1522 r. do 1 stycznia 1523 r. i zakończyło się wycofaniem się joannitów z wyspy.

W czasach krucjat antymuzułmańskich powstało w Europie kilka zakonów rycerskich m.in. zakon joannitów. Po opuszczeniu w 1291 przez krzyżowców Palestyny, joannici osiedlili się na Cyprze, podbijając do 1309 wyspę Rodos, ich nową bazą wypadową. Statki joannitów przypuszczały ataki na flotę muzułmańską we wschodnim rejonie Morza Śródziemnego, kontrolując handel morski.

Od czasów najazdów Mongołów w wieku XIII ludy pochodzenia tureckiego zamieszkujące Azję Centralną wywędrowały do Anatolii, zakładając państwo Seldżuków. Na początku XIV stulecia Osman I utworzy tam państwo Osmanów, któremu do połowy XV stulecia uda się podbój mocno osłabionego Cesarstwa Bizantyjskiego, zakończony zdobyciem Konstantynopola w roku 1453.

Kolejne lata próby poszerzenia przez Turków swoich zdobyczy terytorialnych w rejonie wysp Morza Egejskiego. Jednym z punktów oporu antytureckiego na Morzu Egejskim, prócz kilku twierdz weneckich i genueńskich wyspa Rodos. W 1480 doszło do pierwszego oblężenia wyspy przez wojska tureckie, zakończonego niepowodzeniem. W kolejnych latach Osmanowie kontynuowali podboje zakończone w roku 1517 zdobyciem Egiptu. Dzięki temu Turcy uzyskali swobodne połączenia pomiędzy Konstantynopolem a miastami Aleksandrii, jednak oczyszczenie dróg morskich wymagało czasu. Tureckie plany ekspansji skutecznie niweczyli joannici, których flota niejednokrotnie utrudniała handel Osmanom. W roku 1522 wielka flota Osmanów wypłynęła ku Rodos.

Początek oblężenia 26 czerwca 1522 r. 300 statków tureckich dobiło do wyspy, wysadzając na ląd ogromną liczbę żołnierzy. Liczbę osmańskiej armii inwazyjnej szacuje się na 160 000 ludzi, a także 10 000 doświadczonych janczarów. Rozpoczęła się blokada wyspy i portu Rodos. Od czasu ostatniego oblężenia w roku 1480, także po trzęsieniu ziemi w roku 1481, joannici rozbudowali umocnienia obronne. Twierdzę opinał potrójny pierścień murów obronnych. Dostęp do portu od strony morza zagradzał olbrzymi łańcuch, za którym chroniła się flota joannitów. Rycerze podzielili obronę na kilka części, powierzając poszczególne odcinki różnym dowódcom. Strony północno-zachodniej miasta bronili rycerze francuscy, dalej znajdowali się Niemcy, Hiszpanie, Anglicy i Prowansalczycy. Południowo-wschodniego odcinka obrony strzegli Włosi. Łącznie w mieście znajdować się miało 180 odłamów zakonu rycerskiego w sile kilku tysięcy ludzi. Głównym dowódcą obrony miasta był wielki mistrz Filip de Villiers de L' Isle Adam.

Bombarda joannitów z Rodos, 1480-1500. Jest to największa znana bombarda, jaka została stworzona. Wystrzeliwała granitowe kule o masie 260 kg, sama ważyła 3 325 kg. Znajduje się w zbiorach Musée de l'Armée.

Artyleria osmańska rozpoczęła ostrzał miasta z trzech stron. 28 czerwca sułtan Osmanów Sulejman I przybył na wyspę, aby przejąć dowodzenie nad swoimi wojskami. Potężna kanonada z dział, stopniowo wyrządzała w miejskich murach szkody. Ponawiane tygodniami kolejne szturmy, z wielkim trudem odpierane były przez obrońców, zadającym mimo to dotkliwe straty Turkom.

24 września Osmanowie szturm, niemalże zakończony powodzeniem. joannitom udało się odeprzeć. Atak kosztował Osmanów kilka tysięcy ludzi, w tym wielu janczarów. Kolejne dni to kontynuacja ostrzału artyleryjskiego i próby szturmów.

Zdrada i rokowania pokojowe 27 października 1522 r. kanclerz zakonu joannitów nakazał swojemu słudze, przedostać się do obozu przeciwnika, któremu zamierzał poddać miasto. Przygotowywany spisek wydał się a obaj oskarżeni zostali o zdradę i straceni. Walki o miasto toczyły się dalej, do końca roku, kiedy to sytuacja obrońców pozbawionych nadziei pomocy z zewnątrz stała się dramatyczna. W dniach 11-13 grudnia zarządzono zawieszenie broni, podczas którego doszło do rozmów z Turkami. Obrońcy odrzucili tureckie żądania poddania miasta, wobec czego walki wybuchły na nowo. Kolejny szturm przeprowadzony 17 grudnia uszkodził znacznie wieżę obronną bronioną przez Hiszpanów. Przewidując bezcelowość dalszej walki, 22 grudnia joannici skapitulowali, otrzymując obietnicę swobodnego opuszczenia wyspy. 1 stycznia 1523 r. rycerze zakonni wraz z kilkoma tysiącami mieszkańców wyspy opuścili Rodos, kierując się na Kretę.

Oblężenie Rodos zakończyło się sukcesem Osmanów, ponieśli straty. Zdobycie wyspy krokiem ku panowaniu w rejonie wschodniego Morza Śródziemnego. Joannici po wycofaniu się na Kretę, osiedlili się w końcu na Malcie, która w roku 1530 stała się ich nową bazą. Powstały na wyspie zakon maltański kontynuował ataki na miasta i okręty muzułmańskie. W roku 1565 Turcy rozpoczęli oblężenie Malty, zakończone jednak niepowodzeniem, dzięki świetnym umocnieniom twierdzy.

Na konflikty imperium osmańskiego z Węgrami składa się szereg wojen prowadzonych podczas panowania Sulejmana. Pierwszą jego interwencją zbrojną poza granicami kraju była właśnie wyprawa na otwierająca drogę na Węgry. Miała ona miejsce w 1521, a jej celem zdobycie Belgradu. Jako powód wojny Sulejman podał haniebne traktowanie posła tureckiego (tortury) oraz nie zapłacenie haraczu. Armie osmańskie przekroczyły Sawę 26 lipca, pierwszą armią dowodził sam padyszach, kierowała się ona na Belgrad, druga pod zwierzchnictwem Muhammada kroczyła na Siedmiogród. 29 sierpnia twierdza Belgrad skapitulowała, Sulejman wycofał się po 19 dniach pobytu zostawiając w mieście garnizon. Pierwsza starcie zakończyło się realizacją planów sułtana.

Kolejna wojna wybuchła w 1526 , gdy na Węgry wkroczyły dwie armie osmańskie. Podczas tej kampanii doszło do starcia, które miało rozstrzygnąć o losie Węgier, bitwa pod Mohaczem. Miało miejsce wydarzenie, które bezpośrednio zagrażało życiu Sulejmana - 35 rycerzy bezpośrednio zaatakowało sułtana. Większość nich zginęła, trzech spośród nich starło się jednak z padyszachem. Zabił on mieczem całą trójkę, po bitwie w zbroi kanuniego tkwiło 7 strzał. Po śmierci w bitwie króla Ludwika II Jagiellończyka, Sulejman sprzymierzył się z Janem Zápolyą - pomógł mu w uzyskaniu korony, król Jan dobrowolnym lennikiem sułtana.

10 maja Sulejman wyprawę na Węgry by osadzić na tronie Zápolyę. Po zdobyciu Budy w imieniu sułtana dokonano koronacji Zápolyi na króla Węgier. Sulejman wyruszył na Wiedeń. 15 kilometrów od miasta (w Bruck) rozbił siły dowodzone przez von Zedlitza i rozpoczął oblężenie metropolii. Pojawienie się wojsk Ferdynanda I sprawiło, po 19 dniach nakazał odwrót.

Kolejna wyprawa na Węgry w 1532 roku. Konflikt zakończył się podpisaniem 22 czerwca 1533 formalnego zaniechania działań wojennych regulującego kwestię władzy nad Węgrami. Król Ferdynand I Habsburg uznał Jana, ten zobowiązał się płacić haracz Sulejmanowi. Padyszach przyjął tymczasowo to rozwiązanie, już wtedy planował wyprawę do Persji i ekspedycję morską na Ocean Indyjski. Spór nie został jednak rozwiązany ostatecznie. Kolejna wyprawa władcy miała miejsce w 1541 roku, następna już w 1543. Po raz ostatni Sulejman wyruszył na Węgry w 1566 roku ostatecznie "kwestię węgierską" rozwiązał dopiero Selim II, który w 1568 roku zawarł w Adrianopolu rozejm z Maksymilianem II, kończąc zmagania o koronę węgierską.

Kontynuował rozbudowę floty morskiej rozpoczętą przez jego ojca. Uczynił z niej siłę militarną, była w stanie stawić czoła ówczesnym potęgom morskim np. Portugalii. Rywalizacja z Portugalią zaczęła się od wyprawy z 1538 roku do Indii (wzięło w niej udział 72 okręty i 20 000 marynarzy). Kolejne wyprawy na akwenie Oceanu Indyjskiego w latach 1546 oraz 1552.

Czasy panowania umocnienie się Imperium Osmańskiego na Morzu Śródziemnym. Nieliczna flota wspierała wyprawę SulejmanaFlota szybko zyskała znaczną wartość bojową - w 1537 roku wraz z siłami Franciszka I zdobyto Otranto we Włoszech. Podczas bitwy pod Prevezą 1538 roku, flota osmańska (pod dowództwem Rudobrodego) pokonała flotę koalicji chrześcijańskiej (od tego momentu rozpoczyna się okres dominacji tureckiej na Morzu Śródziemnym, który potrwa aż do bitwy pod Lepanto). -1543 - armada Sulejmana (wraz z okrętami francuskimi) złupiła wybrzeże tyrreńskie -1560 - zwycięstwo nad flotą cesarską koło wyspy Dżerba

Kanuni prawodawca Podstawy porządku prawnego regulowane przez szariat, rozwijano ustawodawstwo pozytywne pod postacią prawa sułtańskiego. Nie obowiązywała jednak zasada nadrzędności szariatu nad prawem stanowionym (np. za kradzież nie obcinano ręki, lecz wysyłano na galery). Sulejman polecił skodyfikować istniejące przepisy fiskalne i administracyjne opracowane za Mehmeda II. Tak powstał zbiór Kanunname (księga przepisów prawnych). Rozwinął przepisy regulujące gospodarkę rolną, podjął działania mające na celu ujednolicenie systemu prawnego. Sułtan dążył do podniesienia znaczenia prawa sułtańskiego ("uświęcenie" prawa świeckiego). Jego najbliższym współpracownikiem w dziedzinie prawa był Ebüssüud, od 1545 pełniący funkcję szejhülislama. Część przepisów opracowanych za panowania Sulejmana obowiązywała do upadku Imperium.

Wojna persko-turecka 1532-1555 - między Imperium Ottomańskim Sulejmana Wspaniałego a Persją pod Tahmaspa I. Z powodu sporów terytorialnych między dwoma imperiami, gdy bej Bitlisu zdecydował poddać się pod perską protekcję. Zarządzający Bagdadem urzędnik Tahmaspa i sympatyk sułtana Sulejmana zamordowany. Na froncie dyplomatycznym Persja zaangażowała się w pertraktacje z Habsburgami, by utworzyć sojusz pozwalający zaatakować Imperium Ottomańskie z dwóch stron.

Sulejman spróbował wykorzystać zdradę brata Tahmpaspa, Alqasa Mirzy, który był zarządcą pogranicznej prowincji Szyrwan. Alqas podniósł bunt i obawiając się gniewu brata schronił się na sułtańskim dworze. Przekonał sułtana, że jeśli uderzy na Persję, to on sprawi, że Irańczycy podniosą bunt i obalą Tahmpaspa. W 1548 roku Sulejman Wspaniały i Alqas wkroczyli do Iranu na czele potężnej armii, w odpowiedzi na co Tahmasp zastosował wokół Tebrizu sprawdzoną taktykę spalonej ziemi, co sprawiło armii tureckiej poważne problemy aprowizacyjne. Alqas próbował dotrzeć do dalszych terytoriów Iranu, licząc, że uda mu się wzniecić powstanie przeciwko szachowi, mieszkańcy miast Isfahan i Sziraz odmówili otwarcia bram. Sulejman ponownie zdobył Tebriz oraz podbił irańską Armenię, zabezpieczając swoje zdobycze w prowincji Wan. Turcy zdobyli także niektóre twierdze w Gruzji.

Alqas Mirza musiał zawrócić do Bagdadu, gdzie rozczarowani Turcy zostawili go jako osobę bez znaczenia. Wkrótce wpadł w ręce Persów - nie został skazany na karę śmierci, lecz na dożywotni pobyt w więzieniu w twierdzy Qahqaha.

Z powodu ciężkich zmagań z Persją Sulejman Wspaniały mógł dać tylko niewielką flotę wojenną jako wsparcie dla sojuszniczej Francji, by przeprowadzić francusko-turecką inwazję na będącą w rękach Genui Korsykę, do której doszło w 1553 roku.

Niepowodzenia wojenne skłoniły sułtana do rozmów pokojowych, które zabezpieczyłyby sukcesy uzyskane we wcześniejszych fazach wojny. Tureckie zdobycze terytorialne na Persach potwierdził traktat pokojowy zawarty 29 maja 1555 roku w Amasya. Sulejman zwrócił Tebriz, zatrzymał Bagdad wraz z dolną Mezopotamią obejmującą ujścia Eufratu i Tygrysu, dającą dostęp do Zatoki Perskiej. Na mocy traktatu Armenia podzielona została między Turcję i Persję. Turcja zatrzymała też zachodnią Gruzję.

Filip II - król Neapolu i Sycylii w latach 1554-1598, władca Niderlandów 1555-1598, król Hiszpanii w latach 1556-1598 i Portugalii w latach 1580-1598 (jako Filip I) z dynastii Habsburgów.

Początek panowania okres nasilonej ekspansji Turcji osmańskiej w zachodniej części Morza Śródziemnego. Turcja za panowania sułtana Sulejmana Wspaniałego znajdowała się w zenicie swojej potęgi i prowadziła bardzo ekspansywną politykę.

Już w 1558 r. turecki admirał Piale Pasza zdobył Baleary. Działał na wodach okalających południową część płw Apenińskiego, która znajdowała się pod władzą Filipa. Zwycięstwa odnoszone przez Turków stworzyły mit, że są niezwyciężeni, co powiększało panikę na obszarach będących w zasięgu ich działań. Po utracie Balearów Filip zaapelował do papieża Pawła IV i innych europejskich monarchów o pomoc w zorganizowaniu działań przeciwko Turcji.

W 1560 r., powstała Liga Święta, zrzeszająca Hiszpanię, Wenecję, Genuę, Państwo Kościelne, Sabaudię i zakon joannitów osiadły na Malcie. Zgromadzona w Messynie flota liczyła 200 okrętów i 30 000 ludzi. Dowodził nią Giovanni Andrea Doria, krewniak słynnego genueńskiego admirała Andrei Dorii. 10 lutego 1560 r. flota poniosła kotwicę i wypłynęła w kierunki Trypolisu. 12 marca zdobyto Dżerbę, ważną strategicznie wyspę u wybrzeży Tunezji, która pozwalała kontrolować szlaki morskie z Algieru do Trypolisu.

W odpowiedzi na działania ligi Sulejman wysłał na Dżerbę flotę 120 okrętów pod wodzą Pialego Paszy. Flota dotarła na miejsce 9 maja. Rozpoczęła się bitwa pod Dżerbą. 12 maja siły tureckie zostały wzmocnione okrętami Turguta Reisa. Bitwa zakończyła się 14 maja całkowitą klęską chrześcijan. Utracono 60 okrętów i 20 000 ludzi, a admirał Doria ledwo wydostał się z miejsca bitwy. Wkrótce Turcy zdobyli wyspę. Komendant garnizonu, Don Alvaro de Sande, próbował uciec, ale został schwytany.

Przełomem w walce z Turkami Wielkie Oblężenie Malty. Bezskuteczne a następnie odwrót z wyspy oznaczały kres osmańskiej ekspansji na Morzu Śródziemnym. W 1570 r. powstała kolejna Liga Święta. 7 października 1571 r. dowodzący flotą Ligi przyrodni brat Filipa, Don Juan de Austria, nieślubny syn Karola V, zniszczył turecką flotę pod Lepanto. W 1573 r. Don Juan zdobył Tunis, który jednak został utracony już w 1574 r. Pokój z Turcją Osmańską został podpisany w 1585 r.

Bitwa pod Lepanto - bitwa morska 7 października 1571 r. na południowy zachód od Lepanto pomiędzy Imperium osmańskim, a Ligą Świętą, zakończona zwycięstwem chrześcijan. Bój pod Lepanto był jedną z najkrwawszych bitew morskich w dziejach świata.

W 1570 r. Turcja zażądała od Wenecji przekazania Cypru. Wenecjanie zignorowali groźbę turecką. W rezultacie Cypr został najechany przez wojska tureckie. Po upadku Nikozji papież Pius V zorganizował dla obrony Famagusty (maj 1571) wśród państw chrześcijańskich Świętą Ligę, w której główne role odgrywały Hiszpania i Wenecja. Pod Lepanto wzięło udział po 200 okrętów. Siłami chrześcijańskimi dowodził książę Juan de Austria, muzułmańskimi - Ali Pasza.

Starcie rozpoczęła flota turecka próbując oskrzydlić flotę chrześcijan, ale potężne galeasy weneckie miały wielką przewagę ogniową, która pozwalała im łatwo zniszczyć osmańskie galery. W tej sytuacji Turkom pozostał jedynie abordaż, tymczasem okręty chrześcijańskie, szybsze od galer tureckich, nie przyjęły taktyki przeciwnika, lecz starały się ustawiać doń burtami, wykorzystując całą siłę swych dział. Walczono z ogromną determinacją, ale z wolna jęła się zarysowywać przewaga po stronie floty europejskiej. W rezultacie niemal cała turecka flota została zatopiona.

Zwycięstwo sił chrześcijańskich podniosło morale w Europie, jednak nie zostało wykorzystane militarnie. Sułtan Selim II miał powiedzieć po bitwie "Pod Lepanto chrześcijanie mnie ogolili. Na Cyprze ja odciąłem im ramię. Moja broda odrośnie...". I miał poniekąd rację: wkrótce Liga Święta rozpadła się, Cypr pozostał w rękach tureckich, a w 1574 r. Hiszpania musiała opuścić Tunis - jednakże flota turecka straciła pod Lepanto setki doświadczonych, zaprawionych w boju marynarzy. Odbudowane siły morskie Osmanów walczyły latem 1572 r. trzy razy - za każdym razem przegrywając.

Wielkie Oblężenie Malty - Od 19 maja do 8 września 1565 zahamowało rozwój terytorialny tego państwa.

Pod koniec panowania Sulejmana , który postanowił rozwiązać kwestię zakonu joannitów, przeszkadzającego mu w wyraźny sposób w opanowaniu przez jego kraj środkowej części Morza Środziemnego, co umożliwiłoby poprowadzenie dalszej ekspansji (m.in. na Sycylię). Głównym celem wyprawy na siedzibę joannitów było całkowite zniszczenie zakonu.

Głównodowodzącym turecką osmańską armią inwazyjną był Mustafa Lala Pasza, który dowodził liczącą ponad 28 tysięcy żołnierzy armią lądową (liczba nie zawiera marynarzy znajdujących się na statkach floty inwazyjnej). Wkrótce do wojsk dotarły jeszcze liczące ok. 20 tysięcy ludzi posiłki. Obrońców wyspy było ok. 9 tysięcy rozsadzonych jako garnizony w kilku twierdzach, jak np. najsilniej umocnione Fort św. Elma i Fort św. Anioła

Mimo dużej przewagi wojska osmańskie nie potrafiły jej wykorzystać, było skutkiem skłócenia najwyższego dowództwa i prowadziło do fatalnych błędów. Głównodowodzący popełnił błąd kierując swe wojska na fort św. Elma, który był pozbawiony większego znaczenia strategicznego w wypadku przejęcia reszty wyspy. Zdobycie fortecy spowodowało poniesienie licznych start i trwało bardzo długo (do 24 czerwca), co doprowadziło do spadku morale u żołnierzy.

Oblężeni mimo początkowego przerażenia utrzymywali się w ryzach dzięki dobremu i dowodzeniu przez wielkiego mistrza zakonu - Jeana de la Valette, który licząc się z tym, że uchronić wyspę mogą posiłki (które były obiecane przez króla Hiszpanii Filipa II), ze wszystkich sił angażował się w jak najdłuższe utrzymywanie pozycji (przypłacił życiem ponad stu kawalerów zakonu oraz tysiąca żołnierzy - obrońców fortu św. Elma), by porażkami nie zniechęcić wicekróla Sycylii od udzielenia mu pomocy. Morale obrońcow wzrosło kiedy przybyła licząca około 700 żołnierzy odsiecz zwana Piccolo Soccorso, co dowodziło, że nie zapomniano o kawalerach i że odsiecz jest możliwa. Mimo to stan umocnień obronnych był krytyczny, gdyż ostrzał wojsk osmańskich trwał nieustannie.

Poświęcenie kawalerów opłaciło się , kiedy (7 września) przybyły posiłki z 9 tysiącami żołnierzy, zebranych przez wicekróla Sycylii. Przybycie odsieczy spowodowało kompletne załamanie żołnierzy sułtańskich, a plotki rozpuszczane przez obleganych wyolbrzymiające jej wielkość spowodowały odwrót wojsk Mustafy Lali Paszy. Kiedy zorientowano się w liczbie wojsk, które przybyły na wyspę głównodowodzący postanowił stoczyć z nimi bitwę lądową, która ze względu na wyczerpanie oblężeniem trwającym trzy miesiące oraz słabym morale, została przegrana.

Podczas oblężenia zginęło ok. poł żołnierzy osmańskich, duża część kawalerów maltańskich, oraz ponad połowa mieszkańców wyspy. Zagrożenie, które zawisło nad wyspą, nie zostało jednak unicestwione. Sulejman Wspaniały zły z powodu klęski postanowił powtórzyć akcję stając na czele wojsk. Wyprawa w roku następnym, co musiało przerażać kawalerów maltańskich, gdyż mury ich twierdz - jeśli w ogóle jeszcze istniały w opłakanym stanie. Na ich szczęście śmierć sułtana podczas kampanii na Bałkanach spowodowało załamanie tych planów i ostateczne ocalenie zakonu.

Wojna trzydziestoletnia - 23.05.1618 -24.10.1648, między protestanckimi państwami Rzeszy wspierane przez państwa europejskie (Szwecja, Dania, Republika Zjednoczonych Prowincji, Francja), a katolicką dynastią Habsburgów. przyczyny religijne, powod długotrwałości dążenie mocarstw europejskich (nie tylko protestanckich) do osłabienia potęgi Habsburgów.

W wojnie trzydziestoletniej, wzięły udział niemal wszystkie państwa europejskie. Stronę katolicką reprezentowały państwa Habsburgów (Austria i Hiszpania), niektóre księstwa I Rzeszy (m.in. Bawaria, niemieckie księstwa biskupie, m.in.: abp Kolonii, Moguncji Trewiru). Oficjalnie swojego wsparcia katolikom nie udzieliła Rzeczpospolita Obojga Narodów, lecz zaciężne oddziały lisowczyków zostały wysłane przez króla na Węgry w celu odciągnięcia wojsk protestanckich od obleganego Wiednia w 1619 r.

Po stronie protestanckich państw Rzeszy (m.in. Czech w tym Śląska, Palatynatu, Brandenburgii, Saksonii, księstw meklemburskich) stanęła Dania (do 1629 roku), Szwecja, katolicka Francja, Siedmiogród.

Wojna nie zakończyła się zupełnym zwycięstwem strony protestanckiej. Jej głównymi skutkami, prócz zapewnienia wolności wyznania na terenie Rzeszy, było osłabienie dynastii Habsburgów, wzmocnienie pozycji Francji i Szwecji uznanie niepodległości Zjednoczonych Prowincji Niderlandów. Habsburgowie osiągnęli rekatolizację Czech i umocnili swoją pozycję w tym państwie.

Mimo pokoju w Augsburgu w 1555 Habsburgowie dążyli do powstrzymania postępów reformacji w Niemczech, do umocnienia władzy cesarskiej i politycznej jedności Rzeszy oraz wspierali wysiłki kontrreformacyjne Kościoła i swoich katolickich wasali. Protestanci, w odpowiedzi na akty naruszania prawa, założyli w 1608 roku tzw. Unię Protestancką zwaną Unią Ewangelicką, która miała reprezentować interesy w sejmie Rzeszy. Unii przewodził palatyn reński, Fryderyk V. Protestanci zaczęli szukać sprzymierzeńców w państwach wrogo nastawionych do potężnego rodu Habsburgów.

Rzesza Niemiecka w XVII wieku stanowiła konglomerat kilkuset księstw, hrabstw, biskupstw i miast. Zróżnicowana pod względem religijnym oraz etnicznym. W Królewstwie Czeskim, Saksonii, na Śląsku i księstwach północnych wyznania protestanckie, Bawaria, Austria i inne, gł. południowe, księstwa katolickie. Księstwa protestanckie zorganizowane w Unii Ewangelickiej, którą kierował elektor-hrabia Palatynatu, a katolickie w 1609 roku Ligę Katolicką, pod przewodnictwem Maksymiliana I, księcia Bawarii.

Panujący w Rzeszy cesarze z Habsburgów wierni ortodoksji katolickiej i w ramach kontrreformacji prześladowali protestantów. W państwach protestanckich dochodziło do prześladowanie katolików. Obrona wolności religijnej stała się dla ich poddanych, i dla książąt Rzeszy, pretekstem do poszerzania zakresu swobód i ograniczania cesarskiej kontroli. Doszło w 1609 do potwierdzenia zupełnej wolności religijnej w Czechach przez cesarza Rudolfa II (List majestatyczny). Dla szlachty i poddanych. Nowy cesarz Maciej, nie dotrzymywał wolności i doszło 23 maja 1618 w Pradze do ostrego konfliktu i kłótni w zamku królewskim na Hradczanach, w trakcie której protestanccy parlamentarzyści czescy wyrzucili przez okno katolickich przedstawicieli cesarskich (defenestracja praska). Stało się to bezpośrednią przyczyną wojny między stanami czeskimi a nowo wybranym królem Ferdynandem II, która rozprzestrzeniła się na całą Rzeszę i stała się wojną między Unią Protestancką a Ligą Katolicką.

Uwięziony został biskup Wiednia kardynał Melchior Klesl, 20 marca 1619 umarł cesarz Maciej. Upadła idea rokowań pokojowych, czego bezpośrednią przyczyną stał się wybór królewski stanów czeskich - 26 lipca 1619 - elektora Palatynatu Fryderyka V, zięcia Jakuba I. Z woli elektorów niemieckich, przeważali katolicy, 28 sierpnia 1619 rzymsko-niemiecką koronę cesarską objął religijny fanatyk, styryjski arcyksiążę Ferdynand II, jeszcze przed wybuchem konfliktu wybrany na króla Czech i Węgier.

Węgry pod wodzą księcia siedmiogrodzkiego Gábora Bethlena interweniowały zbrojnie, dochodząc w listopadzie 1619 pod Wiedeń. Pomocną dłoń Habsburgom podał król Polski Zygmunt III Waza. Udzielona pomoc zbrojna (lisowczycy) procesarskiemu magnatowi węgierskiemu hr. Homonnai pozwoliła odeprzeć atak Bethlena, który wycofał się spod Wiednia (tzw. pierwsza odsiecz wiedeńska).

W 1620 wojska cesarskie wzmocnione przez oddziały hiszpańskie i bawarskie, połączyły się z siłami Johanna von Tilly, dodając do przewagi w uzbrojeniu przewagę liczebną. Do ostatecznego starcia doszło na Białej Górze, 8 listopada 1620. Protestanci doznali porażki, ich wojska zostały unicestwione. Jako główne przyczyny, oprócz oczywistej przewagi wojsk prokatolickich, wymienia się nieudolność i kłótnie dowódców protestanckich, a także opuszczenie pola bitwy przez, prawdopodobnie przekupionego, Mansfelda. "Zimowy król" Fryderyk opuścił tego dzia zamek na Hradczanach i uciekł do Wrocławia.

Skutkiem wojny pacyfikacja Czech. Od 20 lutego do 29 marca 1621 r. cesarski trybunał sądził 30 przywódców powstania. 27 skazano na śmierć. Egzekucja 27 czeskich panów 21 czerwca 1621 r. na rynku staromiejskim w Pradze. Trybunał wojskowy skazał na śmierć 600 osób, przedstawicieli czeskiej elity; konfiskowano majątki protestantów i rozdawano osadnikom niemieckim. Skonfiskowane majątki ziemskie rozdawane były przedstawicielom rodów katolickich z Austrii, Hiszpanii i Włoch. Czechy utraciły autonomię i stały się dziedziczną posiadłością Habsburgów. W wyniku wojny i panującej w jej czasie zarazy, liczba ludności Czech zmniejszyła się z około 4 milionów na początku XVII wieku, do około 700 tysięcy w połowie stulecia.

Ostatecznym końcem tej fazy wojny było podpisanie przez Gábora Bethlena pokoju z cesarzem w styczniu 1622.

Okres 1621-1625 oddzielny etap wojny, palatynacki. Po zajęciu i pacyfikacji Czech wojska skupiły się na pokonaniu protestantów w zachodniej części Niemiec, okupacji Palatynatu. Nie doszło do większych bitew, częściej stosowano oblężenia miast i twierdz w celu zdobycia poszczególnych księstw. Resztki protestanckiej armii, dowodzonej przez Mansfelda, próbowały przedostać się do Danii. Siły katolickie rozbiły je w pod Stadtlohn 6 sierpnia 1623. Jedynie jedna trzecia z 21-tysięcznej armii ocalała.

Po opanowaniu Czech wojna się nie zakończyła,rozszerzyła się i objęła większe terytoria, gdyż wmieszały się do niej, lub zostały wciągnięte, wszystkie księstwa niemieckie i prawie wszystkie kraje ościenne: Hiszpania, Francja, Szwajcaria, Niderlandy, Rzeczpospolita, Dania, Szwecja, Siedmiogród. Wszystkie one dbały o swe własne interesy i przystępowały do wojny w różnym czasie i z różnym natężeniem. Na dużą skalę w wojnie brały też udział różnego rodzaju oddziały najemne, opłacane przez zwaśnione strony. Do takich należały m.in. polskie oddziały konne lisowczyków, walczących w latach 1619-20 na terytorium Węgier.

duński 1625-1629 W 1625-1629 wzięła udział w wojnie protestancka Dania. Król duński Chrystian IV, z wyznania luteranin, obawiał się że Liga Katolicka, wzmocniona na północy Niemiec, zagrozi interesom jego państwa na Bałtyku (od 1621 Dania kontrolowała Hamburg). Za jego rządów Dania wzmocniła się, posiadała środki finansowe, m.in. otrzymane reparacje wojenne od Szwecji. Na udział Danii w wojnie przychylnie patrzyła katolicka Francja rządzona przez pierwszego ministra kardynała Richelieu, obawiająca się wzrostu potęgi Habsburgów. Wszystko to umożliwiło stworzenie 20-tysięcznej armii pod duńskim dowództwem.

Cesarz Ferdynand II pozyskał pomoc Albrechta von Wallensteina, Czecha, który zdobył majątek po bitwie na Białej Górze. Po początkowych zwycięstwach, wojska duńskie, dowodzone przez Mansfelda, rozbite w 1626 r. przez wojska Wallensteina pod Dessau. Pozostałe siły duńskie przegrały kolejne starcie w bitwie pod Lutter am Barenberge z wojskiem Johana Tilly'ego. W kilka miesięcy po tych zdarzeniach, pokonany i zniesławiony, Mansfeld zmarł. Sytuację Danii skomplikowało zaangażowanie protestanckiej Szwecji w wojnę z Polską oraz uniemożliwiająca interwencję Francji wojna domowa.

Wojska Wallensteina nie były w stanie pokonać Danii. Wymagałoby to stworzenia silnej cesarskiej floty, na co nie godziła się Polska i miasta hanzeatyckie, cesarstwo nie posiadało środków finansowych. 22 maja 1629 podpisany został pokój w Lubece, na mocy którego Dania odzyskała utracone terytoria, zapewniając przy tym, że nie będzie mieszać się więcej w sprawy Rzeszy.

Kraje północnych Niemiec, nękane przez Wallensteina, same wezwały na pomoc króla Szwecji. Ten wykorzystał sytuację: Habsburgowie byli osłabieni porażkami w walkach w Niderlandach i Włoszech. W lipcu 1630 r. Gustaw Adolf wylądował na terenie Cesarstwa i zmusił księcia pomorskiego Bogusława XIV do zawarcia z nim sojuszu. Początkowo jednak główne siły protestanckie sceptycznie podchodziły do możliwości kolaboracji ze Szwedami. Elektorzy Brandenburgii i Saksonii stronili od związków z Gustawem Adolfem. W styczniu 1631 r. Gustaw Adolf zawarł umowę z kardynałem Richelieu: Francuzi mieli wspierać Szwedów militarnie i finansowo, a Szwedzi pozostawać neutralnymi wobec Ligi Katolickiej (Francja była sojuszniczką katolickiej Bawarii, tylko sami Habsburgowie pozostawali na celowniku kardynała Richelieu).

Gdy Gustaw Adolf wkroczył do Meklemburgii, protestanci zebrani na zjeździe w Lipsku zdecydowali się pozostać przy cesarzu. Dopiero spalenie Magdeburga przez wojska cesarskie w maju 1631 r. spowodowało, że elektor brandenburski Jerzy Wilhelm, landgraf heski Wilhelm i kilku pomniejszych książąt protestanckich przeszło na stronę Szwecji. Wobec zajęcia Lipska przez wojsko cesarza, do układu ze Szwedami we wrześniu przystąpił także elektor saski Jan Jerzy.

17 września 1631 doszło do bitwy pod Breitenfeld na północ od Lipska w Saksonii. Wojska cesarskie, dowodzone przez hrabiego Tilly, doznały bolesnej porażki. Szwedzi zajęli Czechy z Pragą i rozpoczęli marsz przez południowe Niemcy. Liga Katolicka została rozwiązana. W kwietniu 1632 roku Szwedzi, po zajęciu Norymbergi, pokonali siły cesarskie w bitwie nad rzeką Lech, po czym zajęli południowe księstwa niemieckie: Bawarię i Alzację, przechylając szalę zwycięstwa na rzecz protestantów. Otworzyło to drogę Szwecji do opanowania całego obszaru państw niemieckich. Skłoniło to także Ferdynanda II do porozumienia się z Wallensteinem (układ w Göllersdorf), zwłaszcza że w 1632 po bitwie nad rzeką Lech (zwanej też bitwą pod Rain) poległ hrabia Tilly.

W połowie 1632 roku Gustaw Adolf snuł plany zastąpienia katolickiego, dążącego do uniwersalizmu Świętego Cesarstwa protestanckim imperium germańskim pod przywództwem Szwecji (Corpus Evangelicorum). Szwecja miałaby także, wedle jego zamysłów, opanować niemieckie wybrzeża Morza Bałtyckiego.

Wallenstein zajął Lipsk. Spieszący na pomoc Saksonii Gustaw Adolf osaczony przez przeważające siły cesarsko-bawarskie Wallensteina pod Norymbergą. Po oblężeniu, dzięki dostarczonym posiłkom Gustaw Adolf zdołał wyrwać się z potrzasku, musiał zrezygnować z planów ataku na Wiedeń i ruszył do Saksonii. Tam wodzowie spotkali się w bitwie pod Lützen, 16 listopada 1632. Śmierć Gustawa II Adolfa na polu walki. Dotkliwszą stratę ponieśli więc Szwedzi. Po śmierci króla rządy w Szwecji objął kanclerz państwa i namiestnik okupowanych Niemiec Axel Oxenstierna, dowodzenie marszałek Gustaw Horn.

W IV 1633 r. Oxenstierna zawarł z książętami południowo-zachodnich Niemiec układ zwany Ligą w Heilbronn. Zakładał on wspólną walkę o większe swobody dla książąt niemieckich. We wrześniu 1633 r. Wallenstein pokonał pod Steinau wojska szwedzkie broniące powstańców czeskich. W 1634 r. Wallenstein prowadził tajne rokowania ze Szwedami i Francuzami. Niezależna polityka księcia doprowadziła do jego zamordowania na zlecenie cesarza w lutym 1634 r.

Do kolejnej bitwy doszło pod Nördlingen. Trwała ona od 5 do 6 września 1634. Naprzeciwko siebie stanęły w niej wojska cesarskie(oficjalnie dowodził król Czech i Węgier Ferdynand III Habsburg, faktycznie generał Matthias Gallas), wsparte przez oddziały hiszpańskie kardynała-infanta Ferdynanda Habsburga oraz armia szwedzko-saska pod dowództwem księcia Bernarda Sachsen-Weimar. Siły katolickie odniosły tym razem zwycięstwo, gromiąc protestantów. Doprowadziło to do przejścia wielu książąt niemieckich na stronę cesarstwa, a także wycofanie oddziałów szwedzkich z południowych obszarów Niemiec.
Klęska pod Nördlingen do zawarcia 30 maja 1635 pokoju w Pradze pomiędzy cesarzem a książętami (członkowie Ligi Heilbronskiej odmówili sygnowania tego układu). Zawieszony zostaje edykt restytucyjny, książęta Meklemburgii i Pomorza odzyskują swoje władztwa. Część wielkich państw kościelnych (m.in.: Heidelberg, Verden, Brema) wyjętych pozostaje w rękach katolików. Armie niemieckie mają teraz walczyć razem pod naczelnym dowództwem cesarza i elektorów, jako jego podkomendnych. Po zawarciu pokoju na stronę cesarza przeszedł elektor brandenburski Jerzy Wilhelm. Sytuacja Szwedów w Niemczech się pogorszyła.

15 lutego 1637 roku zmarł cesarz Ferdynand II Habsburg, na tronie zastąpił go syn, Ferdynand III Habsburg.

Od 1638 przewagę osiągnęła strona protestancko-francuska. Wojskom szwedzko-francuskim udało się opanować Nadrenię i część Alzacji, a także Śląsk i część obszaru Czech. W 1639 r. holenderski admirał, Maarten Tromp, zniszczył hiszpańską flotę Habsburgów.

W 1641 roku armia austriacka doznała klęski pod Wolfenbüttel, po czym cesarz Ferdynand zgodził się na podjęcie rokowań pokojowych z Francuzami i Szwedami w Münster i Osnabrück. Rozpoczęły się one w 1643 roku.

W roku 1642 zmarł kardynał Richelieu, rok później król Ludwik XIII. Władzę we Francji objął niepełnoletni Ludwik XIV, a rządy w jego imieniu sprawował kardynał Mazzarini. Nie wpłynęło to jednak na zaangażowanie wojenne Francji, chociaż Mazzarini starał się o rozpoczęcie rokowań pokojowych. Stało się to w 1644, nie zrezygnowano przy tym z działań militarnych.

W 1643 roku siły hiszpańskie zaatakowały francuską twierdzę Rocroi i poniosły dotkliwą klęskę. Niecałe dwa miesiące później Hiszpania rozpoczęła negocjacje pokojowe z Francją i Szwecją.

Zmieniła postawa Danii, w 1643 przeszła na stronę cesarstwa, jej armia pokonana przez Szwedów, którzy do 1645 roku opanowali Jutlandię i Bornholm. Duńczycy zostali zmuszeni do zawarcia pokoju w Brömsebro, na mocy którego traciła wyspy Gotlandię i Ozylię oraz norweskie Jämtland i Härjedalen. Protestantów wsparł natomiast Siedmiogród i jego przywódca, Jerzy I Rakoczy.

W 1644 roku Wielki Kondeusz pokonał armię bawarską pod Fryburgiem. Lennart Torstensson zadaje klęski wojskom austriackim pod Jüteborgiem (1644) i Jankowicami (1645).

W 1644 r. Ferdynand III nadał książętom Rzeszy prawo do samodzielnego zawierania sojuszy i prowadzenia wojen, o ile nie są one skierowane przeciwko cesarzowi i Cesarstwu. Liczył na uzyskanie szerokiego wsparcia w trakcie negocjacji pokojowych, ale przy tym dał cesarskie przyzwolenie na prowadzenie przez książąt niemieckich niezależnej polityki zagranicznej.

W 1646 roku armia francuska Wielkiego Kondeusza wyparła siły hiszpańskie z południowej i centralnej Francji.

W 1647 roku Francuzi i Szwedzi wkroczyli do Bawarii, wykluczając ją z konfliktu. Zawieszenie broni elektor Bawarii Maksymilian, elektor Kolonii oraz bp Leodium, Münsteru i Hildesheim - Ferdynand von Wittelsbach, elektor Moguncji.

Wojna zbliżała się ku końcowi i nic nie mogło powstrzymać strony protestanckiej przed ostatecznym zwycięstwem. Ostateczny cios Habsburgom został zadany podczas bitwy pod Zusmarshausen, gdy połączone armie francusko-szwedzkie pod dowództwem Carla Wrangla i Henri de Turenne'a zepchnęły wojska Habsburgów na tereny Austrii. Całe Czechy znalazły się w rękach szwedzkich. Francuzom dowodzonym przez Ludwika II Burbona udało się także pokonać liczniejsze oddziały hiszpańskie arcyksięcia Leopolda Wilhelma w bitwie pod Lens. Zwycięstwo sił protestancko-francuskich stało się faktem, cesarstwo zostało rozbite. Tylko szybkie zawarcie pokoju mogło pomóc w zwalczeniu anarchii na terenach Rzeszy.

Europa po wojnie Wojna trzydziestoletnia spowodowała wielkie spustoszenia wszystkich terytoriów niemieckich i straty ludzkie, sięgające w niektórych krajach Rzeszy do 50% zaludnienia. Według ostrożnych szacunków, zginąć mogło nawet 8 milionów ludzi, z czego zdecydowaną większość stanowili cywile[1]. Zawarty w 1648 r. pokój westfalski zmienił oblicze Europy na dziesiątki lat. Francja stała się największą potęgą europejską i otrzymała prowincję Alzacja oraz miasta Metz i Verdun. Szwecja usadowiła się na południowych wybrzeżach Bałtyku, przypadły jej Pomorze Zachodnie i szereg portów, w tym Szczecin. Saksonia zdobyła Łużyce, Brandenburgia - wschodnią część Pomorza Zachodniego z Kołobrzegiem. Uznana została niepodległość Szwajcarii i Republiki Zjednoczonych Prowincji (zniesiono nad nimi oficjalnie zwierzchnictwo cesarza rzymsko-niemieckiego i wyłączono je z terytorium Rzeszy). Artykuły augsburskiego pokoju religijnego rozciągnięto na kalwinistów.

W wojnie trzydziestoletniej wzięły udział prawie wszystkie liczące się państwa. charakter wojny religijnej, głównym jej powodem rywalizacja państw o hegemonię w Europie. Rozwój kultury czeskiej został zahamowany. Austria pokonana w Niemczech, jej pozycja uległa wzmocnieniu na Węgrzech i w Czechach. Wojna francusko-hiszpańska trwała do 1659 roku, gdy podpisano na północy Hiszpanii w Bidassoa pokój pirenejski.

Pokój westfalski - wielostronny układ kończący 24 października 1648 między Rzeszą Niemiecką a Francją (w której małoletniego Ludwika XIV zastępował w rządach pierwszy minister, kardynał Jules Mazarin) i jej sojusznikami w Münsterze oraz między Habsburgami a Szwecją w Osnabrück.

Kwestie terytoriów i granic -Święte Cesarstwo Rzymskie i Habsburgowie rezygnują dla Francji z Alzacji, twierdz Breisach i Philippsburg oraz Sundgau -Święte Cesarstwo Rzymskie rezygnuje na rzecz Francji z tzw. trzech biskupstw (Metz, Toul, Verdun) w Lotaryngii (Francja uzyskała je już w 1559 r., ale pozostały formalnie częścią Rzeszy do 1648 r.) -Święte Cesarstwo Rzymskie uznaje niepodległość i pełną suwerenność Związku Szwajcarskiego -książę-elektor Bawarii zwraca Habsburgom austriackim Górną Austrię -król szwedzki otrzymuje Pomorze Przednie (Vorpommern), wyspę Rugię, arcybiskupstwo Bremy (bez samego miasta Brema) i biskupstwo Verden oraz prowincje Thedinghausen i Wildeshausen, król szwedzki zostaje członkiem Rzeszy Niemieckiej (ale głosy w Sejmie Cesarstwa przysługujące biskupom Bremy i Verden otrzymał książę Brunszwika-Lüneburga, czyli Hanoweru) -margrabia-elektor Brandenburgii otrzymuje Pomorze Tylne i bp kamieńskie (Kamień Pomorski), także arcybiskupstwo magdeburskie, biskupstwo Halberstadt i biskupstwo Minden - jako rekompensatę za utratę Pomorza Przedniego -król szwedzki jak i elektor brandenburski otrzymali prawo posługiwania się insygniami książęcymi władców Pomorza -książę Meklemburgii otrzymał biskupstwo Schwerin

Kwestie pokoju religijnego w Rzeszy -uznanie kalwinizmu trzecim, obok katolicyzmu i luteranizmu, legalnym wyznaniem w Rzeszy Niemieckiej - w przypadku konwersji księcia Rzeszy, nastąpiła po 1624 r., poddani owego władcy zachowują stare wyznanie -luterańscy i kalwinistyczni administratorzy zsekularyzowanych państw kościelnych prawo głosu w Sejmie Cesarstwa (w "ławie skośnej" - Querbank) -potwierdzenie pokoju religijnego z 1555 r., unieważnienie edyktu restytucyjnego Ferdynanda II, pokoju praskiego z 1635 r.

Kwestie ustroju Rzeszy -potwierdzenie aktu Ferdynanda III z 1644 r. - stany Rzeszy otrzymują prawo do zawierania sojuszy i wypowiadania wojen bez zgody cesarza rzymskiego, pod warunkiem, że ich działania nie będą wymierzone przeciw cesarzowi i Cesarstwu -podział Palatynatu i godności elektorskiej palatyna reńskiego - Palatynat Górny zachował książę Bawarii, Palatynat Dolny otrzymał Karol Ludwik Wittelsbach, syn Fryderyka V (jako elektor otrzymał tytuł arcyskarbnika Świętego Cesarstwa Rzymskiego) -zakaz dziedziczenia Palatynatu Dolnego przez elektorów Bawarii w razie wymarcia linii palatynackiej -wolne miasta cesarskie (miasta Rzeszy) uzyskały równe z książętami prawo głosu w Sejmie Cesarstwa -ustalenie, że wszelkie traktaty, umowy i układy wymuszone na stanach Rzeszy siłą stają się nieważne -potwierdzono prawa i przywileje cesarza, elektorów, książąt i innych stanów Rzeszy, potwierdzono wyłączne prawo Sejmu Cesarstwa do wypowiadania wojny i zawierania pokoju w imieniu całej Rzeszy, stanowieniu i interpretacji ogólnoniemieckich aktów prawnych, budowie zamków i twierdz, zarządzaniu poboru do armii cesarskiej (armii Rzeszy, nie armii Habsburgów jako władców Austrii), uchwalania podatków na rzecz cesarza i Cesarstwa -traktat westfalski postulował także zwołanie Sejmu Cesarstwa w celu ustalenia reguł elekcji cesarza rzymskiego, reguł tworzenia nowych stanów Rzeszy, ustalenia stałej kapitulacji wyborczej cesarza i uregulowania innych bieżących spornych kwestii ustrojowych

Kwestie polityczne -król Francji otrzymał prawo do posyłania swojego przedstawiciela na obrady Sejmu Cesarstwa -król Francji i król Szwecji zostali uznani gwarantami postanowień pokoju

Skutki -Pokój westfalski w 1648 r. wielkim zwycięstwem Francji w jej wielowiekowej rywalizacji z dynastią Habsburgów. Król francuski stał się gwarantem pokoju, a więc także stanu ustrojowego w Rzeszy Niemieckiej, gwarantem słabości władzy cesarskiej. -umacniał niemiecki partykularyzm polityczny i osłabiał cesarski autorytet, o którego wzmocnienie zabiegali Habsburgowie. -Fiasko walki Habsburgów z niemieckim protestantyzmem. Po 1648 r. w zasadzie nie będą już wybuchały wojny religijne. -Habsburgowie hiszpańscy musieli ostatecznie przyzwolić na istnienie protestanckich, wolnych i niepodległych Niderlandów Północnych. W II połowie XVII w. głównym wrogiem Holandii Francja, a Hiszpania będzie nawet holenderskim sprzymierzeńcem. -Widząc upadek swoich planów wobec Rzeszy Niemieckiej Habsburgowie austriaccy główną uwagę skupili na budowie scentralizowanego państwa absolutnego oraz zdecydowanej walce z reformacją w Austrii, Czechach i na Węgrzech. -Francja uzyskała Alzację, krainę germańskojęzyczną (dialekt alemański). Alzacja i Lotaryngia będą punktem zapalnym konfliktów francusko-niemieckich aż do 1945 r. -Wzrosło znaczenie elektorów saskiego i brandenburskiego, których rola na arenie międzynarodowej będzie rosła. Mimo anulowania pokoju praskiego Wettynowie zachowali Łużyce uzyskane w 1635 r., a Hohenzollernowie przejęli Pomorze. Będą teraz dążyć do połączenia go z posiadłościami w Prusach. -Pomimo podziału Palatynatu katolicy zachowali większość głosów w Kurii Elektorów Rzeszy, co gwarantowało Habsburgom sukcesję tronu niemieckiego i cesarskiego.

Znaczenie wojny trzydziestoletniej i pokoju westfalskiego -Zwycięstwo monarchii absolutnych: największym zwycięzcą okazała się Francja. Upadła monarchia stanowa w Czechach. Rozpoczął się proces budowy monarchii absolutnych w Niemczech. -Dowód na nietrwałość pokoju augsburskiego, wprowadzał tolerancję między katolikami a luteranami, pomijał kalwinistów. -Koniec wielkich konfliktów religijnych w Rzeszy. -Wzrost znaczenia armii zawodowych.

Wojna osiemdziesięcioletnia 1568-1648 Niderlandy walczyły o wyzwolenie spod panowania hiszpańskiego. Wraz z końcem wojny nastąpiło wyjście Niderlandów z Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego.

Początek wywodzi pierwotnie z wewnętrznych niepokojów w państwie pomiędzy armią hiszpańską, a powstańcami niderlandzkimi. Długoletnia wojna składała się jednak raczej z kilku oddzielnych powstań i przewlekłych walk, aniżeli z trwającego wiele lat konfliktu. Dlatego też przez wiele lat pomiędzy walkami trwał względny spokój. Między innymi w roku 1609, po zajęciu przez Hiszpanów części terenów przeciwnika, zawarto zawieszenie broni na okres 12 lat.

Trwające niepokoje w całej niemalże Europie Środkowej oraz wybuch wojny trzydziestoletniej w roku 1618 rozpętały płomień nowych walk po upływie zawieszenia broni. Tym razem Holendrzy odnieśli szereg sukcesów w walkach, zdobywając m.in. hiszpańską srebrną flotę i finansując zdobytymi pieniędzmi nowe zaciągi wojskowe. Mniejsze korzyści przyniósł Holendrom sojusz z Francją, gdyż ten doprowadził do utraty kilku większych miast na rzecz Hiszpanii. Zakończył westfalski. Republika Siedmiu Zjednoczonych Prowincji Niderlandzkich (z wyjątkiem Francji terenów) uzyskała niepodległość.

Przed wojną Niderlandy składające się z terenów Holandii, Belgii, Luksemburga oraz części Północnej Francji (Siedemnaście Prowincji) wchodziły w skład państwa hiszpańskiego. W połowie XVI wieku w czasie Reformacji Niderlandy podzieliły się na dwa przeciwstawne obozy - południe pozostało katolickie, na północy głównym wyznaniem został kalwinizm. W tamtym okresie Niderlandy stanowiły potęgę gospodarczą regionu a Antwerpia była centrum rynku kapitałowego w Europie. Dzięki swoim portom, Antwerpia i Rotterdam stały się najważniejszymi miejscami przeładunkowymi dla towarów pozamorskich i z nowych kolonii w Ameryce Południowej. Właśnie z powodu tak znacznej siły gospodarczej i ważnego położenia strategicznego regionu, Hiszpanie nie zamierzali nikomu oddawać zajętych przez siebie terenów.

Król Filip II panowanie nad Niderlandami w roku 1555 po ojcu Karolu V. Kontynuował on rozpoczęte przez ojca prześladowania heretyków, które doprowadziły do wybuchu niepokojów w całych Niderlandach. W roku 1559 król w trakcie reorganizacji Kościoła powołał nowych biskupów, reprezentujących go zarówno w miastach jak i na prowincji. Tymi środkami Filip zamierzał ograniczyć reformację oraz wolność mniejszych państewek, które od czasu Wielkiego Przywileju w roku 1477 podniosły swoje znaczenie. Na namiestniczkę Niderlandów król mianował swoją siostrę Małgorzatę. Dał jej do dyspozycji jako pierwszego ministra - biskupa Mechelen, kard. Antoine de Granvelle. W roku 1560 Filip powrócił do Hiszpanii, rok później wycofał on z Niderlandów wojska.

Bezwzględność i samowola Hiszpanów doprowadziły w krótkim czasie do wybuchu nowych powstań w Niderlandach. Początkowo niepokoje obejmowały nieliczne regiony, były także nieskoordynowane, szybko jednak powstanie ogarnęło cały kraj. Wojnę osiemdziesięcioletnią rozpoczęła bitwa pod Heiligerlee w roku 1568, która była pierwszym większym militarnym starciem obu stron. Hiszpanom naprzykrzali się zwłaszcza marynarze niderlandzcy atakujący transporty morskie i punkty przerzutowe. W roku 1572 powstańcy osiągnęli pierwszy większy sukces zdobywając prowincje Zelandii i Holandii. Namiestnikiem zajętych terenów mianowano Wilhelma I Orańskiego, co dawało mu faktycznie przywództwo nad całym powstaniem

W roku 1573 de Toledo został zastąpiony przez Don Luisa de Zunigę. Po kilku początkowych sukcesach hiszpańskich, powstańcy osiągnęli kolejny sukces zdobywając oblężone miasto Leiden. We wspólnej deklaracji 17 prowincji wystosowało w roku 1576 do Hiszpanii ultimatum, w którym zażądali wycofania wojsk hiszpańskich i przywrócenia tolerancji religijnej w Niderlandach. Nowy namiestnik hiszpański Don Juan de Austria formalnie zaakceptował warunki, walki jednak trwały dalej.

24 czerwca 1581 prowincje Unii Utrechckiej Republika Zjednoczonych Prowincji, ogłosiły tzw. Aktem z Afzwering swoją niepodległość i mianowały namiestnikiem Wilhelma I Orańskiego. Podział Niderlandów na Stany Generalne i Niderlandy Hiszpańskie faktem. Gdy na południu wybuchło powstanie, przerodziło się ono szybko w walkę o niepodległość i tych stanów.

Południowe prowincje, które nie wstąpiły do Unii w Arras narażone były w latach 1581-1585 na liczne ataki hiszpańskie. Także większa cześć prowincji północnych po długich walkach została zdobyta przez Hiszpanów, nie na długo jednak. W roku 1584 Wilhelm zamordowany został przez katolików, a nowym namiestnikiem prowincji północnych został jego syn Maurycy Orański, książę Nassau. Gdy w roku 1585 Aleksander Farnese (syn Małgorzaty z Parmy) zdobył Antwerpię, prowincje Unii Utrechckiej zostały poważnie zagrożone. Walka o niepodległość zakończyła się sukcesem na północy kraju. Po roku 1589 ziemie te zostały odzyskane przez powstańców. Jednemu z członków Rady prowincji Holandia, Johanowi van Oldenbarnevelt udało się zawiązać sojusz z Anglią. Finansowe i militarne wsparcie Anglików wyraźnie poprawiło sytuację na froncie. Wojna była kontynuowana.

W roku 1598 zmarł król Filip II. Tym samym południowe prowincje niderlandzkie dostały się w ręce jego córki Izabeli i jej małżonka arcyksięcia Albrechta Austriackiego. W roku 1601 Hiszpanie rozpoczęli okupione ogromnymi stratami oblężenie Ostendy, zakończone ostatecznie przez Ambrioso Spinolę w roku 1604. Powstańcy stracili tym samym swój ostatni punkt oporu we Flandrii.

W roku 1609 dwa lata po bitwie morskiej pod Gibraltarem obie strony zdecydowały się w końcu na zawarcie 12-letniego rozejmu.

W roku 1621 wojna wybuchła ponownie w trakcie wojny trzydziestoletniej. Powstańcom udało się m.in. zdobyć hiszpańską srebrną flotę. Zdobyte pieniądze posłużyły do sfinansowania przez Fryderyka Henryka - brata i następcy Maurycego Orańskiego - wojsk biorących udział w zdobyciu Hertogenbosch w roku 1629 oraz Maastricht w roku 1632. Zawarty w roku 1635 sojusz z Francją nie okazał się korzystny i doprowadził do utraty na rzecz Hiszpanów Venlo, Roermond i paru innych miast.

Hiszpania została znacznie osłabiona utratą Wielkiej Armady podczas walki z flotą angielską w 1588. Klęska floty w bitwie na płyciźnie Downs oraz sił lądowych pod Rocroi, przyczyniły się do prób zawarcia pokoju w Niderlandach, gdyż Hiszpanie zamierzali skoncentrować swoje wojska na frontach wojny trzydziestoletniej. Po śmierci Fryderyka Henryka w roku 1647 prowincje północne kontynuowały rozmowy pokojowe, pomimo sprzeciwu syna Fryderyka - Wilhelma II. Rozmowy zakończyły się podpisaniem w trakcie Pokoju Westfalskiego, porozumienia na mocy którego ostatecznie uznano Republikę Zjednoczonych Niderlandów.

Ludwik XIII, zw. Sprawiedliwym - król Francji i Nawarry od 1610, syn Henryka IV z dynastii Burbonów. W chwili śmierci ojca miał tylko 9 lat, więc do czasu pełnoletniości realne rządy regencyjne sprawowała jego matka Maria Medycejska. Panowanie Ludwika XIII przebiegało w cieniu rządów kardynała Richelieu, który stał się właściwym twórcą systemu rządów absolutnych.

Matka bigotką na dworze przewagę zdobyli radykalni katolicy (parti dévot). Jej głównymi faworytami włoscy awanturnicy: Leonora Dori i jej mąż Concino Concini. Spowodowało to zbliżenie polityki dworu do Hiszpanii i papiestwa - wbrew dotychczasowej praktyce Henryka IV. Owocem tego zwrotu politycznego było małżeństwo młodego Ludwika XIII. 9 listopada 1615 w Bordeaux w wieku zaledwie 14 lat, ożenił się on z księżniczka hiszpańską Anną Austriaczką (1601-1666), córką króla Hiszpanii - Filipa III Habsburga i Małgorzaty Habsburg - arcyksiężniczki austriackiej.

Rządy Marii Medycejskiej i Conciniego skrajnie niepopularne. Królowa nadała faworytowi tytuł marszałka d'Ancre, choć nigdy nie dowodził armią. To jeszcze bardziej wzburzyło starą arystokrację rodową. Szerzyły się spiski szlachty i hugenotów, zaniepokojonych chwiejną i ultrakatolicką polityką dworu. Korupcja i zuchwalstwa Conciniego gorszyły wszystkich. We wrześniu 1614 roku ogłoszono pełnoletniość Ludwika XIII i zakończenie regencji matki. Mimo to Maria Medycejska rządziła po staremu. Próbując podbudować prestiż monarchii jesienią 1614 roku zwołano Stany Generalne. Było to ostatnie ich posiedzenie przed Wielką Rewolucją. Król przewodniczył obradom Stanów. W praktyce nie miał na nic wpływu. Sesja Stanów przebiegła wśród sporów i plotek na temat rodziny królewskiej. O młodym królu mówiono, że jest leniwy, kapryśny i niedouczony. Stany nie doszły do żadnego konsensusu, wszysc krytykowali partię Conciniego. 1615-1616 rebelia części hugenockiej szlachty. Pozycja Conciniego słabła.

Richelieu niepopularny wśród arystokracji, anarchię ukrócił. Także lud nie darzył go sympatią za rosnące obciążenia podatkowe.

Najpierw dyplomacja francuska skłoniła Szwecję Gustawa Adolfa do zawarcia pokoju z Rzecząpospolitą (rozejm w Altmarku) i interwencji w Rzeszy. Następnie subsydiowała armię szwedzką walczącą z wojskami cesarskimi pod wodzą Wallensteina. Dzięki temu przez pierwsze lata zaangażowania w wojnie, Francja walczyła w swym interesie obcymi wojskami. Dopiero w roku 1635 Francuzi włączyli się czynnie do trwającego konfliktu (okres francuski wojny, 1635-1648). Pierwsze lata wojny przyniosły zresztą Francji szereg porażek (wkroczenie wojsk cesarskich do Burgundii i hiszpańskich do Artois, upadek twierdzy Corbie). Francja musiała dokonać reform wojskowych i zdwoić swój wysiłek finansowy. Dopiero od roku 1640 przyszły pierwsze sukcesy. Wtedy też rozpoczęli karierę jedni z najwybitniejszych wodzów w historii Francji: Ludwik ks. de Condé, zwany Wielkim Kondeuszem, oraz Henryk wicehrabia de Turenne. Największe sukcesy tych generałów, jak i zakończenie wojny trzydziestoletniej miało przypaść jednak na panowanie następcy Ludwika XIII, jego najstarszego syna, Ludwika XIV, zwanego Królem Słońce.

Francja pod panowaniem Ludwika XIII założyła swoją pierwszą kolonię w Afryce. W 1638 roku opanowano Senegal, położony na zachodnim wybrzeżu tego kontynentu.

Śmierć 5 grudnia 1642 zmarł Richelieu. Jego następcą na funkcji pierwszego ministra został kardynał Mazarini. Król zmarł kilka miesięcy później, 14 maja 1643 roku na zapalenie jelit. Miał zaledwie 42 lata. Korona przypadła 5-letniemu Delfinowi Ludwikowi - regentką została Anna Austriaczka.

Armand-Jean du Plessis de Richelieu - francuski diuk, kardynał, pierwszy premier Francji.

W 1606 mianowany przez Henryka IV biskupem Luçon W 1622 dzięki protekcji królowej-matki Marii Medycejskiej, papież Grzegorz XV mianował go kardynałem. W 1624 został powołany przez Ludwika XIII na pierwszego ministra. Wprowadził szereg reform m.in. zmierzających do osłabienia pozycji arystokracji. W 1630 r. zabronił arystokratom działalności handlowej, zakazał im prowadzenia prywatnych wojen oraz posiadania zamków warownych (istniejące miały zostać wykupione). W latach 1625-1628 prowadził wojnę z hugenotami, jedną z głównych sił przeciwnych królowi. Pokonawszy hugenotów w 1629 wydał edykt łaski nakazujący hugenotom zrezygnowanie z samodzielności politycznej oraz oddania twierdz, ale gwarantujący jednocześnie wolność wyznania. Pokój ten był przyczyną konfliktu kardynała z Marią Medycejską. Richelieu wyszedł z niego zwycięsko i po tzw. „dniu zawiedzionych” (11 listopada 1630) otrzymał od króla potwierdzenie stanowisk i pełnię zaufania.

W 1635 założył Akademię Francuską, stworzenie literackiego języka francuskiego. Rozbudował armię i flotę. Podjął politykę podbojów kontynentalnych, współzawodnicząc z Anglią. Chciał osłabić Habsburgów, więc utrzymywał dobre kontakty z Turcją.

W czasie wojny trzydziestoletniej wspierał nastroje anty hiszpańsko-habsburskie, nie angażował jednak Francji w otwarty konflikt. Wspierał działania książąt protestanckich oraz krajów przeciwnych Cesarstwu - szukał sojuszu z Anglią, Niderlandami Północnymi, Danią, później ze Szwecją (to między innymi jego dyplomaci byli odpowiedzialni za doprowadzenie do rozejmu polsko-szwedzkiego w Starym Targu w 1629 roku). Hojnymi subsydiami wspomagał niektóre księstwa protestanckie i włoskie, a również Szwecję. Dopiero 12 maja 1635 roku Francja wypowiedziała otwartą wojnę Hiszpanii. Wcześniej zawarty został w Compiègne układ ze Szwedami, na mocy którego połączone siły francusko-szwedzkie miały zaatakować i cesarza, i króla Hiszpanii. Richelieu jednak nie był zainteresowany konfliktem z Rzeszą i usiłował ograniczyć teatr wojny do terenów Hiszpanii i południowych Niderlandów. W odpowiedzi Szwedzi ograniczyli swoje działania jedynie do terytorium Niemiec. Wysokie koszty prowadzenia wojny zmuszały kardynała do coraz obciążania ludności podatkami, serią rewolt, które przetaczały się przez Francję w trakcie wojny. Najbardziej znanym zrywem ludnościowym ruch „bosonogich”, którą badacz Borys Porszniew określił jako próbę generalną przed Frondą.

W 1641 zawiązano przeciw niemu spisek, na czele którego stanęli Gaston, książę Orleanu, François de Thou i markiz Cinq-Mars - faworyt Ludwika XIII, syn długoletniego przyjaciela Richelieu. Kardynał sam przedstawił młodego markiza królowi, sądząc że takiego faworyta będzie mógł z łatwością kontrolować. Pomylił się, ale spisek i tak został wykryty oraz uniemożliwiony. Cinq-Mars został ścięty, a Gaston Orleański opuścił Francję.

Ludwik XIV Wielki, Król Słońce- król Francji i Nawarry 1643-1715, syn Ludwika XIII, z dynastii Burbonów.

Gdy zmarł Ludwik XIII, jego syn i następca liczył sobie 4 lata i 2 miesiące. Do czasu osiągnięcia 13 roku życia rządy sprawowali jego matka Anna Austriaczka i Włoch - kardynał Jules Mazarin, wyznaczony na regenta jeszcze przez swego poprzednika, kardynała Armanda Richelieu. Mazarin kontynuował politykę imperialistyczną władzy centralnej. Między innymi rozwiązał parlament paryski. Fronda (bunt) zwolenników parlamentu, występujących zwłaszcza za zwiększeniem udziału mieszczaństwa w życiu politycznym, a przeciwko ustrojowi króla, została bezwzględnie stłumiona przy użyciu wojska.

Otaczał się urzędnikami pochodzącymi najczęściej z jego rodziny, co nie wykluczało ich zdolności oraz umiejętności zarządzania. Król wspierał też rozwój kultury, nauki i sztuki. W okresie jego panowania powstało wiele monumentalnych budowli, realizowanych w stylu dojrzałego baroku. Głównym z nich jest zespół pałacowo-ogrodowy w Wersalu, będący siedzibą dworu królewskiego.

Nietolerancyjny. W 1685 r. anulował edykt nantejski z 1598 r. o równouprawnieniu innowierców. Związana z tym fala represji spowodowała emigrację ponad 200 tys. hugenotów i odbiła się negatywnie na gospodarce kraju i na stosunkach politycznych z państwami protestanckimi Europy. Państwa niemieckie Rzeszy odmówiły współdziałania w konfliktach z katolickimi Habsburgami.

W 1667 r, powołując się na prawa swej żony, Marii Teresy Hiszpańskiej, do tronu hiszpańskiego, Ludwik rozpoczął tzw. wojnę dewolucyjną z Hiszpanią. W jej toku wojska francuskie zajęły część Niderlandów Hiszpańskich, a w roku 1668, okupowały Franche-Comté. Jednak w tym samym 1668 r. Holandia, Anglia i Szwecja zawarły układ w Hadze, by wspólnie wymusić na Ludwiku XIV zgodę na ich mediację w sporze z Hiszpanią. Kończący wojnę pokój w Akwizgranie przyznawał Francji część zdobyczy w Niderlandach (m.in. Lille, Courtrai, Tournai, Audenarde (fr. Oudenaarde) i Charleroi), ale zmuszał też do zwrócenia Hiszpanii reszty zajętych terenów, w tym Franche-Comté. Jednak w wyniku zawartego pokoju rozpadła się koalicja haska, co Ludwik XIV wykorzystał do zmontowania koalicji przeciwko Holandii; zawarł antyholenderski sojusz z królem angielskim Karolem II, zapewnił sobie neutralność państw niemieckich, a w 1670 r. zajął Lotaryngię, której władca Karol IV prowadził antyfrancuską politykę.

Szczyt potęgi W roku 1672 wybuchła wojna francusko-holenderska. Silna armia francuska dokonała inwazji na terytorium holenderskie, zaś flota sprzymierzonej z Ludwikiem XIV Anglii zaatakowała Holandię od strony morza. Jednak niedostatecznie szybkie działania wojsk francuskich umożliwiły przejęcie władzy w Holandii przez Wilhelma Orańskiego, otwarcie śluz i zalanie dużych obszarów Holandii, co zatrzymało pochód wojsk francuskich. Wkrótce też Francuzi zostali zmuszeni do wycofania się z terytorium Holandii, gdy do wojny przeciw Ludwikowi XIV przystąpiła Brandenburgia, cesarz Leopold I i Hiszpania; w dodatku w wyniku klęsk w starciach z flotą holenderską, w 1674 r. pokój z Holandią zawarł sojusznik Ludwika - król Anglii Karol II. Mimo początkowego osamotnienia (nieco później udało się Ludwikowi nakłonić króla Szwecji Karola XI do przystąpienia do wojny po stronie Francji) w starciu z szeroką koalicją, wojna toczyła się pomyślnie dla Francji. W 1673 r. wojska francuskie zdobyły twierdzę Maastricht, a w roku następnym opanowały Franche-Comté oraz powstrzymały podejmowane przez koalicję próby inwazji na Francję w zwycięskich bitwach pod Seneffe, Entzheim i Miluzą. W kolejnych latach wojny Francuzi odnieśli też zwycięstwa pod Turckheim (1675) i pod Cassel (1677), zdobyli też szereg twierdz w południowej części Niderlandów Hiszpańskich. Z kolei wojskom cesarskim udało się jednak w 1676 r. zdobyć Philippsburg.

W toku wojny flota francuska na Morzu Śródziemnym wsparła sycylijskich powstańców z Mesyny, występujących przeciw hiszpańskim rządom na Sycylii. W 1676 r. na wodach sycylijskich Francuzi stoczyli bitwy morskie z flotą hiszpańsko-holenderską pod Stromboli i pod Augustą. W wyniku ran odniesionych w tej drugiej bitwie zmarł wybitny holenderski admirał Michiel de Ruyter, a miesiąc po jego śmierci Francuzi odnieśli zwycięstwo nad flotą sprzymierzonych pod Palermo.

W 1678 r. wojska francuskie zdobyły Gandawę, a Ludwik XIV wykorzystał ten sukces, by wywrzeć nacisk na sprzymierzonych, aby ci zgodzili się zawrzeć pokój. 1678 - 1679 Ludwik XIV w Nijmegen osobne traktaty pokojowe z Holandią, Hiszpanią i cesarzem Leopoldem I. Na ich mocy zyskiwał hiszpańskie Franche-Comté i liczne fortece w południowych Niderlandach (m.in. Cambrai, Ypres, Valenciennes, Saint-Omer, Aire, Maubeuge, Cassel, Condé i Bouchain), a także należący do Habsburgów austriackich Fryburg Bryzgowijski. W zamian uznał jednak stratę Philippsburga na rzecz cesarza, a Hiszpanii zwrócił część najdalej wysuniętych na północ fortec zagarniętych w wyniku wojny dewolucyjnej (m.in. Charleroi, Courtrai i Audenarde); musiał też ewakuować Gandawę i Maastricht. Miał również oddać następcy Karola IV Lotaryńskiego, Karolowi V księstwo Lotaryngii, ale bez Nancy, Longwy i prowadzących przez księstwo traktów komunikacyjnych. Karol V nie zgodził się jednak na objęcie we władanie tak okrojonego księstwa, co Ludwik XIV wykorzystał, by wbrew postanowieniom traktatów pokojowych zatrzymać Lotaryngię pod swoją kontrolą. Ludwik XIV wycofał też swoje poparcie dla sycylijskich powstańców z Mesyny, co umożliwiło Hiszpanom odzyskanie kontroli nad miastem. W 1679 r. Ludwik XIV zmusił Danię i Brandenburgię do zawarcia pokoju ze Szwecją i do zwrotu Karolowi XI wszystkich terytoriów zagarniętych w toku wojny (m.in. okupowanego przez Brandenburczyków Pomorza Szwedzkiego).

Korzystając z wyczerpania swoich przeciwników długotrwałą wojną na początku lat 80. XVII wieku Ludwik XIV rozpoczął politykę bezkrwawych aneksji na terenie Niemiec, tzw. reunionów. W wyniku tej polityki Francja opanowała m.in. prawie całą Alzację (wraz ze Strasburgiem, obsadzonym przez wojska francuskie w 1681 r.), Montbéliard, część Luksemburga (bez stolicy) i należące do króla Szwecji Księstwo Dwóch Mostów w Palatynacie. Dodatkowo na mocy układu z księciem Mantui załoga francuska w 1681 r. obsadziła twierdzę Casale w północnych Włoszech, zagrażając kontrolowanemu przez Hiszpanów Księstwu Mediolanu. W 1683 r. Hiszpania wypowiedziała wojnę Ludwikowi XIV, jednak wojna szybko przybrała dla niej niekorzystny obrót. Jeszcze w tym samym roku wojska francuskie zajęły Courtrai i Dixmunde, oraz spustoszyły dużą część Niderlandów Hiszpańskich; w roku 1684 r. Francuzi zajęli miasto Luksemburg, a flota francuska zbombardowała i częściowo spaliła Genuę, która budowała i zbroiła galery dla Hiszpanii. Wojnę zakończył w 1684 r. rozejm w Ratyzbonie między Francją a Hiszpanią i cesarstwem, na mocy którego Ludwik na okres 20 lat uzyskiwał prawo do zatrzymania terenów anektowanych w ramach polityki reunionów, jak też części zdobyczy ostatniej wojny z Hiszpanią (m.in. miasta Luksemburga). Jednak Ludwik XIV nie porzucił myśli o dalszej ekspansji i powołując się na prawa Elżbiety Charlotty z Palatynatu (żony Filipa Orleańskiego, młodszego brata Ludwika), wysuwał w jej imieniu roszczenia do części Palatynatu. Jego przeciwnicy w 1686 r. zawiązali Ligę Augsburską, w celu powstrzymania dalszej ekspansji Francji.

W 1689 r. Wilhelm Orański jako król Anglii i stadhouder Holandii formalnie przystąpił do wojny przeciwko Ludwikowi XIV. Do 1690 r. do wojny z Francją przystąpiły jeszcze Hiszpania i Sabaudia. Jedynymi sprzymierzeńcami Ludwika XIV w tej wojnie byli irlandzcy i szkoccy (z Highlands) powstańcy, występujący w obronie praw Jakuba II a przeciwko Wilhelmowi Orańskiemu. Jednak wojna w Irlandii w wyniku klęsk stronników Jakuba II w bitwach nad Boyne i pod Aughrim zakończyła się zwycięstwem Wilhelma Orańskiego, który podporządkował sobie Irlandię, a Jakub II musiał emigrować do Francji. Także stronnicy Jakuba w Szkocji zostali ostatecznie pokonani w pierwszych latach wojny, w bitwie pod Cromdale w 1690 r. W roku 1692 r. flota angielsko-holenderska pokonała flotę francuską w bitwie pod La Hogue, ostatecznie uniemożliwiając Ludwikowi XIV jakiekolwiek próby inwazji na Wyspy Brytyjskie w celu przywrócenia Jakuba II na tron angielski. Więcej sukcesów odniosła Francja w wojnie w kontynentalnej Europie. W 1689 r. wojska francuskie ewakuowały okupowane tereny w Palatynacie, przy okazji pustosząc je, aby uniemożliwić armiom koalicji wyżywienie się na tych terenach i tym samym utrudnić im ewentualny atak na Francję. W 1690 r. Francuzi pokonali armię koalicji w bitwie pod Fleurus, w 1691 r. zajęli Mons, w 1692 r. Namur, oraz pokonali wojska koalicji w bitwie pod Steenkerque, a w 1693 r. - w bitwie pod Neerwinden. Jednak w 1695 r. koalicji antyfrancuskiej udało się odzyskać Namur. W 1696 r. udało się Ludwikowi XIV zawrzeć osobny pokój z Sabaudią; Ludwik oddał Sabaudii Pinerolo oraz zrzekł się prawa do utrzymywania załogi w Casale Monferrato, ale dzięki temu mógł przerzucić żołnierzy wcześniej walczących we Włoszech na front w Niderlandach Hiszpańskich. Duże sukcesy odnosili Francuzi w Katalonii, gdzie w 1697 r. udało im się nawet zdobyć Barcelonę. Działania wojenne toczyły się również w koloniach w Ameryce Północnej (patrz: Wojna króla Wilhelma).

Żadnej ze stron nie udało się całkowicie pokonać strony przeciwnej; wyczerpani przeciwnicy ostatecznie zawarli w 1697 r. pokój w Ryswick. Ludwik XIV nie tylko nie zatrzymał zdobyczy tej wojny, ale też zwrócił większość terenów zajętych po pokoju w Nijmegen, a nawet zrzekł się Breisach i Fryburga Bryzgowijskiego na prawym brzegu Renu; niemniej zatrzymał jeden z najważniejszych "reunionów" - Alzację ze Strasburgiem. Wreszcie oddał też Lotaryngię następcy Karola V, Leopoldowi I Józefowi; uznał także Wilhelma III Orańskiego królem Anglii. Dodatkowo Holandia uzyskała prawo utrzymywania swoich garnizonów w łańcuchu fortec położonych na terenie Niderlandów Hiszpańskich, tworząc barierę ochronną przed wojskami Francji.

Ekspansja kolonialna Wszystkie te wojny bardzo wiele Francję kosztowały. Również kosztowna była ekspansja kolonialna Francji, przy czym zamorskie posiadłości francuskie znacząco powiększyły się za panowania Ludwika XIV, między innymi o zachodnią część wyspy Haiti (dzisiejsze państwo Haiti) na Karaibach (formalnie Hiszpanie zrzekli się tych terenów na rzecz Francji na mocy traktatu z Ryswick). Wcześniej, w toku wojny z Holandią z lat 1672-1678, Francuzi opanowali część holenderskich posiadłości zamorskich - wyspę Tobago na Karaibach oraz część holenderskich faktorii w zachodniej Afryce, w tym wyspę Gorée na obszarze dzisiejszego Senegalu (opanowana w 1677 r.); te nabytki francuskie zostały zatwierdzone traktatem pokojowym w Nijmegen. Zreformowana została administracja Nowej Francji, francuskich posiadłości na terytorium dzisiejszej Kanady, intensywnie też kolonizowano ten obszar (pod koniec XVII wieku w Nowej Francji żyło już 15 000 Francuzów). W 1682 r. René-Robert Cavelier de La Salle popłynął w dół rzeki Missisipi, docierając do Zatoki Meksykańskiej, i objął nowo odkryte ziemie w posiadanie Francji, nadając im na cześć Ludwika XIV (fr. Louis) nazwę Luizjana. Jednak dopiero w 1699 r. Pierre Le Moyne d'Iberville założył pierwszą stałą francuską kolonię na terenie Luizjany. Francuzi założyli też swoje faktorie w Indiach, m.in. w Chandernagor i Pondichérry.

Król Ludwik XIV zmarł w 1715 r., pozostawiając po sobie wielkie, zmodernizowane państwo o scentralizowanej, absolutystycznej władzy królewskiej, będące wzorem dla wielu innych państw Europy, mimo przejściowego krachu gospodarki i finansów królestwa. Zaś francuski dwór w Wersalu stał się salonem mody i etykiety. Bardzo rozbudował się Paryż, osiągając ponad ćwierć miliona mieszkańców i uzyskując nowe eleganckie dzielnice, place, bulwary, mosty, parki oraz liczne obiekty architektoniczne.

Król-Słońce Ludwik XIV najdłużej panującym monarchą europejskim, bo aż 72 lata (wliczając okres regencji).

Angielska wojna domowa, (rewolucja angielska lub wojna domowa w Anglii) - seria trzech wojen domowych oraz ciąg politycznych machinacji, które miały miejsce pomiędzy parlamentarzystami i rojalistami od 1642 do 1651. Parlamentarzyści buntowali się przeciwko królowi Karolowi I i Karolowi II. W tym czasie Oliver Cromwell zniósł ustrój monarchiczny.

Brak pieniędzy z tytułu podatków zmusił jednak monarchę, który tym samym przyznał się do klęski, do ponownego zwołania zgromadzenia. Parlament ten już nie pozwolił się rozwiązać, a ponieważ trwał przez 13 lat, nazwany został Parlamentem Długim. Zgromadzenie to było zdominowane przez opozycję, której przewodniczyli John Pym, John Hempden, Oliver St. John, William Lenthall i Oliver Cromwell. Doszło do ustanowienia reform godzących w absolutyzm, a umacniających pozycję opozycji. W swoich obradach parlament zniósł represyjne sądy królewskie, uznał za nieważne podatki nałożone i pobierane przez króla bez zgody parlamentu, rozpuścił armię królewską, a doradców monarchy, głównych przeciwników rewolucji, Thomasa Strafforda i arcybiskupa Canterbury Williama Lauda skazał na karę śmierci. Nie podano powodów, gdyż sprytny Pym wydobył prawo z czasów Tudorów pozwalające na skazanie na śmierć osoby na podstawie ogólnego oskarżenia. Wystosowano do władcy tzw. Wielkie Napomnienie, które wytykało królowi wszystkie przekroczenia władzy, jakich się dopuścił. Odbyło się nad nim głosowanie i 22 czerwca 1641 ponad połowa izby stwierdziła, że osiągnięto to, co trzeba, a dalsze uchwały idą za daleko i oznaczają rewolucję. Sytuacja z królewskiego punktu widzenia poprawiła się w związku z powstaniem irlandzkim,uchwalono podatki na wojnę, a władca miał stanąć na czele armii. Jednak fatalnie rozegrał swoją walkę, bo gdy chciał pojmać opozycjonistów, ostrzeżeni i zdołali tego uniknąć.

Tracący władzę nad państwem Karol I 10 stycznia 1642 opuścił Londyn, a 22 sierpnia wypowiedział wojnę parlamentowi ze swego zamku w Nottingham. Nastąpiły starcia pomiędzy zwolennikami króla zwanymi kawalerami (czyli anglikańską i katolicką starą szlachtą, nielicznymi chłopami, artystami i intelektualistami), a okrągłogłową armią parlamentu (czyli purytańską nową szlachtą i średnio zamożnym mieszczaństwem). Zastanawiające jest też, że w części północno-zachodniej najwięcej zwolenników miał król, a w południowo-wschodniej parlament. Ten podział miał ścisły związek z rozwojem gospodarczym tych regionów. Początkowo w starciach zwycięstwa odnosili zwolennicy króla. Tak stało się 23 października 1642 roku w pierwszej bitwie u podnóża gór Edgehill w hrabstwie Warwick. Wojska królewskie od końca 1642 do 1643 zdobyły Oksford, Bristol, południowo-zachodnią Anglię, znaczną część hrabstw York i Lancaster. Wkrótce jednak sytuacja zmieniła się. Sukcesem okazała się obrona Gloucester w lecie 1643, a także uwieńczone sukcesem starania dyplomatyczne o dołączenie się Szkocji do rewolucji. Jednak największy sukces stał się za sprawą Olivera Cromwella, znakomitego dowódcy, który stanął na czele armii parlamentu. Utworzył sprawny pułk kawalerii składający się z tzw. yeomenów (wolnych dzierżawców ziemi, drobnych właścicieli ziemskich i rzemieślników), a także jazdy konnej (zwanej żelaznobokimi od ich odzienia). Jego organizacja polegała na żelaznej dyscyplinie i równości żołnierzy wobec innych, a także na ich fanatyzmie religijnym. Na wzór tego pierwszego pułku zaczęto szkolić także inne oddziały, z których powstała armia nowego wzoru, która odniosła potem zwycięstwo za zwycięstwem. Pierwsze małe sukcesy pod Gratham, Gainsbourgh i Winceby w drugiej połowie 1643 roku, następnie 2 lipca 1644 roku w bitwie pod Marston Moor w Yorkshire. Ostateczne zwycięstwo nastąpiło w 1645 pod Naseby, gdzie w decydującej walce z wojskiem królewskim armia nowego wzoru święciła tryumfy.

Pod wpływem przegranej król uciekł do Szkocji. Z kolei w obozie independentów rozłam, wskutek którego powstali levellerzy (zrównywacze), których przywódcą stali się John Lilburne, Richard Overton i William Walwyn. Występowali oni przeciwko przywilejom feudalnym, wysuwali ideę suwerenności narodu, która objawić miała się w powszechnym prawie wyborczym, żądali zniesienia monopoli, patentów i wybranych podatków, a także postulowali zmniejszenie podatków dla niezamożnych podatników. Swój program przedstawili oni w traktacie "Porozumienie Ludzi" z 1647 roku. Napięcie pomiędzy parlamentem, a armią osiągnęło tak wysoki stopień, że Cromwell musiał działać. Wyruszył ze swoją armią i zajął 6 września 1647 roku po raz pierwszy Londyn, rozbił zwycięski obóz prezbiterianów, poskutkowało ucieczką większości prezbiterian znajdujących się w parlamencie.

Główne miejsca powstania skoncentrowały się w hrabstwie Kent, a także Londynie. Oliver Cromwell wspólnie z Thomasem Fairfaxem, jego formalnym przełożonym, rozpoczął walkę z rojalistami, a także ich sprzymierzeńcami Szkotami. Każdy z dowódców działał w innym regionie, Fairfax szybko uporał się z powstańcami z Kent, natomiast Cromwell miał trudniejsze zadanie. Odniósł zwycięstwa nad zwolennikami króla w maju 1648 pod Cardiff w Walii, a następnie nad angielsko-szkocką armią dowodzoną przez Langdale'a i Hamiltona 17 sierpnia tego samego roku w bitwie pod Preston w Lancashire. Wojna skończyła się zwycięstwem independentów. Cromwell ruszył na północ przekraczając granicę Szkocji, a następnie wkraczając tryumfalnie do Edynburga.

W 1649 roku, dwa lata po ucieczce Karola I do Szkocji, w zamian za sowitą zapłatę Szkoci wydali króla parlamentarzystom. Parlament, zwołany w uszczuplonym składzie (skąd nazwa „Parlament Kadłubowy”), uznał Karola I winnym zdrady i jako „tyrana, zdrajcę, mordercę i wroga publicznego” skazał na śmierć. Egzekucję przez ścięcie wykonano 30 stycznia 1649.

Po kilku miesiącach parlament ogłosił Anglię republiką i rozwiązał Izbę Lordów. Pełnię władzy Oliver Cromwell, który prowadząc zręcznie politykę zagraniczną i handlową zdobył zaufanie Anglików. Cromwell kontynuował kampanię przeciwko Szkocji i Irlandii, a wojenne zdobycze przekazywał zwolennikom republiki. Jego celem była też reforma kościoła w stronę kalwińsko-purytańską.

W 1651 uchwalono Akt Nawigacyjny mający ogromne znaczenie dla gospodarki angielskiej. Zezwalał on na import towarów do Anglii tylko na statkach angielskich lub należących do kraju, z którego pochodziły towary importowane. Akt skierowany był więc głównie przeciw Holandii, która w tamtym czasie była największym pośrednikiem w handlu międzynarodowym. Doprowadziło to wkrótce w pierwszej wojny angielsko-holenderskiej, w w wyniku której Holendrzy zmuszeni zostali do uznania Aktu.

W 1653 Cromwell rozpędził nieudolnie rządzący parlament kadłubowy i przyjął godność lorda protektora stając się dyktatorem. W 1657 zaproponowano mu przejęcie korony, jednak odmówił, gdyż nie potrzebował tytułu królewskiego, by rządzić.

Po śmierci Cromwella w 1658 stanowisko lorda protektora przejął jego syn Ryszard. W 1659, gdy mieszczaństwo i nowa szlachta mieli już dość dyktatury, Ryszard musiał ustąpić i ponownie powołany został parlament.

III wojna domowa (1649-1651) Rozegrała się w latach 1649 - 1651 i była ostatnią z serii konfliktów między obiema siłami. Odbywała się na najszerszą skalę terytorialną: w Irlandii i Szkocji a także w prowincji Maryland w Ameryce. najważniejszą bitwą była Bitwa pod Worcester zakończona zwycięstwem sił parlamentu (tylko 1000 osób straty).

Konsekwencje Stuartowie odzyskali możliwość powrotu na tron po pójściu na wiele ustępstw, m.in. wyrzeczenia się dążenia do władzy absolutnej. Karol II wrócił na tron w r. 1660 i cofnął większość postanowień rewolucjonistów. Nadto w r. 1689 przyjęto ustawę gwarantującą przewagę parlamentu nad monarchią, co dało początek demokracji parlamentarnej.

Restauracja Stuartów Obiecano Stuartom powrót na tron pod warunkiem jednak zatwierdzenia wolności sumienia, uznania nienaruszalności dóbr nabytych w czasie rewolucji oraz wyrzeczenia się dążeń do władzy absolutnej. W 1660 roku na króla został wybrany przez parlament Karol II Stuart. Władca represjonował przywódców rewolucji i sprawców śmierci swojego ojca, a jednocześnie prowadził efektywną politykę handlową i kolonialną. Odrestaurował Izbę Lordów i uzupełnił Izbę Gmin. Zdobył poparcie grupy polityków-arystokratów (później nazwaną torysami). Właściwie cofnął wszystkie postanowienia i ustawy rewolucjonistów. Pojawiła się w tym czasie (nazwana później Wigami) grupa możnych mieszczan. Ich sukcesem stało się uchwalenie Habeas Corpus Act w 1679 roku. Ustawa ta gwarantowała wszystkim nietykalność osobistą, więc dopiero po uzyskaniu pisemnego nakazu sądu można było aresztować daną osobę. Następcą Karola stał się jego brat Jakub II, jednak nie potrafił on przedłużyć polityki swojego brata. Dążył do przywrócenia katolicyzmu (sam był gorliwym katolikiem), chciał ograniczyć rolę parlamentu i wprowadzić monarchię absolutną. Przez to stracił zaufanie całego społeczeństwa. Widząc społeczne niezadowolenie król uciekł do Irlandii, gdzie utworzył wojska mając zamiar na odzyskanie tronu. W 1688 roku Wigowie i torysi zaproponowali jednak koronę córce Jakuba II, Marii, protestantce. Po stosunkowo krótkich walkach w Irlandii wojska zdetronizowanego monarchy pokonane.

Chwalebna rewolucja lub sławetna rewolucja − przeprowadzona przez parlament angielski zmiana panującego, w listopadzie i grudniu 1688, zwana też czasem bezkrwawą rewolucją.

Wiąże się ona z przybyciem do Anglii męża Marii Stuart, protestanckiego niderlandzkiego księcia Wilhelma Orańskiego i ucieczką prokatolickiego Jakuba II (ojca Marii).

Parlament postanowił definitywnie rozprawić się z rządzącą dynastią Stuartów w 1688 i w tym celu usunął z tronu Jakuba II.

Do Anglii wezwano Wilhelma i Marię, i koronowano jako Wilhelma III i Marię II. Bezkrwawego przewrotu.

O tym, jak powszechne było zmęczenie stylem rządów, jaki uprawiali Stuartowie, może świadczyć fakt, że list do Wilhelma podpisało 4 wigów i 3 torysów.

Rok później zmuszono Wilhelma III do wydania Deklaracji praw (ang. Bill of Rights). Dokument ten ostatecznie spełnił cele angielskiej rewolucji.

Deklaracja praw (ang. Bill of Rights) - wydana w Anglii w 1689. Zaprzysiągł ją Wilhelm III Orański. Została zaakceptowana przez parlament 16 grudnia 1689 roku.

W trzynastu punktach wyliczała podstawowe nadużycia władzy, popełnione przez dynastię Stuartów. Przy każdym z tych punktów sformułowano zasady prawne, które odnosiły się do uprawnień monarszych. Ich celem było zapobieżenie nawrotowi absolutyzmu.

Najważniejsze postanowienia Bill of Rights:

W roku 1690 rozszerzono postanowienia Bill of Rights o dalsze dwa:

Od momentu wydania przedmiotowego dokumentu faktyczna władza w państwie należała zatem do parlamentu. Władza królewska poddana została bowiem kontroli parlamentu, co uczyniło Anglię pierwszą na świecie monarchią parlamentarną. Religią panującą pozostał anglikanizm, tolerowano ,,poddanych religii protestanckiej", lecz katolicy nie mogli piastować urzędów państwowych.

Filip II - król Neapolu i Sycylii w latach 1554-1598, władca Niderlandów 1555-1598, król Hiszpanii 1556-1598 i Portugalii w latach 1580-1598 (jako Filip I) z dynastii Habsburgów.

Syn cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego i króla Hiszpanii Karola V oraz Izabelli Aviz (córki króla Portugalii Manuela I Szczęśliwego). Ojciec króla Hiszpanii i Portugalii, Filipa III.

W historiografii hiszpańskiej jest, obok swojego ojca, zaliczany do tzw. "Habsburgów większych" (mayores), w odróżnieniu od swoich potomków, "Habsburgów mniejszych" (menores).

Likwidacja znacznej części odrębności tego królestwa wiązała się z konfliktami na dworze królewskim. Po objęciu tronu w Radzie Królewskiej dwie frakcje. Główną różnicą między tymi frakcjami były poglądy na sposób rozwiązania konfliktów w Niderlandach. Frakcji wojennej przewodził książę Alba, frakcji pokojowej książę Éboli. Ten ostatni zmarł w 1573 r. i zastąpił go Antonio Pérez. Wkrótce nawiązał on romans z wdową po księciu Éboli.

W 1578 r. do Hiszpanii przybył sekretarz walczącego z niderlandzkimi buntownikami Don Juana de Austrii, Juan de Escobedo, protegowany Péreza. Na miejscu uznał on, że potężny minister działa na szkodę jego pana i doniósł królowi, że Pérez i księżna Éboli spiskują przeciwko niemu razem z niderlandzkimi powstańcami. Pérez dowiedział się o tym i Escobedo został w 1578 r. zamordowany na madryckiej ulicy. O zlecenie morderstwa powszechnie oskarżano potężnego ministra. Król zlecił sekretarzowi, Mateo Vazquezowi śledztwo. Uwięziony w 1579 r. i torturowany Pérez przyznał się do wszystkiego. Nie wyciągnięto jednak przeciw niemu żadnych innych konsekwencji. W kwietniu 1590 r. udało mu się uciec z więzienia, po czym udał się do rodzinnej Aragonii.

Prowincja miejscem ogromnych napięć. W 1587 r. król postanowił odebrać leżące na francuskim pograniczu hrabstwo Ribagorza jego posiadaczowi, księciu Villahermosie. Popierali go w tych dążeniach mieszkańcy hrabstwa. Na przeszkodzie temu stanął Najwyższy Sędzia Aragonii, Jan z Lanuzy, uznał działania króla bezprawne. Wtedy królowie musieli liczyć się z jego opiniami. Te nie przypadły z kolei do gustu mieszkańcom hrabstwa, którzy zbuntowali się przeciwko Villahermosie. Bunt krwawo stłumiony, a przywódcy zamordowani. Wówczas królewski doradca, Chinchón, wysłał do Ribagorzy wojska, który usunęły Villahermosę z tych terenów. Aragonia pogrążyła się jednak w chaosie. Na drogach rozpoczęły się napady na królewskie transporty z pieniędzmi.

W takiej sytuacji do Aragonii przybył w 1590 r. Pérez i oddał się pod sąd Najwyższego Sędziego Aragonii. Tym samym umknął jurysdykcji królewskiej. Jedyną szansą na wydobycie go z więzienia Najwyższego Sędziego było oddanie go w ręce Świętej Inkwizycji. Jednak kiedy miano przewieźć Péreza z jednego więzienia do drugiego w Saragossie, gdzie był osadzony, wybuchły zamieszki. Tłum odebrał go konwojentom i ponownie umieścił w więzieniu sędziego. Wicekról Aragonii został zamordowany. Filip zdecydował się na zbrojną interwencję. W 1592 r., pod pozorem wyprawy przeciwko Francji, wojska królewskie wkroczyły do Aragonii, szybko likwidując kolejne ogniska buntu. Pérez uciekł do Francji, gdzie zmarł w 1611 r. Inni odpowiedzialni za rozruchy zostali straceni. Książę Villahermosa, który jako jedyny z arystokratów poparł bunt, zmarł w więzieniu.

Sprawa Péreza dała Filipowi argument za likwidacją partykularyzmów aragońskich. Od tamtej pory Najwyższy Sędzia mógł zostać odwołany przez króla. Urząd wicekróla mógł zostać powierzony osobom spoza Aragonii. Odebrano prawie wszystkie uprawnienia aragońskim Kortezom. Były one od tej pory zwoływane tylko dla spraw podatkowych

Rozwinął zasięg działania inkwizycji, a podległość ortodoksji kościoła ustanowił jako jeden z najważniejszych celów swojej polityki. W 1559 r., trzy lata po dojściu Filipa do władzy, uchwalono przepisy zakazujące studentom podróży zagranicznych oraz wprowadzających cenzurę, na której czele stali dostojnicy inkwizycji. Zabroniono importu książek oraz starano się usunąć wszystkie dzieła luterańskiej i kalwińskiej literatury, mając nadzieję na uniknięcie panującego we Francji chaosu. W 1587 r. wcielił Zakon Rycerzy z Montesy do korony aragońskiej.

Panowanie Filipa początek ekonomicznego kryzysu Hiszpanii. Gigantyczny import złota i srebra z kolonii podkopał ekonomiczne podstawy państwa. Pieniądz zaczął stopniowo tracić na wartości. Kraj nawiedzały kryzysy ekonomiczne. Filip musiał cztery razy ogłaszać bankructwo swojego królestwa. Jednak "owoce" kryzysu zbiorą dopiero następne pokolenia.

Karol V powierzył synowi rządy w Niderlandach w 1555 r. Rok później abdykował i Filip wyjechał do Hiszpanii. Rządy namiestnicze przekazał przyrodniej siostrze, Małgorzacie Parmeńskiej. Filip przystąpił do działań mających na celu umocnienie pozycji katolicyzmu w Niderlandach. Wspierali te działa namiestniczka Małgorzata i przewodniczący Rady Stanu Antoine Perrenot de Granvella. Prokatolicka polityka Filipa ze sprzeciwem trzech wpływowych członków Rady - księcia Wilhelma Orańskiego, Filipa Hoorna i hrabiego Egmont. W 1561 r. założyli Ligę Możnych i postulowali zmianę polityki dworu wobec Niderlandów.

Ich sugestie niewysłuchane. Poza kosmetycznymi zmianami (odwołanie Granvelli i mniej rzucająca się w oczy działalność inkwizycji) polityka hiszpańska pozostała w tych samym torach. Musiało to w końcu doprowadzić do konfliktu. Zaczęło się pod koniec 1565 r., kiedy przedstawiciele szlachty niderlandzkiej podpisali tzw. "kompromis brukselski". 5 kwietnia 1566 r. delegacja szlachty przybyła do pałacu Małgorzaty Parmeńskiej, aby przedstawić jej kompromis. Jeden z dostojników namiestniczki nazwał wówczas delegatów "żebrakami", po franc. gueux. Weźmie się od tego nazwa ruchu wyzwoleńczego - gezowie.

Małgorzata obiecała delegatom spełnić ich żądania. Sprawę przedstawiono królowi. W Madrycie zastanawiano się przez chwilę nad zmianą polityki, ale ostatecznie zdecydowano się pozostać przy dotychczasowym kursie. W 1567 r. protestanckie mieszczaństwo Antwerpii sprofanowało miejscowy kościół. To dla Arcykatolickiego Króla było już za wiele. Do Niderlandów ruszył jeden z najwybitniejszych wodzów Filipa, znany z okrucieństwa Fernando Alvarez de Toledo, 3. książę Alba. Jego rządy w Niderlandach trwały 6 lat i upłynęły pod znakiem terroru i represji. Niedługo po przybyciu na miejsce książę powołał nadzwyczajny sąd, 12-osobową Radę Zaburzeń. Mimo apeli cesarza Maksymiliana II Rada skazała na śmierć Hoorna i Egmonta. Ścięto ich na rynku w Brukseli 5 czerwca 1568 r. Wilhelm Orański na wieść o przyjeździe księcia Alby uciekł za granicę.

Na kraj nałożono ogromne podatki. Szczególnie znienawidzony był tzw. "dziesiąty fenig", czyli dziesiąta część ceny sprzedanej nieruchomości, którą należało oddać do skarbu państwa. Nadmierne podatki i terror religijny spowodowały w 1568 r. rozpoczęcie działań wojennych. 23 kwietnia stoczono pierwszą bitwę tej niewypowiedzianej wojny - pod Rheindalen. 1 kwietnia 1572 r. "gezowie morscy" zdobyli twierdzę Briel u ujścia Mozy. To wydarzenie jest uznawane za początek wojny wyzwoleńczej Niderlandów. Do Niderlandów powrócił Wilhelm Orański i stanął na czele buntowników. Alba robił co mógł, ale sytuacja wymykała się spod kontroli. W 1573 r. popadł w niełaskę i został odwołany ze stanowiska. Zastąpił go Luis de Zúñiga y Requesens.

Nowy namiestnik zniósł Radę Zaburzeń, ale nie uspokoiło to sytuacji. Zmarł nagle w 1576 r., zastąpił go Don Juan de Austria. Nim przybył on na miejsce, 4 listopada 1576 r. żołnierze hiszpańskiego garnizonu Antwerpii dokonali masakry miasta. W odpowiedzi obradujące w Gandawie Stany Generalne ogłosiły 8 listopada rozpoczęcie wojny z Hiszpanią. Kiedy de Austria przybył do Niderlandów rozpoczęły się negocjacje. W lutym 1577 r. tzw. "wieczysty edykt" wprowadzał w Niderlandach tolerancję religijną. Nie zakończyło to wojny. Zwycięstwo de Austrii pod Gembloux w 1578 r. przyczyniło się do podziału Niderlandów na katolickie południe i protestancką północ. De Austria nie doczekał się jednak pomocy z Hiszpanii i zmarł w 1579 r.

Następca, książę Aleksander Farnese wykorzystał sprzeczności między katolikami i protestantami, i w 1579 r. doprowadził do podpisania unii w Arras 6 stycznia 1579 r., gdzie południowe prowincje opowiedziały się za pozostaniem przy Hiszpanii. 23 stycznia prowincje północne podpisały unię w Utrechcie, odrywając się od Hiszpanii i tworząc Republikę Zjednoczonych Prowincji. W ciągu następnych kilku lat Farnese zdobył wszystkie protestanckie twierdze w południowych prowincjach, ale na podbój północy nie pozwoliły działania Filipa II, który odciągał księcia od prowadzenia wojny powierzając mu różne inne zadania.

Nie wspierany przez Madryt, oskarżany o nielojalność wobec króla Farnese do 1592 r. odnosił liczne sukcesy militarne. Po jego śmierci zabrakło w Niderlandach dobrego dowódcy. Następca zamordowanego w 1584 r. Wilhelma Orańskiego, Maurycy Orański, odnosił więc liczne sukcesy. Rozejm został podpisany dopiero w 1609 r., 11 lat po śmierci Filipa.

Król Filip przyczynił się do rebelii w Niderlandach swoją polityką przymusowej katolicyzacji i represji wobec opornych. Podczas wojny jego nieufność i zazdrość wobec odnoszących sukcesy podkomendnych (np. de Austrii i Farnesego) spowodowała, że Hiszpanie nie potrafili zadać zbuntowanym prowincjom poważniejszych ciosów.

Już w 1558 r. turecki admirał Pijal Pasza zdobył Baleary. Wcześniej działał jeszcze na wodach okalających południową część półwyspu Apenińskiego, która również znajdowała się pod władzą Filipa. Zwycięstwa odnoszone przez Turków stworzyły mit, że są niezwyciężeni, co powiększało panikę na obszarach będących w zasięgu ich działań. Po utracie Balearów Filip zaapelował do papieża Pawła IV i innych europejskich monarchów o pomoc w zorganizowaniu działań przeciwko Turcji.

Jego starania przyniosły efekty w 1560 r., kiedy powstała Liga Święta, zrzeszająca Hiszpanię, Wenecję, Genuę, Państwo Kościelne, Sabaudię i zakon joannitów osiadły na Malcie. Zgromadzona w Messynie flota liczyła 200 okrętów i 30 000 ludzi. Dowodził nią Giovanni Andrea Doria, krewniak słynnego genueńskiego admirała Andrei Dorii. 10 lutego 1560 r. flota poniosła kotwicę i wypłynęła w kierunki Trypolisu. 12 marca zdobyto Dżerbę, ważną strategicznie wyspę u wybrzeży Tunezji, która pozwalała kontrolować szlaki morskie z Algieru do Trypolisu.

W odpowiedzi na działania ligi Sulejman wysłał na Dżerbę flotę 120 okrętów pod wodzą Pijala Paszy. Flota dotarła na miejsce 9 maja. Rozpoczęła się bitwa pod Dżerbą. 12 maja siły tureckie zostały wzmocnione okrętami Turguta Reisa. Bitwa zakończyła się 14 maja całkowitą klęską chrześcijan. Utracono 60 okrętów i 20 000 ludzi, a admirał Doria ledwo wydostał się z miejsca bitwy. Wkrótce Turcy zdobyli wyspę. Komendant garnizonu, Don Alvaro de Sande, próbował uciec, ale został schwytany.

Przełomem w walce z Turkami okazało się Wielkie Oblężenie Malty w dniach 19 maja - 8 września 1565 r. Bezskuteczne oblężenie a następnie odwrót z wyspy zdaniem wielu historyków oznaczały kres osmańskiej ekspansji na Morzu Śródziemnym. W 1570 r. powstała kolejna Liga Święta. 7 października 1571 r. dowodzący flotą Ligi przyrodni brat Filipa, Don Juan de Austria, nieślubny syn Karola V, zniszczył turecką flotę pod Lepanto. W 1573 r. Don Juan zdobył Tunis, który jednak został utracony już w 1574 r. Pokój z Turcją Osmańską został podpisany w 1585 r.

Maria zmarła w 1558 r. i tron objęła jej siostra Elżbieta I, protestantka. Filip, chcąc utrzymać władzę nad Anglią, chciał ją poślubić, ale nowa królowa odrzuciła jego zaloty. Między Arcykatolickim Królem a protestancką królową narastał konflikt. Filip wspierał buntujących się irlandzkich katolików, natomiast Elżbieta wspierała powstańców w Niderlandach (początkowo potajemnie, po zamordowaniu Wilhelma Orańskiego już jawnie). Angielscy korsarze, tacy jak Francis Drake, łupili hiszpańskie statki na Atlantyku.

Wybuchła w 1585 r., kiedy Francis Drake zaatakował hiszpańskie kolonie w Indiach Zachodnich. Kiedy Elżbieta wsparła Republikę Zjednoczonych Prowincji na hiszpańskim dworze rozpoczęto przygotowania do wyprawy na Anglię. Przyspieszyły je stracenie katolickiej królowej Szkotów i pretendentki do angielskiego tronu Marii Stuart 8 lutego 1587 r. i atak Drake'a na Kadyks w kwietniu 1587 r., który kosztował Hiszpanów stratę 37 okrętów. 29 lipca Filip uzyskał od papieża Sykstusa V bullę zezwalającą Jego Arcykatolickiej Mości na pozbawienie Elżbiety tronu i zastąpienie jej osobą, którą król uzna za właściwą.

28 maja 1588 r. flota 130 okrętów (tzw. Wielka Armada) na czele z księciem Medina Sidonia wypłynęła z Lizbony i skierowała się na kanał La Manche. Na pokładach okrętów znajdowało się 8000 żołnierzy armii inwazyjnej. Kolejne 30 000 miało dołączyć w Niderlandach. Nie doszło jednak to tego, gdyż Holendrzy zablokowali porty i książę Farnese nie mógł wyjść w morze. Hiszpańska flota była zawzięcie atakowana przez Anglików, dodatkowo przeciwko Armadzie zwróciła się również pogoda. Nie mając sił ani warunków do inwazji Medina Sidonia został zmuszony do opłynięcia wysp brytyjskich. Sztormy i zdradliwe wybrzeża Szkocji i Irlandii poczyniły w Wielkiej Armadzie większe spustoszenia niż flota angielska. We wrześniu do Hiszpanii wróciła 1/3 floty.

Następne lata to korsarskie działania Anglików przeciwko hiszpańskiej flocie atlantyckiej i próby inwazji w Portugalii, zawsze bezskuteczne. Po klęsce Armady Filip dość szybko odbudował hiszpańską flotę. Udało jej się zapewnić dość skuteczną ochronę statków ze złotem płynących z Ameryki. Dzięki temu złotu udało się przezwyciężyć kryzys z 1596 r., który zmusił Hiszpanię do ogłoszenia bankructwa (po raz czwarty za panowania Filipa). W latach 1596 i 1597 r. Filip wysłał kolejne dwie wyprawy do Anglii, w celu wsparcia irlandzkich powstańców, obie zakończyły się porażkami.

Wojna zakończyła się w 1604 r., po śmierci głównych adwersarzy (Filip zmarł w 1598 r., Elżbieta w 1603 r.).

Po śmierci Sebastiana męskim przedstawicielem dynastii Aviz Henryk I Kardynał, prawie 70-letni duchowny. Zmarł on bezpotomnie już 1580 r. Do walki o tron portugalski stanęło troje kandydatów - Filip (jako wnuk po kądzieli Manuela I Szczęśliwego), Katarzyna, księżna de Braganza (w prostej linii wnuczka Manuela I) i Antoni de Crato (joannita, nieślubny syn Ludwika de Beja, syna Manuela I). W styczniu 1580 r. ukonstytuowała się Rada Regencyjna (Junta), która miała sprawować władzę do czasu wyboru nowego króla.

24 lipca 1580 r. Antoni de Crato, nie czekając na decyzję Rady, ogłosił się królem Portugalii. Poparła go księżna de Braganza. Filip wysłał do Portugalii księcia Albę, który 25 sierpnia pokonał pretendenta pod Alcântarą. Dwa dni później padła Lizbona a Crato i jego stronnicy uciekli na Azory. 17 kwietnia 1581 r. Filip został okrzyknięty w Tomar królem przez portugalskie Kortezy. Filip przybył to Portugalii i przebywał tam 2 lata, do 11 lutego 1583 r., kiedy wyjechał i powierzył rządy nad krajem hiszpańskiemu wicekrólowi.

De Crato i jego zwolennicy próbowali z pomocą angielską w 1589 r. odzyskać tron Portugalii, jednak bez efektu. Hiszpańskie panowanie nie przyniosło szczęścia Portugalii. Przez 60 lat trwały walki z nieuznającymi Habsburgów rebeliantami. Nastąpiła zapaść gospodarcza kraju, który utracił na rzecz Republiki Zjednoczonych Prowincji wiele swoich kolonii. Dopiero w 1640 r. Portugalczycy zrzucili hiszpańskie panowanie. Zwiazek Hiszpanii z Portugalią w l. 1581-1640 jest znany w historii jako "Unia Iberyjska".

Przez kolejne lata Francja była targana wojnami religijnymi między hugenotami a Ligą Katolicką. Filip nie brał udziału w tym konflikcie do 1584 r., kiedy to zmarł młodszy brat króla Francji, Franciszek Hercules Walezjusz. Król Henryk III nie posiadał męskiego potomka. Był równocześnie ostatnim męskim przedstawicielem dynastii Walezjuszów. Jego bezpotomna śmierć oznaczała, że tron Francji przypadnie hugenotowi, królowi Nawarry Henrykowi Burbonowi. To było nie do zaakceptowania dla Filipa, który zaczął finansowo wspierać Ligę Katolicką. W 1586 r. wybuchła kolejna wojna. W 1589 r. król Henryk III został zamordowany przez fanatycznego mnicha. Henryk z Nawarry został królem jako Henryk IV.

14 marca 1590 r. Henryk IV pokonał wojska Ligi Katolickiej pod Ivry i rozpoczął oblężenie Paryża. Zawsze prokatolickie mieszczaństwo stolicy nie zamierzało kapitulować przed heretykiem, nawet kiedy zajrzała im w oczy śmierć głodowa. Doczekali jednak hiszpańskiej odsieczy, którą z Niderlandów przywiódł książę Farnese. Później książę odparł Henryka spod murów Rouen. Interwencja Hiszpanów we Francji dała zbuntowanym prowincjom niderlandzkim czas na ochłonięcie i zebranie sił, które pozwolą z powodzeniem walczyć z Hiszpanią w następnych latach, zwłaszcza, że książę Farnese zmarł w grudniu 1592 r.

W lipcu 1593 r. Henryk IV doszedł do słynnego wniosku, że Paryż wart jest mszy i przeszedł na katolicyzm. W 1595 r. papież Klemens VIII zdjął zeń klątwy kościelne. Walki z Hiszpanami trwały nadal, ale sukcesy odnosili Francuzi. W końcu 2 maja 1598 r. podpisano pokój w Vervins na mocy którego Francuzi odzyskiwali utracone terytoria, a wojska hiszpańskie opuszczały ich kra

Filip III Habsburg, Felipe III , król Hiszpanii i Portugalii (jako Filip II, Filipe II) w latach 1598-1621.

Syn Filipa II i Anny Austriackiej. Mąż Małgorzaty, siostry cesarza Ferdynanda II (ślub w Walencji 18 kwietnia 1599).

Słaby i łagodny charakter, brak odpowiedniego wykształcenia i pasji władzy sprawił, że okres jego panowania upłynął całkowicie pod znakiem rządów tzw. validos, czyli królewskich faworytów, w szczególności Francisco de Sandovala y Rojas, księcia Lerma. Wraz z jego koronacją w historii Hiszpanii nastąpił okres tzw. Austrias menores, tj. Habsburgów mniejszych, nazywanych tak dla odróżnienia od wielkich władców z tego rodu - Karola I i Filipa II.

Filip II zmarł 13 września 1598 r. Synowi zostawił największe terytorialnie państwo świata. Nawet nie biorąc pod uwagę posiadłości w Nowym Świecie i na Filipinach, obszar królestwa i zależnych od niego ziem ogromny - obejmował cały Płw Iberyjski (Habsburgowie również królami Portugalii), Niderlandy, Franche-Comté, Księstwo Mediolanu, Sardynię, Neapol i Sycylię.

Po początkowych sukcesach (Bitwa pod Lepanto i zajęcie Portugalii) Hiszpania ponosiła porażkę za porażką. Nie udało się opanowanie Francji, gdzie pierwszy z Burbonów, wytrawny władca Henryk IV oparł się Lidze Katolickiej i wymusił pokój na Hiszpanii. Zajadłość w zwalczaniu reformacji skończyła się powstaniem we Flandrii i kolejnymi stratami terytorialnymi. Uwieńczeniem i symbolem tego pasma porażek była klęska Niezwyciężonej Armady, wysłanej przeciw Anglii. Filip II przegrywał . Wyjątkowym królem był francuski Henryk IV, wytrawnym politycznie graczem był przywódca powstania we Flandrii Wilhelm I Orański, angielską królową Elżbietę I również uznaje się za jednego z największych władców w historii imperium brytyjskiego.

Do nieudanej polityki zagranicznej dochodziły poważne problemy wewnętrzne. Eksploracja nowych ziem w Indiach Zachodnich dała Hiszpanii niezmierzone bogactwa, bardzo przydatne - choć nie wystarczające - przy ekspansywnej polityce Filipa II. Przy okazji jednak spowodowała sporą jak na ówczesne czasy inflację, sięgającą 500 proc. w skali stulecia. Dobrobyt osiągnięty dzięki zasobom złota i srebra nie wymusił na gospodarce rozwoju - społeczeństwo gnuśniało, miasta powoli podupadały, a import gotowych wyrobów doprowadził do deficytu handlowego z resztą Europy.

We wrześniu 1598 r. Filip III dostał państwo obolałe po porażkach, zacofane gospodarczo, pogrążone w ekonomicznym kryzysie i skonfliktowane z niemal całą zachodnią Europą. Niedoświadczony politycznie, nie pojmujący zawiłości sprawowania rządów i zafascynowany teatrem, malarstwem i łowiectwem władca od początku szukał wsparcia wśród swoich arystokratów. Tak rozpoczęła się w historii Hiszpanii era rządów validos, królewskich faworytów i ministrów, którzy de facto przejęli władzę nad państwem.

Po przejęciu korony przez Filipa III Sandoval zyskał całkowity wpływ na rządy w państwie. Książę Lerma (tytuł przyznał mu król w 1599 r.) mógł nawet w zastępstwie władcy sygnować królewskie dokumenty. Państwo to ja, mógłby powiedzieć, uprzedzając o 150 lat Ludwika XIV - jego fanaberie stawały się urzędową rzeczywistością, między skarbem Hiszpanii a kieszenią diuka można było swobodnie przeprowadzić znak równości, zaś załatwienie czegokolwiek na dworze oznaczało konieczność słonego opłacenia Lermy bądź któregoś z jego licznych protegowanych.

Dla zachowania swojego wpływu na króla Lerma potrafił w 1601 r. zmusić Filipa do przeniesienia dworu królewskiego do Valladolid. Chodziło o odseparowanie monarchy od dworzan Filipa II (w szczególności cesarzowej Marii, żony Maksymiliana II, która powróciła do Hiszpanii w 1581 i żyła w jednym ze stołecznych klasztorów), głównym skutkiem tej decyzji były jednak olbrzymie koszty i niewygoda funkcjonowania dworu. Króla udało się sprowadzić z powrotem do Madrytu po 5 latach i zapłaceniu 250 000 dukatów przez madrycki magistrat.

Udało się też uspokoić Niderlandy, co graniczyło z cudem, bo po obu stronach panowały silne tendencje, by utrzymać status quo. Dla wielu Hiszpanów pokój z Holendrami był upokarzającą zgodą na herezję i bunt przeciw władzy monarchy, z kolei niektórym Holendrom odpowiadał stan wojny, który umożliwiał bezkarne podboje w Nowym Świecie. Do pokoju zatem nie doszło, podpisano jedynie rozejm, obliczony na 12 lat (9 kwietnia 1609). Rozejm zresztą okazał się kruchy i pozorny - Holendrzy bez żenady atakowali portugalskie posiadłości i zakładali własne kolonie w Brazylii i Azji Południowo-Wschodniej.

Choć zawieszenie broni w Niderlandach dotyczyło pozornie tylko Hiszpanii, wiernych jej południowych flamandzkich prowincji oraz zbuntowanej federacji Zjednoczonych Prowincji z północy, w istocie rzeczy oznaczało uspokojenie sytuacji w całej Europie. Niderlandy były bowiem jedynie jak soczewka, w której skupiał się ogólnoeuropejski konflikt - po jednej stronie głównym rozgrywającym była Hiszpania, wsparta przez Cesarstwo oraz większość państw katolickich, po drugiej Francja, państwa protestanckie i, okazjonalnie, Anglia. Rozejm dwunastoletni wprowadził więc na kilka lat spokój (nazywany czasem pax hispanica) przerywany jedynie lokalnymi konfliktami. Taka sytuacja utrzymała się aż do 1618 r., kiedy druga defenestracja praska rozpoczęła wojnę trzydziestoletnią. Lerma był przeciwny angażowaniu się Hiszpanii w Czechach. Wkrótce jednak on sam popadł w niełaski, a na dworze przewagę zyskało stronnictwo jastrzębi, gotowych walczyć o przywrócenie prestiżu monarchii. Hiszpania szybko wysłała więc do Czech swoje wojska. Koronnym argumentem za zaangażowaniem w konflikt w Pradze była kwestia praw do korony czeskiej - król Czech był bowiem jednym z siedmiu elektorów. Zdobycie tego stanowiska przez protestantów mogło oznaczać koniec cesarstwa katolickiego i utratę przez Hiszpanię głównego sojusznika w Europie.

W dziedzinie architektury nastąpił wyraźny regres związany przede wszystkim z osłabieniem mieszczaństwa i recesją gospodarczą. Warto jednak zwrócić uwagę na niektóre relikty tej epoki, ze szczególnym uwzględnieniem Plaza Mayor, w Madrycie zbudowanym właśnie za panowania Filipa III (do dziś pośrodku placu stoi konny pomnik króla).

Temu kulturalnemu rozkwitowi towarzyszył triumf kontrreformacji. Szczególnym jej owocem było w Hiszpanii wygnanie morysków, tj. muzułmańskiej ludności półwyspu zmuszonej po rekonkwiście do przyjęcia chrześcijaństwa. Morysków dyskryminował już Filip II, ale dopiero jego syn, pod naciskiem kleru oraz kół wojskowych, zdecydował się na ostateczne rozwiązanie problemu. W 1609 r. wydał edykt nakazujący wygnanie Morysków z regionu Walencji, rok później wydalono ich również z Aragonii i Kastylii. W krótkim czasie Hiszpania straciła 300 tys. z ośmiu milionów obywateli. Krok ten nie pozostał bez wpływu na gospodarkę królestwa, szczególnie Walencji, gdzie mieszkała blisko połowa hiszpańskich Morysków. Gwałtowny spadek populacji państwa (do którego przyczyniły się również zaraza dżumy oraz emigracja do Nowego Świata) oznaczał wszak mniejszą liczbę rąk do pracy, mniejszy popyt na rynku i rozwarstwienie społeczeństwa.

Wygnaniu Morysków towarzyszyły też inne działania skierowane przeciw muzułmanom. Zdaniem niektórych wpływowych dworzan Filipa III należało zawiesić walki z chrześcijanami (nawet heretykami, jak w Niderlandach czy Anglii), za to poważnie zabrać się za zwalczanie wyznawców Mahometa. Dlatego tuż po zawarciu na północy Rozejmu Dwunastoletniego hiszpańska flota rozpoczęła operacje na południu, zdobywając w 1610 r. miasto Larache (w dzisiejszym Maroku), a w 1614 Mamorę (dziś Mehdia). W 1618 r. Hiszpania przygotowywała się do większej ofensywy na Algier, wówczas główną bazę berberyjskich piratów, ale wybuch rebelii w Czechach i wojna trzydziestoletnia przerwały te plany.

Prawdziwym ciosem w plecdla Lermy spisek jego syna, diuka de Uceda. Z inspiracji Olivaresa i we współpracy ze spowiednikiem królewskim ojcem Aliagą doprowadzili do wydalenia Lermy z dworu w październiku 1618. Pół roku wcześniej książę zdołał wybłagać u papieża Pawła V nominację kardynalską, co miało mu zapewnić bezpieczeństwo. Wrócił więc do Valladolid, gdzie jeszcze w 1624 r. dopadł go wyrok nakazujący zwrócić do państwowej kasy milion dukatów. Zmarł rok później.

Na pozbawionego swojego pierwszego ministra króla wpływ usiłowali teraz wywierać Uceda i Aliaga. Żaden z nich nie uzyskał jednak już takiej władzy, jaką miał Lerma. Zresztą sam król u schyłku życia zapragnął wreszcie stać się monarchą z prawdziwego zdarzenia. Nie zdążył. Zmarł 31 marca 1621 r. w Alkazarze w Madrycie, pozostawiając koronę swojemu synowi, Filipowi IV.

Filip IV Habsburg - król Hiszpanii i Portugalii. Syn Filipa III i Małgorzaty Habsburg, córki arcyksięcia Karola II Styryjskiego.

Podobnie jak Filip III, również i jego syn znaczną część władzy przekazał w ręce validos (faworytów), z tym, że na początku swoich rządów przejawiał zainteresowanie sprawami państwa, które jednak z biegiem lat malało. Zdolniejszy i rozumniejszy od swojego ojca, był jednak Filip człowiekiem rozpustnym i rozrzutnym. Nade wszystko uwielbiał polowania i jazdę konną. Przetłumaczył również na język hiszpański dzieła Francesco Guicciardiniego poświęcone historii politycznej. Historiografia hiszpańska zalicza go (podobnie jak jego ojca i syna) do tzw. "Habsburgów mniejszych" (menores), w odróżnieniu od jego dziada i pradziada, "Habsburgów większych" (mayores).

Pierwszym valido za panowania Filipa IV został andaluzyjski szlachcic Gaspar de Guzmán, hrabia de Olivares, później książę de Sanlúcar la Mayor (stąd zwany conde-duque, hrabia-książę). Obaj dbali o interes państwa, nie potrafili jednak przeciwstawić się klęskom, niepomyślnym zdarzeniom i skutkom własnych błędnych posunięć, które spadały na Hiszpanię przez ponad czterdzieści lat panowania króla. Olivares był politykiem dalekowzrocznym, można powiedzieć nawet, że jego wzrok sięgał za daleko, nie dostrzegając doraźnych efektów poczynań valido. Już w 1621 r. Olivares powołał Radę Reformatorską (Junta de Reformatión), która miała za zadanie przeprowadzić niezbędne reformy w Hiszpanii.

Również w 1621 r. dobiegł końca 12-letni rozejm w Niderlandach. Wojna Hiszpanii ze zbuntowaną Republiką Zjednoczonych Prowincji rozgorzała na nowo, jako część wojny trzydziestoletniej. Hiszpanie, dowodzeni przez generała Ambrosio Spinolę, odbili w 1625 r. Bredę. Sukcesy na frocie wywołały optymizm na dworze królewskim. Na poważnie brano możliwość ponownego zjednoczenia Niderlandów pod berłem Arcykatolickich Królów. Olivares wypowiedział wówczas słowa: Bóg jest Hiszpanem i walczy dziś za nasz kraj. Rzeczywistość wkrótce to zweryfikowała.

"Dekadencja Hiszpanii" W 1624 r. minister przedstawił królowi tajne memorandum w którym zaleca przyspieszoną unifikację Hiszpanii. Jednym z pomysłów Olivaresa, które miały ową unifikację przyspieszyć było wprowadzenie w całym królestwie jednolitych podatków na 140-tysięczną armię (tzw. "Unia broni"). Napotkano tutaj jednak na opór poszczególnych prowincji. Stany katalońskie odmówiły nawet uchwalenia podatku. Królestwo tymczasem stanęło w obliczu kolejnego kryzysu ekonomicznego. Olivares próbował temu przeciwdziałać poprzez zawieszenie emisji miedzianych monet i ogłoszenie niespłacania długów państwowych. Na niewiele to się zdało i w 1627 r. Hiszpania musiała ogłosić bankructwo.

Za panowania Filipa pogłębiał się kryzys ekonomiczny Hiszpanii. Już w poprzednich dziesięcioleciach kraj został zalany srebrem i złotem z amerykańskich kolonii co jednak nie przyczyniło się do ekonomicznego rozwoju kraju. Przyniosło za to ze sobą stagnację ekonomiczną i liczne kryzysy. Nastąpił upadek handlu i rzemiosła. Zanikła również drobna własność ziemska. Większość ziemi w Hiszpanii znalazła się w rękach bogatych grandów. Nastąpił upadek miast, w efekcie czego nie wykształciła się w Hiszpanii silna burżuazja, która stanowiła motor przemian w Europie. Dominacja szlachty i arystokracji wpędzała kraj w stagnację.

W 1630 r. kraj dotknęła klęska głodu. W Katalonii wybuchła natomiast epidemia. Kryzys finansowy nie ustępował, a koszty prowadzenia wojny ciągle rosły - oprócz przeciągającej się kampanii w Niderlandach, Hiszpania uwikłała się w wojnę o sukcesję w księstwie Mantui. Szukając funduszy Olivares nałożył w Kraju Basków podatek solny. Wywołało to rozruchy w tej prowincji, który przekształcił się w bunt, stłumiony dopiero w 1634 r., kiedy wojska królewskie zdobyły Bilbao. W tym trudnym dla imperium okresie król Filip, nazywany również "Królem Planetą" (El Rey de Planeta), zajmował się głównie ozdabianiem swego wspaniałego pałacu Buen Retiro oraz wystawianiem tam hucznych i niezwykle bogatych widowisk.

Początek nieszczęść. W 1635 r. do wojny trzydziestoletniej przystąpiła Francja i zaatakowała posiadłości hiszpańskie. Uporczywe walki w Katalonii zakończyły się sukcesem Hiszpanów. W 1636 r. ofensywa hiszpańska z Niderlandów zdobyła Amiens i Corbie, i zagroziła Paryżowi. To był jednak koniec hiszpańskich sukcesów. Francuzi odnieśli sukcesy w Lotaryngii, a 19 maja 1643 r. armia hiszpańska poniosła klęskę pod Rocroi. Nie tylko klęska militarna, ale również polityczna. Pod Rocroi załamała się mocarstwowa pozycja Arcykatolickiej monarchii i rozpoczął się jej powolny upadek, zwany "dekadencją Hiszpanii".

Wraz z klęskami na froncie pojawiały się również niepokoje wewnętrzne. Po wyparciu Francuzów z Katalonii Olivares chciał wprowadzić tam hiszpańskie wojska, ale mieszkańcy odmówili ich utrzymywania. Olivares nie przyjął jednak tego do wiadomości. W 1640 r. wybuchł w Katalonii bunt. Podczas rozruchów w dzień Bożego Ciała zginął wicekról Katalonii. Buntownicy zawarli ugodę z Francją. Król Ludwik XIII Burbon otrzymał tytuł hrabiego Barcelony. Wojna trwała do 1652 r., kiedy to wojska hiszpańskie zdobyły Barcelonę. Francuzi zatrzymali jednak pograniczne Roussillon. Wojna z Francją trwała nadal. Wrogowie odnosili liczne sukcesy w Niderlandach. Dodatkowo do wojny przyłączyła się również Anglia. W takiej sytuacji 5 listopada 1659 r. podpisano Pokój pirenejski. Hiszpania oddawała Francji Rousillon i Artois.

Największą klęską za panowania Filipa IV była utrata Portugalii. W 1640 r. w Lizbonie wybuchło powstanie, które obaliło władzę Habsburgów i oddało portugalską koronę księciu de Braganza jako Janowi IV.W latach 1641-1644 doszło do kilku kampanii, w których Portugalczycy skutecznie bronili niezależności swojego kraju. Wkrótce od obu stron zażądano dyplomatycznego rozwiązania konfliktu. Francja nakazała Hiszpanii uznanie niepodległości Portugalii. Po śmierci króla Jana IV Portugalczykom zagroził kolejny atak hiszpański. W celu jego zapobieżenia Portugalia podpisała układy z Anglią, Francją i Szwecją. Hiszpanie uderzyli w roku 1657. Szybko wypędzili siły przeciwnika z Olivenzy po czym odparli portugalską ofensywę pod Badajoz. Gdy w roku 1662 siły hiszpańskie pod wodzą Don Juana d'Austria Młodszego pokonały Portugalczyków dowodzonych przez księcia Fryderyka Hermanna von Schomberga, los tych ostatnich wydawał się być przesądzony. Losy wojny odwróciły się jednak po zwycięstwach Portugalczyków pod Ameixal 8 czerwca1663, Valencia de Alcantara, Villavicioza (1665) i Montes Claros. Po tych zwycięstwach Portugalczycy wkroczyli do Andaluzji. W roku 1668 w wyniku wstawiennictwa króla Anglii obie strony zawarły pokój w Lizbonie (13 lutego 1668 r.). W wyniku układu Hiszpania uznała niepodległość Portugalii a obie strony wycofały się z zajętych terenów. W 1655 r. Hiszpania utraciła na rzecz Anglii Jamajkę.

W 1647 r. nadmierne obciążenia finansowe wywołały bunt w Neapolu. Na jego czele stanął prosty rybak Tommaso Aniello, znany jako Masaniello. Masaniello doszedł rychło do porozumienia z wicekrólem Don Rodrigiem Ponce de Leon, ale 10 dni później został zamordowany na jego rozkaz. Wówczas, korzystając z francuskiej pomocy, Neapolitańczycy obalili rządy hiszpańskie i wprowadzili republikę. Rok później Hiszpanie odzyskali jednak kontrolę nad miastem.

W 1648 r. w pokoju westfalskim Hiszpania uznała ostatecznie niepodległość Republiki Zjednoczonych Prowincji.

Kolejne niepowodzenia w polityce wewnętrznej i zewnętrznej pociągnęły za sobą upadek Olivaresa, który został zdymisjonowany przez króla w 1643 r. Nowym valido został Luis de Haro. Sam król znalazł się pod przemożnym wpływem franciszkańskiej mistyczki Marii de Argeda, która listownie udzielała porad królowi.

Na korzyść Filipowi można zapisać to, że był wybitnym mecenasem kultury. Na jego dworze tworzyli malarz Diego Velazquez i pisarze (Lope de Vega, czy Pedro Calderón de la Barca). Przyczynił się również do wybudowania pałacu Buen Retiro, zaś do dekoracji jego Salonu Królestw zatrudnił najlepszych hiszpańskich artystów.

Filip IV zmarł w 1665 r. Jego następcą został jego jedyny pozostały przy życiu syn, Karol II. Umierając król miał nadzieję, że panowanie jego syna będzie pomyślniejsze dla Hiszpanii niż jego rządy. Został pochowany w Eskurialu.

Gaspar de Guzmán y Pimentel Ribera, hr. de Olivares, (1587 -1645) - hiszpański polityk, pierwszy minister króla Filipa IV.

Urodził się w Rzymie, ojciec, Enrique, ambasadorem. W wieku 14 lat na uniwersytet, od 1604 czas spędzał między trzema miastami: Valladolid, Sewillą, a Madrytem. W 1607 Enrique zmarł, także w tym roku Gaspar ożenił się. Jego wybranką była Ines y Velasco, dama dworu królowej Małgorzaty. Olivares sprytnie zacieśniał swoją przyjaźń z młodym księciem Filipem (przyszłym Filipem IV) zjednując sobie jego uczucia. W 1611 pierwszy minister króla Filipa III - książę Lerma, by pozbyć się Olivaresa jako przyszłego i niebezpiecznego rywala zaproponował mu ambasadę, ale Guzman domyślając się podstępu - nie zaakceptował tego stanowiska. W 1615 książę Filip przyszły Filip IV ożenił się z Elżbietą Burbon, a Olivares został jej dworzaninem.

W 1618 Lerma został zdymisjonowany, a po śmierci Filipa III to Guzman został pierwszym ministrem nowego monarchy. W tym samym momencie stał się też faktycznym władcą Hiszpanii, ponieważ Filip IV był niezdecydowany, co wynikało z jego neurotycznych skłonności do erotomanii. Olivares walczył z korupcją na dworze, oskarżał dawnych ministrów zmarłego króla i usiłował ograniczać przywileje latyfundystów kościelnych. Przeprowadzał głębokie reformy administracyjne. Szukał możliwości przywrócenia silnej pozycji Hiszpanii w Europie. Aż do 1623 Gaspar nie stracił miłości ludu.

W polityce zagranicznej kontynuował idee Filipa III, a wcześniej Filipa II i Karola V. W 1621 Hiszpania weszła w wojnę trzydziestoletnią, podejmując wojnę przeciw Holandii. Aby uzyskać fundusze na kampanie wojenne uciekł się do gnębicielskich metod fiskalnych. Agresywna i scentralizowana polityka Olivaresa doprowadziła do powstania i ogłoszenia niepodległości Katalonii w 1640. Jego niepopularność doprowadziła go do upadku w 1643. Przeciwko Guzmanowi zwrócił się kler, lud i dwór.

Ciekawostki Wielkimi wrogami jezuici Guzman mecenasem artystów i popierał takich malarzy jak Rubens, Diego Velazquez i Bartolomé Esteban Murillo Zmarł w 1645, w Toro (Hiszpania).

Wiek XVIII

  1. Wojna o sukcesję hiszpańską (geneza, przebieg, bitwy, dowódcy, znaczenie)

  2. Wojna północna

  3. Rosja w XVIII wieku (panowanie Piotr I i Katarzyny II, reformy, polityka zagraniczna, a zwłaszcza wojny z Turcja i Szwecją oraz relacje z Prusami i Austrią)

  4. Anglia XVIII w. (premierzy, rządy wigów, torysi u władzy, polityka zagraniczna i imperium w XVIII w.)

  5. Prusy w XVIII w. (Fryderyk Wilhelm I i jego rządy wewnętrzne, Fryderyk II i wojny w Europie)

  6. Wojna o sukcesję austriacką

  7. Austria w okresie panowania Marii Teresy i Józefa II ( reformy i doradcy)

  8. Francja pod rządami Ludwika XV (kardynał Fleury, wojny)

  9. Szwecja w epoce Horna oraz kapeluszy i czapek

  10. Hiszpania w okresie panowania Karola III

  11. Portugalia w okresie rządów markiza de Pombal

  12. Wojna siedmioletnia

  13. Powstanie Stanów Zjednoczonych

  14. Jansenizm, pietyzm, bracia morawscy, ruch metodystów, problem jezuitów

  15. Kameralizm i fizjokratyzm

  16. Oświecenie (poglądy i dzieła): J. Locke, G. Vico, J. Swift i D. Defoe, F. Quesnay, Turgot, Wolter, J.J. Rouseau, D. Hume, Monteskiusz, encyklopedyści, D. Diderot, A. Smith, E. Burke, G.B. Mably

Wojna o sukcesję hiszpańską - 1701-1714 pomiędzy Wielką Brytanią, Holandią, Austrią, Prusami, a Francją, Hiszpanią, Bawarią i Kolonią o władztwo nad Hiszpanią i dominację w Europie.

Przyczyny, geneza Po zawarciu pokoju w Rijswijk w 1697 r., kończącego wojnę Francji z Ligą Augsburską, Ludwik XIV skupił się na negocjacjach z Wilhelmem III Orańskim i cesarzem rzymsko-niemieckim oraz arcyksięciem Austrii, Leopoldem I Habsburgiem. Negocjacje dotyczyły podziału Hiszpanii po spodziewanej bezpotomnej śmierci ostatniego Habsburga na tronie hiszpańskim, króla Karola II. Do tronu pretensje zgłaszać mogli Ludwik XIV i cesarz Leopold I, byli wnukami króla Filipa III; zdawali sobie sprawę, że opanowanie przez jednego z nich tronu hiszpańskiego zachwiałoby równowagą sił w Europie i spowodowałoby reakcję innych mocarstw europejskich. Zrezygnowali z ubiegania się osobiście o tron hiszpański, wysuwając kandydatury swych potomków. Ludwik chciał uzyskać część posiadłości hiszpańskich dla swego syna, delfina Ludwika, później starał się uzyskać całą Hiszpanię dla swego wnuka, Filipa d'Anjou; Leopold I wysuwał kandydaturę syna, arcyksięcia Karola. Z racji pokrewieństwa z hiszpańskimi Habsburgami o tron hiszpański mógł się ubiegać syn elektora Bawarii i wnuk Leopolda I - pięcioletni Karol Ferdynand

Od początku panowania Karola II w Hiszpanii ( król Hiszpanii 1665-1700) powstawały plany jej rozbioru, między Francję i Habsburgów austriackich. Do planów rozbiorowych wrócono w 1698 r. Zaangażował się w nie król Anglii i stadhouder Holandii Wilhelm Orański; 11 października 1698 r. Ludwik XIV i Wilhelm Orański traktat, większą część dziedzictwa hiszpańskiego - Hiszpanię z jej koloniami i z Niderlandami Południowymi - otrzymać najsłabszy z pretendentów, Karol Ferdynand bawarski. Austria Księstwo Mediolanu, a delfin Ludwik - Królestwo Neapolu, Sycylię, hiszpańskie posiadłości w Toskanii oraz prowincję Gipuzkoę na pograniczu francusko-hiszpańskim w Pirenejach. Przeciw traktatowi zaprotestował Leopold I, forsujący kandydaturę syna Karola na tron hiszpański, oraz sami Hiszpanie, nie chcieli słyszeć o podziale państwa. Karol II testament, czynił Karola Ferdynanda spadkobiercą swoich posiadłości. W lutym 1699 r. Karol Ferdynand zmarł, a mocarstwa europejskie rmusiały przystąpić do negocjacji ws. Hiszpanii. Ludwik XIV zawarł z Wilhelmem Orańskim nowy układ w marcu 1700 r; na jego mocy dziedzicem Hiszpanii z jej koloniami i z posiadłościami w Niderlandach miał zostać Karol Habsburg. Delfin Ludwik miał uzyskać Gipuzkoę i posiadłości hiszpańskie we Włoszech - przy czym miał oddać Księstwo Mediolanu księciu Lotaryngii Leopoldowi, w zamian za co ten miał mu z kolei oddać Lotaryngię. Korony: hiszpańska i austriacka nie zostaną połączone w ręku jednego monarchy z rodu Habsburgów. JLeopold I odmówił ratyfikacji traktatu, a Hiszpanie wciąż nie chcieli słyszeć o podziale ich państwa.

Karol II uznał, że potęga Francji może utrzymać hiszpańskie imperium w całości, i w testamencie wyznaczył na dziedzica Hiszpanii ze wszystkimi jej posiadłościami wnuka Króla Słońce, Filipa d'Anjou. Karol II zmarł 1 listopada 1700 r; Ludwik XIV, uznając, że wojny o spadek po nim i tak nie da się uniknąć, postanowił przynajmniej mieć w niej Hiszpanię po swojej stronie. Przyjął więc testament Karola II, zezwolił na wyjazd wnuka do Madrytu, wyparł garnizony holenderskie z twierdz Belgii zastępując je swoimi, zerwał pertraktacje w sprawie Hiszpanii, przygotowywał się do wojny i zezwolił na wydawanie w prasie tytułów takich jak "Cieszmy się - Pirenejów już nie ma". Wtedy to Anglia i Holandia rządzone przez Wilhelma III Orańskiego oraz Austria, cesarstwo i Brandenburgia (od 18 stycznia 1701 - Prusy) zawiązały przymierze w celu wykluczenia Francji z udziału w tym spadku.

Już w 1701 r. wojska cesarskie pod dowództwem Eugeniusza Sabaudzkiego wkroczyły do Lombardii, rozpoczynając działania wojenne. Państwa morskie (Anglia i Holandia) wraz z Austrią podpisały w Hadze akt o celach wojny (1701). Zaognieniem ostatecznym, które spowodowało wybuch było uznanie w Paryżu Jakuba III Stuarta prawowitym królem w Londynie, przy czym Wilhelm III był uznawany jako król faktyczny. To doprowadziło do zerwania stosunków dyplomatycznych Paryż - Londyn. Jednocześnie nowe wybory w Anglii doprowadziły do zwycięstwa prowojennej partii wigów. Mimo śmierci Wilhelma III w 1702 w wyniku upadku z konia, Anglia pod rządami Anny, Holandia i Austria 15 maja 1702 zagrożone potęgą domu Burbonów wypowiedziały oficjalnie wojnę Hiszpanii i Francji.

Przebieg Przewaga w potencjale obu bloków wojennych od początku stała po stronie koalicji antyfrancuskiej. Flota angielsko-holenderska licząca 227 okrętów była dwukrotnie liczniejsza od francuskiej, a cesarz dysponował liczną i dobrze wyekwipowaną armią, zaprawioną w bojach z Turcją. Znaczne kontyngenty wojskowe zaoferowali książęta Rzeszy, król Danii - Fryderyk IV, oraz Anglia - 50 tysięcy. Ponadto wrogowie Paryża dysponowali takimi geniuszami taktycznymi jak Eugeniusz Sabaudzki i John Churchill książę Marlborough. Francja w tym czasie mogła wystawić 200 tys. źle zaopatrzonych żołnierzy. Zabrakło zdolnych przywódców i organizatorów. Za to posiadała kilku cennych sojuszników: Bawarię, Kolonię, Sabaudię i Portugalię. W Hiszpanii natomiast panowała pełna dezorganizacja władzy. By utrzymać ją całą zdecydowano by na okres wojny rządzić nią z Paryża.

W Lombardii wojska francuskie nie były w stanie wyprzeć za Alpy znacznie słabszych wojsk Eugeniusza Sabaudzkiego; na północy wojska koalicji antyfrancuskiej w 1702 r. zdobyły Kaiserswerth i Liège, a w 1703 r. zdobyły Bonn, stolicę sprzymierzonego z Francją arcybiskupstwa Kolonii. Co gorsza dla Ludwika XIV, w 1702 r. w Sewennach wybuchło powstanie kamizardów. Słabość Francji, która ujawniła się już na początku wojny, nie przeszkodziła Wielkiemu Ludwikowi myśleć o kampaniach wojennych. Planował on ofensywę na Wiedeń wojskami bawarsko-francuskimi z Niemiec, w porozumieniu z węgierskimi powstańcami Franciszka II Rakoczego. Brak koordynacji uniemożliwił realizację ambitnego planu; Francuzi i Bawarczycy działali ofensywnie w południowych Niemczech, wygrywając bitwy pod Friedlingen i Höchstädt, lecz nie odnosząc zwycięstwa. Wojna trwała nadal.

W koloniach i na morzach Francja wycieńczona licznymi wcześniejszymi konfliktami ponosiła porażki. W 1703 Portugalia w zamian za kilka miast w Hiszpanii, odłączyła się od Burbonów. Strata ta była o tyle dotkliwsza, że dawała stałą bazę na Półwyspie Iberyjskim koalicji do ataków na Hiszpanię i, z Brazylii, na hiszpańską Amerykę Południową i Środkową. To samo zrobiła Sabaudia, lecz ta za część Lombardii. W Bawarii nieustanne spory między marszałkiem Villarsem a elektorem bawarskim Maksymilianem doprowadziły do rezygnacji Villarsa ze stanowiska dowódcy; skierowano go do tłumienia powstania kamizardów, a w Niemczech zastąpił go Ferdynand de Marsin. W 1704 r. armie Marlborough i Eugeniusza Sabaudzkiego połączyły się i wkrótce obaj dowódcy rozpoczęli wielką ofensywę w Bawarii. 13 sierpnia wojska francusko-bawarskie poniosły klęskę w bitwie pod Blenheim; w wyniku tej bitwy Bawaria znalazła się pod okupacją sprzymierzonych a wojska francuskie zostały odrzucone za Ren. Sprzymierzeni jeszcze jesienią 1704 r. przekroczyli tę rzekę, zdobywając Landau in der Pfalz i Trewir. Anglicy odnieśli też w tym roku sukces na Półwyspie Iberyjskim, gdzie zdobyli Gibraltar. Więcej szczęścia Francuziwe Włoszech, gdzie opanowali część księstwa Sabaudii, bez Turynu.

Niekorzystnie dla Ludwika XIV sytuacja w Hiszpanii. W 1705 r. Katalonia, Walencja i Murcja, niezadowolone z centralistycznych dążeń Filipa V i jego dziadka, uznały Karola Habsburga królem jako Karola III; umożliwiło Karolowi wylądowanie w Katalonii i zdobycie Barcelony. Klęski skłoniły Paryż do rozmów pokojowych. Orzucone przez Holandię. Wojnę kontynuowano.

W 1706 Marlborough pokonał Francuzów w bitwie pod Ramillies i wyparł ich z Brabancji i Flandrii. W Hiszpanii w czerwcu 1706 r. koalicji udało się zdobyć Madryt; jednak Kastylijczycy pozostali wierni Filipowi i wzniecili powstanie, w wyniku którego wojska koalicji zostały wyparte z Madrytu. We Włoszech Francuzi bezskutecznie oblegali Turyn; co gorsza dla nich, 7 września 1706 r. ponieśli klęskę w bitwie pod Turynem, co zmusiło ich do wycofania się z Sabaudii i Piemontu. Wojska francuskie trzymały jeszcze niektóre twierdze w Lombardii i Mantui, lecz odcięte od Francji nie mogły się utrzymać. W marcu 1707 r. Ludwik XIV ewakuował północne Włochy; w tym samym roku wojska cesarskie opanowały też południowe Włochy - królestwo Neapolu i Sycylię. Z kolei sprzymierzonym nie powiodła się próba zdobycia Tulonu; w Hiszpanii wojska Burbonów pokonały armię koalicji pod Almansą i ograniczyły władzę Karola Habsburga do Katalonii; wreszcie w Niemczech Villars przekroczył Ren w maju 1707 r. i do jesieni ściągał wielkie kontrybucje z południowo-zachodnich Niemiec - nie udało mu się jednak wyzwolić Bawarii, gdyż w lipcu musiał odesłać część wojsk do atakowanej przez sprzymierzonych Prowansji. Propozycje pokoju ze strony Francji odrzucane przez państwa morskie (Anglia, a od 1707 Wielka Brytania, i Holandia) Finansiści na Wyspach Brytyjskich żądali jej kontynuowania dla zysków.

Sytuacja nad Sekwaną krytyczna, że Ludwik został zmuszony sprzedać swą złotą zastawę stołową na potrzeby wojny i dopiero transport złota z Ameryki w 1709 pozwolił na naprawę finansów i tworzenie armii. W 1708 r. Eugeniusz Sabaudzki i Marlborough pokonali wojska francuskie pod Oudenaarde, po czym wojska sprzymierzonych zdobyły Lille; Marlborough myślał teraz nawet o marszu na Paryż. Z kolei flota antyfrancuskiej koalicji na Morzu Śródziemnym opanowała Sardynię i Minorkę. Na skutek ciągłych klęsk na początku 1709 r. Ludwik XIV raz jeszcze zdecydował się na rozmowy pokojowe; był już gotów oddać Habsburgom Hiszpanię ze wszystkimi posiadłościami (może oprócz królestw Neapolu i Sycylii, które starał się zachować dla Filipa), a nawet zrzec się niektórych terenów przyłączonych do Francji za jego panowania, w tym Strasburga. Sprzymierzeni zażądali jednak, by to sam Ludwik siłą usunął swego wnuka z Hiszpanii, na co król Francji nie mógł się zgodzić. 11 września 1709 r. doszło do niezwykle krwawej bitwy pod Malplaquet; choć Francuzi pod dowództwem Villarsa zostali zmuszeni do oddania sprzymierzonym pola bitwy, zadali im ciężkie straty i uniemożliwili dalszą ofensywę na Paryż. W Hiszpanii we wrześniu 1710 r, w wyniku zwycięstwa pod Saragossą, wojska koalicji po raz drugi zdobyły Madryt, ale już w listopadzie zostały zmuszone do wycofania się z niego, a w grudniu Francuzi i Hiszpanie odnieśli zwycięstwa w bitwach pod Brihuega i pod Villaviciosa.

Pokój dla Wersalu konieczny. Ludwik XIV dążył do niego za olbrzymią cenę - nie godził się tylko na wystąpienie przeciw wnukowi zza Pirenejów. Uratowała go zmiana stanowiska WB, w której, pod wrażeniem zwycięstwa nad Karolem z Austrii w 1710 w Hiszpanii, wzmogły się nastroje antywojenne, silne wśród właścicieli ziemskich i torysów. Dług 50 milionów liwrów. Podburzono opinię publiczną. Atmosfera ta ułatwiła torysom zwycięstwo w wyborach 1710. W 1711 klęskę ponieśli powstańcy na Węgrzech

Zakończenie wojny Rokowania francusko-brytyjskie w styczniu 1711.Przyspieszone w wyniku śmierci cesarza Józefa I. Karol następcą Józefa I na cesarskim tronie jako Karol VI. Anglia, utrzymująca polityką równowagę sił w Europie, nie mogła do tego dopuścić i zmusiła Holandię i Austrię do traktatu pokojowego. Mimo buntów ze strony nowego cesarza i Hagi ( stolica holenderska) pokój w Utrechcie. Zmienił on całkowicie mapę polityczną Europy na zachodzie i pozostawił na tronie madryckim Burbonów

Piotr I Aleksiejewicz Wielki,(1672-1725 - Syn Aleksego (1645-1676), z dynastii Romanowów.

Obwołany carem przez Dumę bojarską po śmierci przyrodniego brata, bezdzietnego cara Fiodora III, wiosną 1682 r. Pominięto przy tym prawo do tronu jego starszego brata przyrodniego, chorowitego Iwana Aleksiejewicza. W imieniu 10-letniego Piotra I rządziła przez 3 tygodnie regencja, złożona z jego matki Natalii Kiryłłownej Naryszkin i jej rodziny. W1682 r. stronnictwo Miłosławskich doprowadziło w Moskwie do wybuchu buntu strzelców, w efekcie którego ogłoszono współrządy dwóch nieletnich braci: Iwana V (jako "pierwszego cara") i Piotra I (jako "drugiego cara"). W imieniu obu braci rządy regencyjne objęła ich starsza siostra, caryca Zofia Aleksiejewna. W 1689 r., w wyniku kolejnego przewrotu, rządy objął Piotr I oraz stronnictwo Naryszkinów..

interesował się sprawami gospodarczymi, dbał o rozwój manufaktur i handlu, w obrotach z zagranicą stosował politykę protekcyjną. Zorganizował sieć szkół świeckich na poziomie elementarnym. Utworzył Akademię Nauk. Zreformował alfabet - cyrylicę, tworząc nowe pismo - grażdankę. Podporządkował też państwu cerkiew prawosławną, przez co Rosja przejęła kulturową tradycję Bizancjum. W 1721 w miejsce wakującego od 1700 patriarchatu moskiewskiego wprowadził podporządkowany państwu Świątobliwy Synod Rządzący Wprowadził kalendarz juliański w miejsce kalendarza bizantyjskiego, liczonego "od stworzenia świata". Kalendarz juliański stosowany był w krajach protestanckich - świat katolicki przeszedł na kalendarz gregoriański już 100 lat wcześniej.

W 1724 wprowadził podatek pogłówny, który był podstawowym źródłem dochodów monarchii rosyjskiej do 1887

W 1700 r. Rosja wzięła udział w III wojnie północnej (1700-1721), w ramach koalicji antyszwedzkiej, w skład której wchodziły też Dania, Prusy, Rzeczpospolita (od 1704) i Saksonia. Wojna rozpoczęła się w 1700 r. od zwycięstw wojsk szwedzkich Karola XII w Kurlandii, po czym Szwedzi okupowali prawie całe terytorium Polski i Litwy. W końcu lutego 1701 roku spotkał się z Augustem II w Birżach, gdzie obaj władcy oddali się kilkudniowej pijatyce, po czym urządzili zawody strzelania z armat, które wygrał król Polski. Zobowiązali się nie występować samodzielnie z sojuszu i nie zawierać pokoju separatystycznego ze Szwecją..

Kilkuletni pobyt wojsk szwedzkich w Rzeczypospolitej i Saksonii Piotr I wykorzystał na powiększenie i dozbrojenie swych armii. W 1712 otrzymał Order Orła Białego. Zadbał zwłaszcza o rozbudowę i unowocześnienie artylerii, niwelując dotychczasową przewagę Szwedów w tym względzie. Kontynuując działania wojenne na terytoriach nadbałtyckich, Rosjanie zdobyli południowe wybrzeża Zatoki Fińskiej, aż do Jeziora Ładoga, oraz twierdze Dorpat i Narwę. W 1703 r. u ujścia rzeki Newy rozpoczęto budowę twierdzy Pietropawłowskiej, jako zalążek nowego miasta portowego, Petersburga.

Wiosną 1708 r. Szwedzi ruszyli z Rzeczypospolitej na rozprawę z Rosją. Lecz tym razem, po kilku, jeszcze zwycięskich, potyczkach, po przejściu ciężkiej, mroźnej zimy na Ukrainie, zostali rozbici 8 lipca 1709 r. w bitwie pod Połtawą. Po niej Szwedzi wycofali się z terenów rosyjskich i Rzeczypospolitej. Wojna rosyjsko-szwedzka kontynuowana. 1721 r., pokoj w Nystad.

Rosja uzyskała szeroki dostęp do Bałtyku i możliwość rozwoju swej floty, oraz nieograniczonego handlu z całym światem. Piotr I Wielki zrealizował więc swój plan otwarcia dla Rosji „okna na świat”. Kontynuował też intensywnie budowę Sankt Petersburga i już w 1712 r. przeniósł do tego miasta stolicę Carstwa. W dniu pokoju nysztadzkiego przybrał tytuł cesarza Wszechrosji.

Po zwycięstwie połtawskim Piotr I mógł już względnie swobodnie przystąpić do realizacji swego drugiego wielkomocarstwowego celu, jakim było wyparcie Turków za Morze Czarne. Toteż już w 1710 r. rozpoczął przeciw nim działania wojenne w Mołdawii, po wcześniejszym wypowiedzeniu Rosji wojny przez Wysoką Portę. Nie uzyskał jednakże powodzenia i szybko wycofał się z wojny, zawierając pokój za cenę oddania Turcji twierdzy Azow nad Donem, zniszczenia kilku innych oraz znacznej kontrybucji.

Również nęcącym i perspektywicznym celem Rosji było opanowanie i kolonizacja północnej i środkowej Azji. W 1717 r. Piotr I podjął ekspedycję wojskową do Azji Środkowej, a na południowej flance wszczął wojnę z Persją, zdobywając dla Rosji pas terenów wzdłuż południowych brzegów Morza Kaspijskiego. Następczynią Piotra została jego żona Katarzyna I.

Katarzyna II Wielka (1729- 1796) - księżniczka anhalcka Zofia Fryderyka Augusta,, żona wielkiego księcia, później cesarza rosyjskiego Piotra III, a po dokonaniu zamachu stanu samodzielna cesarzowa Rosji w latach 1762-1796.

Po półrocznych rządach Piotra III, ona i jej zwolennicy (wojsko zbuntowane przeciw carowi ze względu na wcielanie przez niego do armii wzorów z armii pruskiej), dokonali zamachu stanu. Piotr III zamordowany, 9 lipca 1762 roku objęła władzę w Rosji.

1762-1766 przeprowadzono w Rosji sekularyzację dóbr duchownych. Cerkwie i klasztory przeszły na utrzymanie skarbu państwowego, który przejął posiadane przez nie majątki ziemskie, obejmujące około 900 tysięcy poddanych. Grunty użytkowane bezpośrednio przez chłopów zostały przekazane im na własność, a obowiązki pańszczyźniane nieco pomniejszone.

Na Sejmie Repninowskim, prócz utrzymania dotychczasowych praw szlacheckich, zgłoszone zostały też m.in. postulaty równouprawnienia innowierców. Głównie przeciwko tym zamiarom konserwatywna szlachta zorganizowała w lutym 1768 konfederację barską, która wszczęła wojnę domową przeciwko królowi i przeciwko Rosji w obronie starej wolności szlacheckiej i niepodległości Rzeczypospolitej. Gdy wojska rosyjskie spacyfikowały konfederatów w Barze, przenieśli oni działania wojenne na Ukrainę, licząc na włączenie się do wojny Turcji. Wybuchło tam wtedy powstanie pańszczyźnianego chłopstwa ukraińskiego przeciw Polakom. Katarzyna II odegrała w nim dwuznaczną rolę. Najpierw po cichu je poparła, pomogła wojskom koronnym w stłumieniu.

Rosyjskie walki z konfederatami barskimi wykorzystała Turcja i 25 września 1768 r. wypowiedziała wojnę Rosji.Zaproponowała Stanisławowi Poniatowskiemu przystąpienie Rzeczypospolitej do wojny z Turcją i gotowa była oddać pod jego naczelne dowództwo również wojska rosyjskie. Obie propozycje król Polski odrzucił. Wojna rosyjsko-turecka rozwijała się niepomyślnie dla Turcji, między innymi rosyjska flota bałtycka, po opłynięciu Europy - tak zwany rejs Orłowa (od nazwiska dowódcy floty - Aleksieja Orłowa), w bitwie w Zatoce Czesmeńskiej w 1770 zniszczyła turecką marynarkę wojenną. Wojna do 1774 i zakończyła się korzystnie dla Rosji, powiększyła terytorium w rejonie Krymu, uzyskała szerszy dostęp do Morza Czarnego, prawo korzystania z przejazdu swych statków i okrętów wojennych przez Bosfor i Dardanele, uniezależnienie Chanatu Krymskiego od Turcji itp.

Zaangażowanie Rosji w wojnie z Turcją postanowił wykorzystać król pruski Fryderyk II Wielki dla zajęcia Prus Królewskich, oddzielających Brandenburgię od Prus Książęcych. Zaproponował rozbiór Rzeczypospolitej pomiędzy Prusy, Rosję i Austrię. Katarzyna II, uległa namowom i zgodziła się na rozbiór Polski. Decyzja o rozbiorze Polski zapadła w Petersburgu już połowie 1771 roku, jednak ambasador rosyjski Kaspar von Saldern miał polecone trzymanie Polaków w nieświadomości. Podpisanie traktatów rozbiorowych nastąpiło w Petersburgu 5 sierpnia 1772 r. Rosja zajęła tereny wokół Połocka, Witebska, Mohylewa i Orszy, utrzymując nadal swój protektorat nad resztą Rzeczypospolitej.

Powstania w Rosji W czasie trwania wojny rosyjsko-tureckiej o Krym, w styczniu 1773 r., na Powołżu w Rosji wybuchło wielkie powstanie chłopskie. Jego przywódca, zbieg z armii rosyjskiej, Jemielian Iwanowicz Pugaczow, podawał się za cara Piotra III, niby cudem ocalonego z zamachu na jego życie. Mistyfikacja ta miała na celu zyskanie przychylności ludności chłopskiej, która z władzą carską wiązała nadzieję na poprawę swego bytu. Faktycznie powstanie poparte zostało z entuzjazmem przez ludność wiejską całego Powołża, a także przez robotników manufaktur i hut na Uralu, żyjących też w wielkiej nędzy. Tysięczne oddziały Pugaczowa odbyły daleki rajd wzdłuż rzek Uralu, Kamy i Wołgi, zdobywając liczne miasta i siejąc popłoch wśród szlachty i ziemiaństwa. Powstanie trwało 3 lata i stłumione przez oddziały wojskowe Suworowa, już po zakończeniu wojny z Turcją.

Powstanie wykazało słabość i nieudolność władz terenowych, Katarzyna II dokonała gruntownej reformy struktur administracyjnych Rosji. Imperium podzielono na 50 guberni po 300-400 tysięcy mieszkańców każda, powiaty po 20-30 tys. ludzi, określone ściśle kompetencje organów i urzędów zarządzających, sądowych i skarbowych.Utwierdzono prawa i zwiększono zakres samorządności szlachty, wprowadzono różne przywileje dla miast, których celem była stymulacja rozwoju kapitału handlowego i manufaktur. Decyzje zasadnicze, wojsko i polityka zagraniczna zachowane w gestii władzy centralnej, to jest absolutystycznego imperatora.

W 1785 r. Katarzyna II wydała generalny przywilej dla szlachty rosyjskiej, który sankcjonował władzę panów nad chłopami i umacniał wyjątkową pozycję "szlachetnych" w państwie rosyjskim.

Rozwój gospodarczy Krymu i całego północnego wybrzeża Morza Czarnego szybki. By o tym przekonać się naocznie, Katarzyna II urządziła w 1787 roku uroczystą wyprawę swego dworu na te nowe ziemie, których pozyskanie dla Rosji było głównym jej celem, jako cesarzowej imperium. W trakcie podróży spotkała się w Kaniowie nad Dnieprem z królem Polski Stanisławem Poniatowskim, swym kochankiem sprzed ponad trzydziestu lat, a w Chersoniu z cesarzem rzymsko-niemieckim, Józefem II Habsburgiem

Trwała kolonizacja rosyjska północnej części kontynentu azjatyckiego. Do 1784 Rosjanie zajęli ostatnie dalekowschodnie terytoria Azji, Kamczatkę i Półwysep Czukocki, opanowali Alaskę na kontynencie Ameryki Północnej.

W 1783 na mocy traktatu gieorgijewskiego przyjęła pod protekcję rosyjską Gruzję wschodnię (Kartlię i Kachetię), które w 1801 zostały ostatecznie wcielone do Imperium Rosyjskiego.

W 1787 Turcja, nie mogąc przeboleć straty Krymu, wdała się w czwartą już wojnę z Rosją. Początkowo Rosjanie, i sprzymierzeni Austriacy, ponosili klęski, co zachęciło również Szwecję do wypowiedzenia wojny Rosji. Ale po 1789 sytuacja wojenna się odmieniła. Pierwsza z wojny wycofała się Szwecja, nie uzyskując żadnych sukcesów. Jako druga Austria, a to na skutek śmierci cesarza Józefa II. Zaś po serii klęsk w Mołdawii i nad Dunajem, o pokój poprosiła także Turcja. Traktat pokojowy z 1792 potwierdził wszystkie dotychczasowe zdobycze Rosji na północ od Morza Czarnego.

Wojna polsko-rosyjska Po zawarciu pokoju z Turcją, Katarzyna II mogła spokojnie zwrócić wzrok na zachód od imperium. A działo się tam wiele. We Francji od 1789 r. rozwijała się rewolucja społeczna i zaczynała się formować przeciwko niej koalicja konserwatywnych państw: Wielkiej Brytanii, Niderlandów, Austrii i Prus. Natomiast w sąsiedniej Rzeczypospolitej Sejm Wielki w Warszawie uchwalił w 1791 roku nową konstytucję ustrojową. W Polsce od roku 1780 nie było wojsk rosyjskich, znajdowała się ona wprawdzie pod politycznym protektoratem Rosji, rządziła się sama. Zmiana ustroju w Polsce, na wzór haseł rewolucji francuskiej oraz zapowiedź przekazania tronu, po śmierci Stanisława Poniatowskiego, elektorowi saskiemu Fryderykowi - wnukowi Augusta III, były dla Katarzyny II nie do przyjęcia. Toteż wsparła z całą mocą i wojskiem konfederację targowicką, zawiązaną w maju 1792 roku przez polskich magnatów w celu obalenia Konstytucji 3 Maja i króla Stanisława Poniatowskiego. W liście do Szczęsnego Potockiego, promotora konfederacji, wdzięczna imperatorowa przyrzekała opiekę dworu petersburskiego jemu i jego potomkom.

Rozpoczęła się wojna rosyjsko-polska. Polskie wojska królewskie nie miały szans w walkach z przeważającymi siłami rosyjskimi, które okupowały wnet większą część kraju, wraz z Warszawą, a województwo poznańskie zajęte zostało przez Prusy. Władzę w kraju przejęli konfederaci. Ich zwierzchnictwo nie trwało jednak długo, gdyż na wniosek króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II w kwietniu 1793 roku przeprowadzony został II rozbiór Rzeczypospolitej pomiędzy Rosję i Prusy. Rosji przypadły rozległe tereny na wschód od Pińska, Niemna i Zbrucza.

Przeciw tym decyzjom rozbiorowym wybuchło w Polsce w marcu 1794 roku powstanie, kierowane przez gen. Tadeusza Kościuszkę, które przerodziło się w wojnę z rozproszonymi wojskami rosyjskimi i pruskimi. Ostatecznie powstanie kościuszkowskie zostało stłumione a w 1795 r. dokonany został całkowity III rozbiór Polski pomiędzy Rosję, Prusy i Austrię. Rosji przypadły Litwa, Grodzieńszczyzna i zachodnia część Wołynia.

Katarzyna II zamierzała wystąpić zbrojnie przeciwko rewolucji francuskiej. W latach 1792-95 było to niemożliwe wobec zaangażowania się w wojnę, rozbiory i powstanie w Polsce. Dopiero w 1795 roku Rosja mogła przystąpić do koalicji antyfrancuskiej, jaką zawiązały monarchie zachodnie. Przygotowywano 60-tysięczny korpus wojskowy, jednak bez większego pośpiechu. W trakcie tych przygotowań, 17 listopada 1796 roku, cesarzowa Rosji Katarzyna II zmarła w Carskim Siole w pobliżu Petersburga, przeżywszy 67 lat. Następcą Katarzyny został jej syn Paweł I (1754-1801).

Królestwo Wielkiej Brytanii)- powstała jako nowe państwo w wyniku unii realnej ze Szkocją w roku 1707. Unia realna była następstwem dotychczasowej unii personalnej Anglii i Szkocji. Wiek XVIII był wielkim okresem w historii tego kraju. Brytyjczycy doznawali dobrodziejstw nieznanej wcześniej dobrej koniunktury.

WB w roku 1701 uwikłana w wojnę o hiszpańską sukcesję (1702-1713) po stronie cesarza i Zjednoczonych Prowincji (Holandia), przeciw Francji i Hiszpanii. Król Wilhelm zmarł jeszcze w 1702 roku wskutek upadku z konia. Wojnę kontynuowała Anna Stuart (panowała 1702-1714) i faktyczny "dyktator" kraju John Churchill, 1. książę Marlborough. W 1702 roku zwycięska dla Anglii bitwa morska w zatoce Vigo uniemożliwiła wrogowi planowany desant na wyspy brytyjskie. W 1704 roku niemieccy najemnicy z Hesji zdobyli dla Brytyjczyków Gibraltar. W 1706 roku zdobyta została również na Hiszpanach Minorka. W Ameryce zaś Brytyjczycy zdobyli na Francuzach ich kolonię-bazę Akadię i Nową Fundlandię. Minorka i Gibraltar zostały przyznane Wielkiej Brytanii na mocy traktatu pokojowego w Utrechcie w 1713 roku. Pokój ten był separatystyczny; podpisali go Brytyjczycy i Holendrzy. Austria kontynuowała wojnę w osamotnieniu do roku 1714. Kolonie francuskie Brytyjczycy zwrócili ich właścicielom.

Odsunięci od władzy w 1710 roku wigowie krytykowali zbyt małe, ich zdaniem, zdobycze uzyskane na konferencji pokojowej, gdzie z Francuzami negocjował torys Matthew Prior. Do 1714 roku gabinetem kierowali dwaj Torysi Robert Harley, 1. hrabia Oxford i Mortimer i Henry St John, 1. wicehrabia Bolingbroke.

Walka między "młodymi Wigami" (Robert Walpole i jego szwagier Charles Townshend) a "starymi Wigami" (Stanhope) trwała już jednak od 1717 roku. Opozycje "młodych Wigów' wspierał książę Walii, następca tronu Jerzy (przyszły król Jerzy II Hanowerski) skłócony z ojcem. Śmierć Stanhope'a (1721) i jego stronnika Earla Sunderlandu (1722) otworzyła drogę "młodym Wigom".

W roku 1715 jakobici na których czele stał tzw. "Stary Pretendent" Jakub Franciszek Edward Stuart zorganizowali nieudane powstanie w Szkocji, które miało obalić dynastie Hanowerską.

Od 1717 roku Wielka Brytania była członkiem koalicji antyhiszpańskiej, jako że Hiszpania próbowała podważyć status quo po traktacie w Utrechcie. W roku 1719 miała miejsce kolejna próba odzyskania władzy przez legalną dynastię Stuartów przy wsparciu finansowym i logistycznym udzielonym przez hiszpańskiego polityka Giulio Alberoniego.

W 1741 wybuchła wojna o sukcesję austriacką, która trwała do roku 1748 i zakończyła się traktatem w Akwizgranie. Wojna ta nie przyniosła Wielkiej Brytanii żadnych zysków. Dążył do niej przede wszystkim Jerzy II Hanowerski, który chciał wspomóc Austrię przeciw Francji i Prusom i jego ulubieniec polityk John Carteret.

1745 jakobici na których czele stał tzw. "młodszy pretendent" Karol Edward Stuart zorganizowali nieudane powstanie w Szkocji, które miało obalić dynastie Hanowerską. W roku 1747 stracony został Simon Fraser, 11. Lord Lovat jeden z ważniejszych jakobitów.

W latach 1756-1763 toczyła się wojna siedmioletnia. Wielka Brytania znów podejmowała walkę z Francją o dominację morską i kolonialną zdobywając zbrojnie w roku 1760 Kanadę (gen. James Wolfe zdobył Quebec), Luizjanę, a potem Florydę hiszpańską. Robert Clive zdobył na Francuzach Indie. Traktat pokojowy zawarty w Paryżu w 1763 roku przyznał jej wszystkie te zdobycze. Jeffrey Amherst został pierwszym brytyjskim gubernatorem generalnym Kanady. "Bronią kontynentalną" WB Prusy i ich władca Fryderyk II Wielki. Zwycięstwo w tej wojnie było przede wszystkim zasługą Williama Pitta Starszego, sekretarzem stanu w gabinecie księcia Newcastle. Gabinet Pitta i Newcastle'a upadł w 1762 roku, gdy nowy władca Jerzy III Hanowerski (1760-1820) próbował kierując się politycznymi koncepcjami próbował zwiększyć swój wpływ na rządy krajem. Pomagał były wychowawca królewski John Stuart, 3. hrabia Bute (premier 1762-1763), król musiał go odwołać ponieważ Bute nie miał poparcia w Izbie Gmin.

Podobnie jak Amerykanie, Irlandczycy i ich przywódcy: Henry Grattan i Henry Flood próbowali wywalczyć dla kraju większą autonomię, lecz efekty tego dały się zauważyć w 1800 roku, kiedy powstało Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii.

1783-1800 W 1793 przystąpiła do wojny przeciw rewolucyjnej i napoleońskiej Francji. Doradzał takie rozwiązanie przerażony tendencjami rewolucji brytyjski polityk Edmund Burke. Nie brakowało również zwolenników rewolucji francuskiej takich jak chemik Joseph Priestley czy deistyczny myśliciel polityczny Thomas Paine.W roku 1798 admirał Horatio Nelson zadał pierwszy poważny cios Napoleonowi zwyciężając jego flotę w bitwie pod Abu Kirem.

Izba Lordów Dominująca jeszcze w XVII wieku izba wyższa (Upper House), czyli Izba Lordów lub inaczej Izba Parów (House of Lords/House of Peers), w wieku XVIII oddała faktycznie przewodnictwo w ręce Izby Gmin. Parowie angielscy czyli najważniejsi arystokraci kraju piastujący swój urząd dożywotnio i przeznaczani nań częstokroć już jako dzieci, pełnili funkcje kontrolne wobec Izby Gmin i sądownicze, gdyż Izba Lordów była najwyższym sądem apelacyjnym Anglii. Zgłaszali też pretensje do wskrzeszenia swej dawnej roli jako rady królewskiej. Powrót do tej roli byłby jednak bardzo trudny ze względu na pokaźne rozmiary izby, która między rokiem 1714 a 1760 liczyła średnio 220 członków, w tym 26 biskupów anglikańskich. W roku 1707 (Unia ze Szkocją) doszło 16 lordów szkockich. Przez fakt posiadania znacznych wpływów w rejonach wyborczych znajdujących się w pobliżu ich posiadłości Lordowie mogli do pewnego stopnia kształtować sytuację w izbie niższej. Tego wpływu przykładowo w 1719 roku, gdy podjęli nieudaną próbę przeforsowania w parlamencie aktu zwanego Peerage Bill, zaproponowaną przez ministrów; byłego generała i wielkiego dowódcę Jamesa Stanhope'a (1673-1721) i Charlesa Spencera, hrabiego Sunderlandu (1675-1722), który to akt miał zamknąć instytucję Para dla nowych ludzi. Ministrowie dbali o poparcie w Izbie Lordów przez między innymi subsydiowanie zrujnowanych finansowo parów pieniędzmi z królewskiej civil list.

Pięciokrotna przewaga liczebna posłów wiejskich nad miejskimi była reliktem dawniejszych czasów, tak jak anachroniczny podział głosów między miastami. Władze miast nie miały prawie żadnego wpływu na skład Izby Gmin, ponieważ jeszcze w 1760 roku zaledwie 22 z nich mogło poszczycić się ponad tysięcznym elektoratem a jedna trzecia wszystkich miast miała poniżej stu głosujących. Nawet ogromny Londyn (700000 mieszkańców) wybierał jedynie 4 posłów (Westminster i Southwark były wtedy odrębnymi okręgami wyborczymi i de facto odrębnymi miastami, podczas gdy słabo zaludniona Kornwalia (około 150000 mieszkańców) wybierała ich dziesięć razy tyle . Na początku wieku anachroniczny podział głosów między poszczególne miasta nie był jeszcze tak rażący jak to miało miejsce pod sam koniec XVIII wieku, kiedy to potężniejące dzięki rewolucji w przemyśle Leeds i Manchester zachowają małą liczbę kandydatów, właściwą małym miasteczkom. Okręgi wiejskie, w których życie upływało pod patronatem wielkich magnatów, bywały całkowicie uzależnione od ich woli również w sprawie elekcji. Rodziny takie jak Pelhamowie w Sussex, w Norfolk, Courtenayowie w hrabstwie Devon, Napierowie w hrabstwie Dorset czy Cartwrightowie w Northampton poprzez znajomości z okolicznymi kupcami i prawnikami przez swoich dzierżawców kontrolowali w praktyce elekcję w swojej okolicy . Mniejsze miasta w okolicy dworów (pocket boroughs) również były podatne na ich wpływy. W takiej sytuacji polityka elekcyjna polegała na zapewnieniu sobie poparcia tych rodzin. Posłowie z okręgów miejskich byli w większym stopniu niż posłowie wiejscy związani zobowiązaniami bezpośrednio wobec elektorów. Przykładowo dla Walpole'a jako premiera głosy zdobywał jego ministerialny kolega Thomas Pelham-Holles, 1. książę Newcastle.

Torysów - dawną „partię dworu” Stuartów często dzielono na mających nadal nadzieję na powrót Stuartów Torysów „jakobickich” (Jacobite Tories), których legendarnym przywódcą wróg Walpole'a, Henry St. John, 1. wicehrabia Bolingbroke i Torysów Hanowerskich (Hanoverian Tories), akceptujących hanowerską sukcesję, nad którymi pieczę sprawował od 1710 roku Robert Harley, hrabia Oxford (1661-1724). Do około 1720 roku większość Torysów jakobickich stwierdziła bankructwo sprawy wygnanych Stuartów i. Od roku 1715 aż do 1760 roku Torysi nie mogli podważyć miażdżącej przewagi Wigów. W latach trzydziestych w opozycji do wszechpotężnego Walpole'a powstało stronnictwo zwane „Patriotami” (Patriot Boys), nawiązujące w swym programie do siedemnastowiecznych anty-absolutystycznych Country Whigs skupiające niezadowolonych z Torysów i Wigów opozycyjnych.

Wszystkie ugrupowania nie były partiami w dzisiejszym tego słowa znaczeniu, gdyż ani nie posiadały ani jednolitego kierownictwa ani statutów. Nie przedstawiały też tak programów wyborczych. Miały charakter fakcji skupionych wokół wybitnych jednostek, takich jak Walpole czy Bolingbroke. Wielu posłów nie było właściwie ani Torysami, ani Wigami, lecz ponieważ stale często obecni w Izbie byli tylko ci, którzy mieszkali blisko stolicy „twardzi” londyńscy Wigowie i Torysi grali „pierwsze skrzypce”. Rządzący niepodzielnie od 1715 roku Wigowie mogli liczyć na poparcie działających razem posłów szkockich w liczbie czterdziestu-pięciu, których wybierało tak niewielkie grono elektorów, że łatwo można było zabezpieczyć wybór. Za polityką Walpole'a od 1721 do 1742 roku, głosowało niezmiennie około 130 posłów, których można by nazwać głównym korpusem „Wigów Dworu”. Liczba ta dawała potężną przewagę parlamentarną. Rdzeń polityków opozycyjnych stał się znaczący pod względem liczby posłów dopiero w późnych latach trzydziestych. Historycy brytyjscy podkreślają fakt, ze posłów głosujących na przemian za Wigami i Torysami było niewielu , co świadczyłoby o stałości ich przekonań, a także o pewnej przewidywalności wyników głosowań.

Kontrola rządu nad parlamentem Kontrolowanie parlamentu (zwłaszcza Izby Gmin) przez gabinet (tj. najważniejszych ministrów tworzących najbliższą radę królewską) miało charakter nieformalny. Do tego celu służyła przede wszystkim polityka manipulowania patronatem królewskim, która sprowadzała się do przekupywania posłów za pomocą intratnych posad, których mimo skutecznego czasem zmniejszania ich liczby pod naciskiem opozycji nigdy rządowi nie brakowało. W samej polityce tego rodzaju współcześni nie widzieli zazwyczaj nic złego, tym bardziej, że pod względem różnego rodzaju (także pieniężnego) przekupstwa Brytyjczycy nie odbiegali od reszty Europejczyków. Robert Walpole uważał zawsze politykę używania patronatu królewskiego dla tworzenia większości parlamentarnej za najlepszy sposób osiągnięcia dobra publicznego poprzez personalne korzyści .

Fryderyk Wilhelm I od 1713 roku król w Prusach, twórca militarnej potęgi Prus. Syn Fryderyka I Hohenzollerna

Podporządkował państwo potrzebom armii, zorganizował system powszechnej służby wojskowej (oparty na zasadzie kantonalnej, czym zapewnił armii stały dopływ wyszkolonych rekrutów, choć werbunek zagraniczny nadal stanowił istotny procent wojska), wprowadził zwyczaj noszenia munduru na co dzień, co przetrwało w armii pruskiej i innych armiach do późnych lat XIX wieku, twórcą żelaznej dyscypliny wojskowej oraz musztry, dzięki której ludzi zamieniono niemal w automaty, wprowadził koszarowe zwyczaje na dworze i w administracji. Prowadził politykę unikania konfliktów międzynarodowych (właściwie jedyną wojną, jaką prowadził, była wojna ze Szwecją, będąca epizodem wojny północnej, w wyniku której przyłączył Pomorze Szczecińskie). Nazywany był "królem-kapralem", ponieważ doprowadził Prusy do potęgi militarnej (za jego panowania armia pruska liczyła 83 tys. ludzi). Był człowiekiem oschłym, ale też prawdomównym lojalnym wobec zasad. Na oczach swojego syna, przyszłego króla Fryderyka II, stracił jego przyjaciela, który pomagał młodemu Fryderykowi uciec z kraju. Był też ostatnim władcą pruskim, który wyznawał lojalność wobec cesarza i Rzeszy Niemieckiej. W polityce zagranicznej nie odniósł sukcesów, ale też nie odniósł większych porażek. Mimo marsowych min i nieustannego treningu swoich ulubionych żołnierzy był przeciwnikiem wojen niesprawiedliwych i opowiadał się za pokojem (głównie ze strachu przed sąsiadami Prus).

Za jego panowania w 1732 roku podpisany został traktat Loewenwolda (po przystąpieniu doń Prus zwany traktatem trzech czarnych orłów), mający na celu utrzymanie beznadziejnej sytuacji wewnętrznej i gospodarczej Polski. Był przeciwnikiem wprowadzenia przez pozostałych sygnatariuszy traktatu na tron Rzeczypospolitej Augusta III.

Nazywany był też "ojcem pruskiego stanu urzędniczego" lub nawet "ojcem pruskiej biurokracji". Dewizy jego rządów brzmiały obedieren nicht raisonnieren (słuchać, a nie rezonować) oraz "Plus machen" (powiększać). Ta ostatnia odnosiła się także do tego, że król był reformatorem finansów państwa. Za jego rządów monarchia pruska dysponowała ustabilizowanym budżetem i sporą nadwyżką finansową, stezauryzowaną w postaci beczek ze złotem, ukrytych w podziemiach zamku berlińskiego. W ówczesnych czasach prawie każde państwo miało długi, więc sytuacja finansowa Prus była niebywałym osiągnięciem. Był gorliwym protestantem, niezwykle pracowitym, człowiekiem o raczej niskich horyzontach intelektualnych, choć pełnym sprzeczności (był miłośnikiem Haendla, a w wolnych chwilach malował). Mimo iż był tyranem dla rodziny i dla poddanych, zorganizował nowoczesny i dobrze funkcjonujący aparat państwowy. Do jego ulubionych zajęć - prócz pełnienia obowiązków króla - należało palenie fajki i kolekcjonowanie wysokich i postawnych żołnierzy w swojej gwardii przybocznej.

Fryderyk II Wielki, Friedrich II von Hohenzollern - król Prus w latach 1740-1786.

12 czerwca 1733 roku Fryderyk został zmuszony do poślubienia popieranej przez Austrię Elżbieta Krystyna Braunschweig-Wolfenbüttel-Bevern. Ślub odbył się w Salzdahlum, jednak związek ten nie został podobno nigdy skonsumowany. Fryderyk nie przejawiał zresztą większego zainteresowania kobietami. Inni biografowie wskazują na chorobę weneryczną przebytą przez Fryderyka w okresie młodości i związaną z nią operacją, która spowodowała impotencję przyszłego króla[11].

Król Prus Nowy rozdział w życiu Fryderyka i historii europejskiej rozpoczyna się po śmierci Fryderyka Wilhelma I (31 maja 1740) Pierwsze miesiące rządów 28-letniego króla zostały zdominowane przez gry dyplomatyczne. W polityce zagranicznej okazał się ryzykantem i wytrawnym graczem. Dewizą rządów rozbudowywanie potęgi Prus przez wojny i podboje. Kryzys potęgi Habsburgów przypieczętowała wówczas śmierć cesarza Karola VI, którą Fryderyk potraktował jako okazję do zakwestionowania prawa Marii Teresy do dziedziczenia posiadłości Habsburgów. Rozpoczęło wojnę o sukcesję austriacką

Wojna o sukcesję austriacką Występując jako sojusznik Austrii, którego celem jest zabezpieczenie ziem dla Marii Teresy, w grudniu 1740 wojska pruskie przekroczyły granicę, zajmując do końca stycznia 1741 niemal cały austriacki Śląsk, będący wówczas jedną z najbardziej rozwiniętych prowincji Korony Czeskiej. Zabiegi Fryderyka by Maria Teresa uznała zdobycie Śląska bez wojny nie powiodły się i w grudniu 1740 r. rozpoczęły się działania wojenne: tzw. wojny śląskie. Pierwszym zwycięstwem pruskim była bitwa pod Małujowicami (niem. Mollwitz), 10 kwietnia 1741. Król, osobiście kierujący armią, dał się zaskoczyć kawalerii austriackiej. Mimo ucieczki Fryderyka Prusacy zwyciężyli, głównie dzięki sprawności armii pruskiej i dowodzeniu feldmarszałka Kurta von Schwerina. 11 czerwca i 28 lipca 1742 traktaty pokojowe z Austrią. Śląsk pozostał pod władzą Prus. II wojna śląska rozpoczęła się w poł 1744 i trwała do grudnia 1745 roku, a Fryderyk odniósł zwycięstwa nad armią sasko-austriacką pod Dobromierzem (niem. Hohenfriedeberg), pod Kotliskami (niem. Kesseldorf) i Dreznem

Wojna siedmioletnia Częściowo w wyniku dyplomatycznych błędów Fryderyka, w 1756 rozpoczęła się wojna siedmioletnia, w której przeciwko Prusom zawiązał się sojusz austriacko-francusko-rosyjsko-saksoński. Uprzedzając przeciwników Fryderyk II wtargnął do Saksonii, zmuszając armię saską do kapitulacji. Eksploatacja bogatej Saksonii i wcielenie jeńców saskich do armii pruskiej pozwoliło na zwiększenie potencjału militarnego i gospodarczego państwa.

Po początkowych sukcesach w Saksonii i Austrii (np. bitwa pod Pragą), Prusy zmuszone wycofać się z Czech po przegranej bitwie pod Kolinem (18 czerwca 1757). Pomimo teoretycznej przewagi koalicji antypruskiej, na korzyść Prus przemawiał brak wystarczającej koordynacji działań sojuszników, dzięki czemu udało się Fryderykowi pokonać połączone, , wojska Rzeszy i Francji w bitwie pod Rossbach (5 listopada 1757), czy rozbić Austriaków w bitwie pod Lutynią (5 grudnia 1757).

Pozycja Prus, zmuszonych do walki na wielu frontach, nie przedstawiała się najlepiej - w 1759 roku doszło do masakry wojsk pruskich pod Kunowicami, kiedy z 51-tysięcznej armii Fryderyka jako jeden oddział do Berlina dotarło jedynie 3000. Gdy wydawało się, że sukcesy wojsk rosyjskich całkowicie pogrążą Prusy, zmarła caryca Elżbieta, a jej następca Piotr III Romanow pośpiesznie zawarł w 1762 pokój, ogłaszając się nawet sprzymierzeńcem Prus. Sam Fryderyk nazwał to "cudem domu brandenburskiego". Koalicja antypruska rozpada się i przywrócone zostaje status quo sprzed wojny (Prusy ani nie zyskują ani nie tracą terytoriów, a Austria wreszcie uznaje zdobycie Śląska przez Prusy). W 1762 preliminaria pokojowe francusko-brytyjskie, a rozmowy pokojowe między Austrią a Prusami wieńczy podpisanie pokoju w Hubertusburgu 15 lutego 1763.

Wojna o sukcesję bawarską Krótką przerwą w skupieniu się na polityce wewnętrznej był wybuch konfliktu o sukcesję bawarską, nazwanego przez żołnierzy Wojną kartoflaną.

Józef II usiłował wzmocnić nadwątloną pozycję Austrii w Rzeszy oraz na arenie europejskiej i w tym celu dążył do przejęcia Bawarii po śmierci Maksymiliana III Józefa. Fryderyk natomiast, pragnący wchłonąć księstwa Ansbach i Bayreuth, robił wszystko, aby nie dopuścić do zrealizowania cesarskich planów. Doprowadziło to do wybuchu w 1778 roku wojny o sukcesję bawarską.

W tym trzecim i ostatnim konflikcie zbrojnym, w którym za życia Fryderyka uczestniczyły Prusy, kolejny raz odniósł zwycięstwo. Mimo braku sukcesów militarnych, dzięki temu, że wojna toczyła się na terytorium Austrii (dokładnie Czech) a nie Prus i wmieszaniu się w rozmowy pokojowe Rosji, Józef II otrzymał ledwie cząstkę Bawarii, Fryderyk zaś uzyskał potwierdzenie praw do księstw Ansbach i Bayreuth a ponadto korzyści strategiczne i ekonomiczne.

Ingerencja tego monarchy w państwo, pojmowane już wtedy przez niego jako wszelkie struktury zabezpieczające porządek wewnętrzny i niezależność zewnętrzną oraz w ogóle trwanie społeczeństwa, obejmowała właściwe każdy aspekt życia, od wojskowości poprzez sądownictwo, edukacje, fiskalizm na agrokulturze kończąc

Własne przekonanie monarchy o słuszności podjętych decyzji, podpartych argumentami teoretyków jak Wolff czy Colbert nie zawsze dawało pozytywne rezultaty, a ich zastosowanie w praktyce często prowadziło do nieprzewidzianych skutków, tym bardziej, że to co wówczas działo się w Prusach miało już niebagatelny wpływ na pozostałe kraje Europy. Najsłynniejszym i najlepiej oddającym skalę zjawiska był wielki kryzys finansowy i krach europejskiego systemu kredytowego i bankowego na jesień 1763 roku, choć dokładniej przeanalizowanym i opisanym dopiero niedawno, dzięki możliwości szerszego spojrzenia na problem. Bessa po zakończeniu działań wojennych, związana ze stratami w wyniku prowadzenia operacji militarnych a następnie przejścia gospodarki z wojennej na pokojową jest zjawiskiem normalnym. Kryzys w roku 1763 miał jednak porażającą skalę: zachwiał systemem bankowym od Amsterdamu po Hamburg i tylko na terytorium Rzeszy niewypłacalnych okazało się 95 domów bankierskich. Główną przyczyną tego był nagły spadek ilości pieniądza w obiegu. Dotknęło to przede wszystkim przedsiębiorstw prowadzących szeroko zakrojone inwestycje - ich niewypłacalność spowodowała lawinowe bankructwa. Do zmniejszenia się ilości gotówki na rynku najprawdopodobniej przyczynił się najwięcej właśnie Fryderyk Wielki. Jego wieloletnie spekulacje finansowe, fałszowanie zawartości kruszcu w monetach czy wręcz ich fałszowanie i zalewanie nimi głównie Rzeczypospolitej było faktem powszechnie znanym bardzo wcześnie. Nie wiadomo było jednak dokładnie (i właściwie szczegóły nie znane są do dzisiaj) jak umiejętnie i na jaką skalę Fryderyk prowadził owe malwersacje. Jego natychmiastowy odwrót od tych działań po zakończeniu wojny, zastąpiony radykalnym wspieraniem polityki deflacyjnej, bezkrytyczne wdrażanie i kierowanie się merkantylizmem w gospodarce, pozbawione globalnego spojrzenia i świadomości ogólnoeuropejskich skutków tych poczynań przyczyniło się w znacznej mierze do pogłębienia i wzmocnienia kryzysu w 1763 a tym samym do dłuższego wychodzenia z niego Europy. Jednocześnie ta tendencyjność Fryderyka dała siłą rzeczy pewne pozytywne rezultaty w samych Prusach: próbując wszelkimi sposobami zaradzić skutkom wojny i uzdrowić gospodarkę, eksperymentując nawet w tym względzie, założył w Berlinie pierwszy bank wekslowo-pożyczkowy z kapitałem założycielskim wartości 8 mln talarów, co ustabilizowało nieco stosunki kredytowe.

Jego polityka społeczna konserwatywna. Faworyzował pruską szlachtę, którą uważał za ostoję honoru i poczucia odpowiedzialności. Ustępował w swych reformach oraz próbach poprawy losu chłopa w domenach junkierskich po wojnie siedmioletniej, jeżeli szlachta uważała, że godziło to w jej interesy. Rozbudowywał armię i administrację, usprawniał sądownictwo, kładąc nacisk na posłuszeństwo i wierność rozkazom. W chwili gdy obejmował władzę armia liczyła 83 tys. żołnierzy, gdy umierał było ich już 190 tys. (z czego jedynie połowę stanowiła ludność Prus). Wprowadził wiele ważnych reform. Jedną z jego pierwszych decyzji było zniesienie tortur (dekret z 1740 r., wprowadzony w 1754 r.). Powołanej przez ojca komisji kodyfikacyjnej polecił dokonanie reformy sądownictwa i skodyfikowanie prawa sądowego (za jego życia udało się tylko to pierwsze). W 1763 podjął próbę stworzenia systemu szkolnictwa podstawowego, wprowadzając przymus szkolny. Za jego panowania rozwinął się też nowy typ szkoły średniej nastawionej na umiejętności praktyczne (tzw. szkoła realna). Sam będąc agnostykiem, tolerował w swoim państwie różne wyznania, będąc bodaj pierwszym królem, który tak otwarcie dystansował się do spraw religii.

W celu dodatkowej unifikacji wszystkich terytoriów oraz przybliżenia (formalnego) osoby monarchy społeczeństwu, przyjął tytuł Rex Borussorum, czyli króla Prusaków.

III wojna północna (wielka wojna północna) 1700-1721 między Królestwem Danii i Norwegii, Rosją, Saksonią, Prusami i Hanowerem (od 1715) z jednej strony a Szwecją z drugiej. Rzeczpospolita Obojga Narodów formalnie pozostawała neutralna aż do 1704 roku, ale faktycznie znaczna część walk toczyła się na jej terytorium i jej kosztem już od 1700 roku. Zakończyła się podpisaniem pokoju w Nystad, w wyniku którego wzrosło znaczenie Rosji, a Szwecja utraciła status europejskiego mocarstwa.

Działania Rosjan w Inflantach Władca Rosji po klęskach zadanych mu przez Szwedów wykorzystał zaangażowanie się króla Szwecji w wewnętrzne sprawy Polski i walki z Saksonią i zreorganizował armię, zwiększył rolę artylerii i przezbroił żołnierzy w broń skałkową. Rosjanie zdobyli Dorpat, Wolmar, Narwę oraz Nöteborg wkroczyli na obszar Rzeczypospolitej. W 1703 roku Rosjanie zdobyli ujście rzeki Newy co umożliwiło im budowę u jej ujścia nowej stolicy - Sankt Petersburga.

Atak Szwedów na Rosję (1707-1709) Rozdrażniony podjęciem inicjatywy przez Rosjan, Karol XII z liczącą 44 000 żołnierzy armią opuścił Saksonię i w sierpniu 1707 roku ruszył w kierunku Rosji. W grudniu przeszli Wisłę, w styczniu zajęli Grodno, a następnie w okolicach Mińska rozłożyli się leża zimowe. W Posce Szwedzi zostawili 8000 dragonów. W czerwcu 1708 roku Szwedzi ruszyli na Moskwę w kierunku tzw. Bramy smoleńskiej, skąd wiodła najkrótsza droga na Moskwę. Po drodze odnieśli zwycięstwo w bitwie pod Hołowczynem w północnej części Wielkiego Księstwa Litewskiego, jednak wkrótce idąca z Rygi na spotkanie z Karolem XII inna armia szwedzka została pokonana w bitwie pod Leśną co było pierwszym poważnym zwycięstwem Rosjan nad Szwedami w tej wojnie. Karol XII w związku ze stosowaniem przez Rosjan taktyki "spalonej ziemi" i mając wielkie problemy z zaopatrzeniem postanowił zawrócić i iść na południe, gdzie zawiązał sojusz z przywódcą Kozaków, hetmanem Mazepą. Plan zakładał atak na Moskwę oraz uniezależnienie od Rosjan kozackiego Hetmanatu.

Klęska Szwedów pod Połtawą Wiosną 1708 r. 40-tysięczna armia szwedzka ruszyła z baz w Rzeczypospolitej na wschód, by rozprawić się z drugim bałtyckim rywalem. Już na samym początku kampanii Szwedzi doznali zawodu, nie otrzymując przyobiecanej pomocy ze strony Inflant i ukraińskiego hetmana Mazepy, z którym wcześniej się sprzymierzyli. 8 lipca 1709 w wielkiej bitwie pod Połtawą, z wojskami rosyjskimi, ponieśli sromotną klęskę. Sam król Karol XII wprawdzie ocalał, dzięki ucieczce z placu boju i schronieniu się w tureckim Benderze, lecz jego niezwyciężona armia, jaką poprowadził ze sobą, przestała istnieć. Powrócił do kraju dopiero w 1713 r., już po utracie większości terenów nadbałtyckich, by zginąć w 1718 r. w starciu z Duńczykami.

Rosyjska ofensywa w Inflantach i Finlandii (1710-1714) Rosjanie w czerwcu zdobyli Wyborg, w lipcu zdobyli Rygę, a w sierpniu Parnawę. Ostatnim punktem kontrolowanym przez Szwedów w Inflantach był Tallin (Rewel), który po oblężeniu skapitulował pod koniec września 1710 roku. Także we wrześniu padła położona już w Finlandii szwedzka twierdza Kexholm. Uwagę cara Piotra I odwróciło od zaangażowania na północy włączenie się do wojny Turcji, w której schronił się król Karol XII po klęsce pod Połtawą

(Wojna rosyjsko-turecka (1710-1711)). Po podpisaniu pokoju z Turcją, w 1713 roku Rosjanie atak na kontrolowaną przez Szwedów Finlandię, zbudowano nową flotę wojenną. W maju opanowano Helsinki, Borga. W lutym 1714 roku cała armia szwedzka została pokonana przez Rosjan w bitwie pod Storkyro. W sierpniu 1714 Rosjanie pokonali Szwedów w bitwie morskiej pod Hanko.

Jesienią 1714 roku pierwsze oddziały rosyjskie wylądowały na terytorium Szwecji i zajęły miasto Umea.

Stenbock zebrał nowych rekrutów i w lutym z 16 000 żołnierzy ruszył w kierunku Helsingborga, który był kluczem do panowania nad Skanią. 10 marca 1710 roku Szwedzi pokonali Duńczyków w bitwie pod Helsingborgiem czym zakończyła się ostatnia próba w historii odzyskania przez Danię prowincji Skania. W październiku Szwedzi pokonali flotę duńską w bitwie w zatoce Køge.

Wojna o sukcesję austriacką - 1740-1748 pomiędzy Prusami, Francją, Hiszpanią i Bawarią a Austrią, Saksonią i Sardynią.

Spowodowana wstąpieniem na tron austriacki kobiety, Marii Teresy, i nieuznaniem przez Bawarię sankcji cesarza Karola VI.

Rozpoczęta najazdem Prus na Śląsk i zdobyciem go rok później. W 1746 z Austrią sprzymierzyła się Rosja, która wysłała swój korpus interwencyjny nad Ren. Wojna zakończyła się utratą Śląska przez Austrię, która oddała go Prusom na mocy pokoju w Akwizgranie podpisanego w 1748. Zdobycie Śląska, jednej z najbogatszych prowincji Cesarstwa było jednym z ważniejszych czynników powodujących przekształcenie się Prus w mocarstwo europejskie. Ta wojna spowodowała ostateczne załamanie się systemu powstałego po pokoju westfalskim.

Cesarz Karol VI zasłabł na polowaniu w październiku 1740 r. Zmarł 20 października. Sankcja pragmatyczna wprawdzie wskazywała następców zmarłego cesarza w osobach Marii Teresy i jej męża, ale sukcesja w krajach dziedzicznych wciąż była niepewna. W takiej sytuacji pomoc małżonkom zaproponował król Prus Fryderyk II Wielki. Zapłatą za nią miał być Śląsk, który Fryderyk, nie pytając nikogo o zgodę, zagarnął w ciągu dwóch miesięcy, między grudniem 1740 a lutym 1741 r. Maszerująca przeciwko Prusakom armia marszałka Neipperga została 10 kwietnia 1741 r. pobita pod Małujowicami. Klęska austriacka umożliwiła zabór Śląska. Co gorsza dla nowej królowej, inne kraje, które wcześniej uznały sankcję pragmatyczną, również zechciały wzbogacić się kosztem Austrii.

Sukces Prus przypomniał niektórym monarchom o ich prawach do wiedeńskiego tronu. Dynastyczne tytuły mieli mężowie córek Józefa I, starszego brata Karola VI. Byli to elektor bawarski Karol Albert i elektor saski, i równocześnie król Polski, August III. Na habsburskie posiadłości we Włoszech wciąż łakomym okiem patrzyła Hiszpania, gdzie królowa Elżbieta Farnese uporczywie kierowała ku sprawom Italii myśli swojego męża. Król Sardynii Karol Emanuel III wciąż miał ambicję podbić Lombardię. Dążenia te popierała Francja, gdzie przewagę na dworze uzyskała partia wojenna z marszałkiem Belle-Isle. Dzięki staraniom Belle-Isle'a zawarto traktat rozbioru ziem habsburskich. Fryderyk II miał otrzymać Dolny Śląsk. Górny Śląsk i Morawy miały przypaść Augustowi III. Elektor bawarski otrzymywał Czechy, Górną Austrię i koronę cesarską.

Austria była w tym konflikcie początkowo odosobniona. Nie mogła liczyć na pomoc Rosji, uwikłanej w wojnę ze Szwecją. Wielka Brytania, Hanower i Holandia stały po stronie Marii Teresy, ale ograniczały się tylko do wsparcia finansowego.

Tymczasem koalicja nie próżnowała. Na jesieni 1741 r. elektor bawarski zajął Górną Austrię i Czechy, a 24 stycznia 1742 r. został okrzyknięty cesarzem. W tej sytuacji Marii Teresie pomogła obawa Fryderyka II przed nadmiernym wzrostem potęgi elektora bawarskiego oraz chęć zatrzymania przez Prusy całego Śląska. Dzięki pośrednictwu angielskiej dyplomacji Maria Teresa zawarła z Fryderykiem rozejm. Królowa znalazła silne oparcie na Węgrzech. Podczas koronacji 18 maja 1741 r. obiecała przywrócenie dawnych swobód. Za sprawą Jánosa Pálffy'ego Węgrzy wystawili liczną armię.

W pierwszych miesiącach 1742 r. Austriacy ruszyli do kontrofensywy. Odzyskano Górną Austrię i zajęto całą Bawarię. Fryderyk II zerwał rozejm i, współdziałając z Sasami, zaatakował Czechy i Morawy. 17 maja 1742 r. zadał wojskom austriackim klęskę pod Chotusicami. Maria Teresa zmuszona do podpisania 11 czerwca we Wrocławiu pokoju oddającego Prusom Śląsk (oprócz księstw cieszyńskiego i opawskiego) oraz ziemię kłodzką. W ślad za Prusami z wojny wycofała się również Saksonia. W efekcie Austriacy odzyskali Czechy. Tak zakończyła się I wojna śląska. 12 maja 1743 r. Maria Teresa koronowała się w Pradze na królową Czech.

Do niewielkich działań doszło również we Włoszech. Karol Emanuel lawirował między Francją i Austrią. Ostatecznie desant wojsk hiszpańskich w Italii na przełomie 1741 i 1742 r. sprawił, że zbliżył się on do Marii Teresy. We wrześniu 1743 r. zawarł sojusz z Austrią za cenę obietnicy Piancenzy i części Lombardii. W 1743 r. do wojny włączyła się również Wielka Brytania. We Francji doszła do głosu partia wojenna. W październiku 1743 r. podpisano pakt familijny z Hiszpanią, a armia francuska wkroczyła do austriackich Niderlandów. Austriacy zrezygnowali z obrony Belgii i przenieśli działania wojenne nad Ren. Zagrozili nawet Alzacji.

W tej sytuacji do wojny przystąpił ponownie Fryderyk II, którego zaniepokoił wzrost austriackiej potęgi w Niemczech (II wojna śląska). Fryderyk sprzymierzył się z cesarzem Karolem i jesienią 1744 r. uderzył na Czechy i zajął Pragę. Austriacy musieli opuścić Bawarię, ale wyprawa Fryderyka do Czech zakończyła się niepowodzeniem i odwrotem armii pruskiej. Zachęcona tym Austria zawarła sojusz z Saksonią i uderzyła na Śląsk. Fryderyk obronił jednak swoją zdobycz odnosząc zwycięstwo nad połączonymi wojskami austriacko-saskimi pod Dobromierzem 4 czerwca 1745 r. Następnie Fryderyk najechał Saksonię. 25 grudnia 1745 r. Maria Teresa podpisała pokój w Dreźnie, który powtarzał warunki pokoju wrocławskiego.

20 stycznia 1745 r. zmarł cesarz Karol. Nowy elektor bawarski Maksymilian III Józef, mimo nacisków francuskich, poparł kandydaturę Franciszka Stefana. Został on wybrany cesarzem 13 września.

Francuzi opanowali austriackie Niderlandy. Hiszpański infant Filip zajął we Włoszech Piemont i część Mediolanu. W 1746 r. Austriacy zdobyli Genuę i zagrozili granicom Francji. Zostali jednak rychło wyparci przez ludowe powstanie. W tym samym roku zmarł Filip V i Hiszpania straciła zainteresowanie sprawami włoskimi.

Wyczerpująca wojna zakończona pokojem w Akwizgranie 28 października 1748 r. Austria utraciła Śląsk na rzecz Prus oraz księstwa Parmy i Piacenzy na rzecz infanta Filipa. Monarchia Habsburgów utrzymała się, a armia austriacka ponownie zaczęła zwyciężać na polach bitew. Maria Teresa nigdy nie pogodziła się z utratą Śląska. Spróbuje go odzyskać podczas następnej wojny (III wojna śląska)

Wojny śląskie (1740-1763) - trzy wojny między Austrią Habsburgów (i jej zmieniającymi się sojusznikami), a Prusami Hohenzollernów o panowanie nad Śląskiem, w wyniku których większość Śląska (wraz z ziemią kłodzką) znalazły się w granicach tych ostatnich, a wraz z nimi od 1871 w zjednoczonym przez Hohenzollernów Cesarstwie Niemieckim.

Przyczyny Fryderyk II Wielki Hohenzollern zdecydował się zaatakować Śląsk, licząc m.in. na narastającą wrogość pomiędzy prześladującymi protestantów Habsburgami, a w większości luterańską ludnością bogatej prowincji.Uciskana ludność cesarskiej części Śląska (w księstwach brzesko-legnickim i oleśnickim obowiązywała swoboda wyznania i kultu) zwracała się o protekcję do przechodzących wojsk szwedzkich (1706), uznano za gwarantów warunków podpisanego po wojnie trzydziestoletniej pokoju.

Fryderyk swe działania wspierał dodatkowo roszczeniami dynastycznymi, wynikającymi z podpisanego w 1537 układu o przeżycie pomiędzy Joachimem II Hektorem, a Fryderykiem II z dynastii Piastów - księciem legnicko-brzeskim (układ nie został zrealizowany ani w 1548 po śmierci Fryderyka II, ani w 1675 po wygaśnięciu dynastii Piastów, księstwo przejęli Habsburgowie).

Prusy związane były - potwierdzoną przez ojca Fryderyka Wielkiego w 1713 - sankcją pragmatyczną, zobowiązującą je do zachowania jedności wszystkich ziem Habsburgów oraz wspierania jako następczyni i dziedziczki korony Marii Teresy

Walcząca na dwa fronty i stojąca w obliczu utraty Wiednia (vide: wojna o sukcesję austriacką), Maria Teresa zmuszona była w 1742 zawrzeć przedwcześnie taktyczny pokój we Wrocławiu, który przekazywał Prusom niemal całe terytorium Śląska oraz ziemię kłodzką. Przy Austrii pozostał jedynie Śląsk Cieszyński, Karniowski i Opawski. Jednak Maria Teresa nigdy nie pogodziła się ze stratą bogatej prowincji, co miało doprowadzić do II wojny.

Wojska cesarskie pobite w bitwie pod Dobromierzem (niem. Hohenfriedburg) i bitwie pod Kotliskami (niem. Kesseldorf), zaś cesarzowa zmuszona została przełknąć gorzki pokój drezdeński z 1745, który jedynie potwierdzał ciężkie warunki pokoju wrocławskiego, ale również zobowiązywał Fryderyka II do uznania Franciszka I Lotaryńskiego, męża Marii Teresy za cesarza.

16 września - zajęcie Pragi

Zakończyła się pokojem w Hubertusburgu w 1763.

Maria Teresa Habsburg - córka cesarza Karola VI Habsburga i księżniczki Elżbiety von Braunschweig-Wolfenbüttel, niekoronowana cesarzowa rzymsko-niemiecka od 1745.

Karol VI cały czas próbował zapewnić dziedziczenie swojej córce. Sankcja pragmatyczna cesarza Leopolda I z 1703 r. wyznaczała, w wypadku braku męskiego potomka dynastii Habsburgów, następczynie w osobach córek starszego brata Karola VI, Józefa I. W 1713 r. Karol wydał własną sankcję pragmatyczną, w której ustanawiał swoją następczynią w krajach dziedzicznych Habsburgów swoją najstarszą córkę. Przez całe panowanie dążył do uznania sankcji przez państwa europejskie. Udało mu się to, ale o następstwie w krajach dziedzicznych miała zadecydować wojna o sukcesję austriacką.

12 lutego 1736 r. poślubiła w Wiedniu księcia Lotaryngii Franciszka Stefana (8 grudnia 1708 - 18 sierpnia 1765), syna księcia Leopolda Józefa Lotaryńskiego . Franciszek musiał się w efekcie tego małżeństwa zrzec się na rzecz Francji Lotaryngii (otrzymał ją Stanisław Leszczyński), otrzymał w 1737 r. rządy w wielkim księstwie Toskanii.

Na początku panowania Marii odsunięci zostali starzy dostojnicy jej ojca, którzy pamiętali jeszcze czasy cesarza Leopolda I. Ich miejsce zajęło grono utalentowanych reformatorów (Maria Teresa miała szczęśliwą rękę w dobieraniu doradców), na czoło których wysunęli się Wenzel Anton von Kaunitz (główny autor "odwrócenia przymierzy") i Friedrich Wilhelm von Haugwitz.

Na Węgrzech zaniechano centralistycznej polityki Karola VI. Maria Teresa nie dotrzymała złożonej w 1741 r. obietnicy, że będzie rezydowała w Budapeszcie, ale zjednała sobie węgierską szlachtę respektowaniem jej przywilejów, powoływaniem jej na wysokie godności w królestwie, czy też przyłączeniem do Węgier pogranicznych terenów Banatu i Serbii. Nikłe wpływy z podatków były równoważone wysokimi cłami nałożony na towary wywożone z Węgier. Niderlandy oraz włoskie posiadłości Habsburgów pozostały po dawnemu pod zarządem gubernatorów i regionalnych kancelarii. Czechy i Morawy zostały natomiast poddane intensywnej centralizacji. Na stronników elektora bawarskiego spadły liczne represje, bezwzględnie łamano uprawnienia stanowe. Haugwitz rozprawił się również z organami stanowymi Austrii, które jednak nie odgrywały już większej roli. W 1749 r. zniesiono odrębne kancelarie dla Austrii i Czech, wprowadzając w ich miejsce wspólne dla obu krajów urzędy centralne.

W 1742 r. powołana Kancelaria Dworu i Państwa, a w 1749 r. powstało archiwum. Rozdzielając kompetencje administracyjne i sądownicze. Haugwitz zorganizował Najwyższą Izbę Sprawiedliwości . Administracja i sprawy skarbowe znalazły się w gestii Directorium in publicis et cameralibus, kierowanej osobiście przez Haugwitza. Obok Nadwornej Rady Wojennej utworzono w 1749 r. Generalny Komisariat Wojenny i wprowadzono nowe zasady poboru rekruta. Odebrano sprawy podatkowe miejscowym stanom i przekazano je rozbudowanej administracji państwowej. W celach podatkowych sporządzono katastry 1748 i 1756. 1749-1752 przeprowadzono reformę uniwersytetu wiedeńskiego, a w 1752 r. utworzono w Wiener Neustadt Akademię Wojskową.

Podczas wojny siedmioletniej stany ponownie zaczęły podnosić głowę. W 1761 r. Kaunitz podjął więc kolejną próbę reorganizacji administracji państwowej. Powołana została Rada Państwa (Staatsrat), w skład której wchodził kanclerz, 3 ministrów stanu i 6 radców stanu. Instytucja ta, jako ciało doradcze, zajęła przy cesarzowej miejsce Tajnej Konferencji. Na miejsce Directorium Kaunitz wprowadził Zjednoczoną Austriacko-Czeską Kancelarię Nadworną (dla spraw administracyjnych) oraz Nadworną Izbę Skarbową, wraz z nadzorującą ją Nadworną Izbą Rachunkową. W 1762 r. upaństwowiono Bank Wiedeński, który podjął emisję pieniędzy papierowych. Z dawniejszych instytucji została utrzymana Tajna Kancelaria Stanu (dla spraw zagranicznych), Nadworna Rada Wojenna i Najwyższa Izba Sprawiedliwości. Ten system utrzyma się z niewielkimi tylko zmianami do 1848 r.

W sprawach administracji lokalnej Kaunitz musiał pójść na ustępstwa względem miejscowej szlachty, gdyż Austria nie miała wystarczającej liczby fachowców na obsadzenie wszystkich szczebli. Niższe szczeble zostały więc obsadzone szlachtą. Kaunitz rozbudował jednak podległą Zjednoczonej Kancelarii administrację gubernialną. W efekcie, pod koniec wojny siedmioletniej, Austria dysponowała najsprawniejszą administracją Europy.

W 1765 r. zmarł cesarz Franciszek. W miejsce zmarłego męża współregentem został następca tronu, arcyksiążę Józef, zapalony reformator. 15-letnie współrządy matki i syna nie układały się najlepiej. Starzejącą się cesarzową raziły "demokratyczne" zapędy pierworodnego. U schyłku życia powróciła do kontrreformacyjnej polityki swojego ojca. Dysydentów z Karyntii i Styrii zmuszono do przesiedlenia się na Węgry, a w 1777 r. poddano dragonadom 10 000 protestantów morawskich, którym odebrano dzieci.

Marię Teresę niepokoiły również wojenne ambicje syna. Uwidoczniło się to podczas wojny o sukcesję bawarską w latach 1778-1779, gdzie Maria Teresa hamowała ofensywne działania syna, zawierając pokój wbrew jego woli.

Po wojnie siedmioletniej naczelnym zadaniem dla państwa było uzdrowienie finansów i wzmocnienie armii. Obciążenia warstw niższych były już rozciągnięte do granic możliwości, więc jedynym ratunkiem było opodatkowanie szlachty. W 1764 r. zwołano sejm węgierski, który jednak odmówił zgody na opodatkowanie możnych. Maria Teresa respektowała dotąd przywileje szlachty, ale liczne powstania chłopskie zmuszały ją do przeniesienia części obciążeń na warstwy wyższe.

Próbowano polepszyć dolę chłopów. W 1767 r. patent uralniający, ograniczający na Węgrzech pańszczyznę i zakazujący rugowania chłopów z ziemi. Opór szlachty został złamany i w latach 1770-1774 wprowadzono go w życie. W 1780 r. wszedł on w życie w Chorwacji i Banacie. W tymże 1767 r. rząd wiedeński zadekretował regulację obciążeń chłopskich w Styrii, gdzie stany krajowe przez 10 lat prowadziły akcję opóźniającą. Z oporami została również wprowadzona wydana w 1771 r. regulacja dla Śląska Cieszyńskiego. Dolna Austria przyjęła regulację pańszczyzny w 1772 r. W 1775 r. odpowiednie patenty zostały wydane dla Czech, Moraw i Galicji, a w 1778 r. złamano opór stanów w Styrii. Reformy wprowadzano wśród klęsk nieurodzaju i buntów chłopskich. Nie przeprowadzono zniesienia poddaństwa, to jednak chęć opodatkowania szlachty zaprowadziła na drogę reform społecznych.

W 1765 r., mimo sprzeciwów papieża Klemensa XIII powołano w Mediolanie instytucję rządową mającą zwierzchność na sprawami kościelnymi. W latach 1768-1769, również wbrew papieżowi, opodatkowano duchowieństwo. W 1769 r. skasowano pierwsze klasztory, majątek rozdając ubogim. Dekret z 1771 r. nakazywał minimalny wiek 24 lat przy składaniu ślubów zakonnych. W ten sposób położone zostały fundamenty pod przyszłą doktrynę józefinizmu.

Kasata zakonu jezuitów w 1773 r. sprawiła, że powołała Fundusz Edukacyjny. Sprawy szkolnictwa wszystkich szczebli powierzono Nadwornej Komisji Edukacyjnej. Na stanowisko naczelnego dyrektora szkolnictwa ludowego powołano reformatora szkolnictwa na pruskim Śląsku, augustianina Johanna Felbigera. Do 1780 r. pod jego kierownictwem założono ok. 500 nowych szkół ludowych

Pierwsze kodyfikacje prawa. W 1752 r. cesarzowa powołała komisję kompilacyjną dla uporządkowania i ujednolicenia orzecznictwa karnego. W toku prac komisji powstał postulat jednolitej ustawy karnej na miejsce praw dotychczasowych. Efektem działalności komisji była wydana w 1768 r. Constitutio Criminalis Theresiana, który zaliczany jest do grupy kodeksów feudalnych. Theresiana wychodziła z założenia publicznoprawnego charakteru przestępstwa. Rozróżniała przestępstwa publiczne, prywatne i mieszane (np. kradzież). Ze względu na kary przestępstwa dzieliły się na bardzo ciężkie (zagrożone kwalifikowaną karą śmierci), ciężkie (kara śmierci lub wyjęcie spod prawa) i lekkie. Dopuszczała stosowanie analogii w orzecznictwie, wymierzanie kar arbitralnych, zachowywała różnice stanowe oraz szafowała całym katalogiem kwalifikowanych kar śmierci. Do każdego rodzaju dołączone ryciny zawierające wskazówki prawidłowego wykonywania tortur.

Kodeks szok w oświeceniowej Europie i zyskał sobie miano Nemesis Theresiana. W 1776 r. zakazano stosowania tortur. Pod koniec rządów Marii Teresy wykształciła się również praktyka ułaskawiania skazanych na karę śmierci.

W 1753 r. Maria Teresa powołała komisję kompilacyjną, która miała za zadanie uporządkować prawo cywilne. Po kilkunastu latach przedstawiono cesarzowej rozwlekły, 8-tomowy, napisany ciężkim językiem Codex Theresianus. Dzięki staraniom Kaunitza został on odrzucony i nie wywarł żadnego wpływu na prace nad ABGB.

.Józef II Habsburg- najstarszy syn cesarzowej Marii Teresy Habsburg i Franciszka I Lotaryńskiego, wnuk Karola VI Habsburga. Cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego od 1764/1765 r.

Po śmierci ojca Franciszka I Lotaryńskiego w 1765 r. dopuszczony do współrządzenia z matką w dziedzicznych krajach austriackich. Rządził państwem austriackim w latach 1780-90.

Od 1780 wyłączny władca krajów habsburskich. Naśladował pruski militaryzm. Dążył do budowy zwartej monarchii z jednolitym językiem, administracją i systemem podatkowym. Miał dwie żony: Izabelę Marię Parmeńską i Marię Józefę Wittelsbach; zmarł jednak bezpotomnie (dwie jego córki z pierwszego małżeństwa zachorowały i umarły w dzieciństwie). Był władcą rządzącym zgodnie z zasadami oświeconego absolutyzmu. Rozpoczął proces podporządkowywania Kościoła katolickiego państwu (józefinizm). W katalogu kar kryminalnych zniósł karę śmierci.

Józef był naturalnym kandydatem na jego następcę swojego ojca na tronie niemieckim. 27 marca 1764, wskutek zabiegów rodziców, został wybrany na króla rzymskiego (czyli króla Niemiec, a zatem następcę tronu cesarskiego) przez elektorów, którymi byli: jego matka jako królowa Czech, król pruski Fryderyk II jako elektor brandenburski, książę saski Fryderyk August III, palatyn reński Karol Teodor, książę bawarski Maksymilian III Józef, król Wielkiej Brytanii Jerzy III jako książę hanowerski, arcybiskup Kolonii Maksymilian Fryderyk von Königsegg-Rothenfels, arcybiskup Moguncji Emmerich Josef von Briedbach i arcybiskup Trewiru Johann Philipp von Walderdorf. 18 sierpnia 1765 r., podczas uroczystości weselnych młodszego brata Józefa, arcyksięcia Piotra Leopolda, nagle zasłabł i zmarł cesarz Franciszek Lotaryński. W tym momencie Józef został cesarzem rzymskim, suwerenem Rzeszy Niemieckiej. 23 września 1765 roku Maria Teresa mianowała syna współwładcą w Austrii, Czechach i na Węgrzech (od tej pory dzielił z matką jej tytuły i władzę, pozostając pod jej zwierzchnictwem). W 1766 r. naczelnym wodzem armii austriackiej.

15-letnie współrządy Józefa z Marią Teresą nie układały się najlepiej. Matkę raziły "demokratyczne" poglądy syna oraz kwestie religijne. Józef był antyklerykałem i zwolennikiem tolerancji religijnej. Maria Teresa natomiast była gorliwą katoliczką. Nadrzędna pozycja matki hamowała reformatorskie dążenia cesarza. Swoje ambicje Józef realizował na forum polityki międzynarodowej. W 1769 r. Austriacy zajęli zastaw spiski, stawiając pierwszy krok na drodze do I rozbioru Polski, który nastąpił ostatecznie w 1772 r. Planom tym sprzyjał Józef II, trochę wbrew swojej matce. Traktat rozbiorowy został podpisany w Sankt Petersburgu 5 sierpnia 1772 r. Austria wzbogaciła się o Galicję razem z Lwowem i licznymi kopalniami soli.

Politykę Austrii w tym okresie determinowała sprawa Śląska, utraconego na rzecz Prus w 1742 r. Maria Teresa nigdy nie pogodziła się z utratą tej prowincji, a jej poglądy w tym względzie przejął Józef. Z biegiem czasu rola młodego cesarza u boku matki wzrastała, co niepokoiło Fryderyka II, który przypisywał Józefowi chęć "połknięcia" wszystkich książąt Rzeszy i uczynienia z Niemiec monarchii na wzór francuski. Józef rzeczywiście dążył do budowy zwartego bloku ziem habsburskich w południowych Niemczech. Z tej przyczyny spadało zainteresowanie Wiednia Niderlandami austriackimi, które chciano wymienić na Śląsk lub Bawarię. W tej ostatniej w 1777 r. zmarł bezpotomnie elektor Maksymilian III Józef. Nastręczało to możliwość różnych kombinacji.

Spadkobiercą Maksymiliana był elektor Palatynatu Karol Teodor. On również nie miał legalnego potomstwa, za to mnóstwo dzieci z nieprawego łoża. W zamian za uposażenie i utytułowanie swoich bastardów Karol zrzekł się na rzecz Józefa 1/3 terytorium Bawarii. Wywołało to niepokój w Niemczech. W styczniu 1778 r. Józef wprowadził austriackie wojska do Bawarii. Józef liczył na poparcie Francji oraz na to, że przekupi Fryderyka II uznaniem jego praw do sukcesji w margrabstwach Ansbach i Bayreuth. Francja jednak uznała działania Józefa za naruszenie równowagi w Niemczech, a Fryderyk ani myślał zgodzić się na połknięcie Bawarii przez Austrię za cenę dwóch małych margrabstw. W odpowiedzi na działania Józefa zaatakował Czechy.

Rozpoczęła się krótkotrwała wojna znana jako wojna o sukcesję bawarską. Zarówno Austria jak i Prusy obawiały się przekształcenia tej wojny w kolejny konflikt europejski. Obie armie unikały bitew, spędzając czas na jedzeniu kartofli (stąd niektórzy złośliwie nazywali ten konflikt "wojną kartoflaną", Kartoffelkrieg) i walce z dezercjami. Ostatecznie w lutym 1779 r. podpisano pokój w Cieszynie, który oddawał Austrii maleńki skrawek Bawarii, tzw. Innviertel. Pokój zawarto dzięki mediacji Rosji. Józef, który nie zdziałał niczego szczególnego podczas wojny, sprzeciwiał się pokojowi, ale musiał ustąpić przed wolą Marii Teresy.

Stracił wkrótce zainteresowanie sprawami wschodnimi i zaczął się troszczyć o austriackie Niderlandy. Zażądał do Republiki Zjednoczonych Prowincji zapewnienia wolności żeglugi i wydania twierdz bariery. Konflikt ten został zażegnany za pośrednictwem Francji, od której Józef teraz oczekiwał przysługi w innej sprawie. Pod koniec 1784 r. cesarz przekonał Karola Teodora do wymiany Bawarii na Niderlandy, gdzie miało powstać "Królestwo Austrazji". Taki plan wymagał jednak zgody następcy tronu bawarskiego, księcia-palatyna Dwóch Mostów Karola III Augusta, klienta Francji. W styczniu 1785 r. Rada Królewska w Wersalu uznała, że może to przyczynić się do wzmocnienia Austrii i ostateczną decyzję w tej sprawie uznała od woli Fryderyka II. Brak zgody

Fryderyk II wykorzystał ten pomysł cesarza, aby zjednoczyć przeciwko niemu książąt Rzeszy (tzw. "książęca liga" z maja 1785 r.). Krok ten przyczynił się do wzrostu popularności Fryderyka w Niemczech i oznaczał klęskę niemieckiej polityki Józefa. Śmierć "Starego Fryca" 17 sierpnia 1786 r. nie zmieniła sytuacji. W efekcie Józef ponownie zainteresował się kwestią wschodnią.

W tym czasie caryca Katarzyna zaczęła snuć ambitne plany wyrzucenia Turków z Europy i osadzenia swojego wnuka Konstantego na cesarskim tronie w Konstantynopolu. W liście do Józefa II z 10 września 1782 caryca proponowała m. in. stworzenie z Moładawii, Besarabii oraz Wołoszczyzny niepodległej Dacji pod berłem chrześcijańskiego władcy, wcielenie obwodu oczakowskiego bezpośrednio do Rosji, natomiast północnej Serbii - do Austrii. Ze swojej strony cesarz wyraził swoje zainteresowanie aneksją Chocimia, Widinia, Belgradu, a także Bośni. Należące wówczas do Wenecji Istria i Dalmacja miały w myśl tych planów również przypaść Austrii, która w zamian miała oddać Wenecji zdobyte na Turkach Peloponez (Moreę), Kretę i Cypr[1]. W 1787 r. Katarzyna i Józef spotkali się w Chersoniu. Trzy miesiące później wybuchła VI wojna rosyjsko-turecka. Józef z pewnym ociąganiem wypełnił zobowiązania sojusznicze. VIII wojna austriacko-turecka rozpoczęła się w lutym 1788 r.

Austriacy początkowo ponosili porażki w Bośni i Serbii, ale w 1789 r. zdobyli Belgrad i zajęli część Wołoszczyzny. Józef z zapałem przystąpił do budowy austriackiej administracji na okupowanych terenach, ale postępy armii austriackiej zostały wkrótce wstrzymane z powodu sytuacji międzynarodowej. Za Turcją i Szwecją (która w 1788 r. zaatakowała Rosję od strony Finlandii) stanęły Wielka Brytania, Prusy i Holandia. Pojawiły się plany, aby za bałkańskie nabytki Józef oddał Polsce Galicję, a Prusy w zamian otrzymałyby Gdańsk i Wielkopolskę. Tym planom sprzeciwiły się Rosja i Austria, które podpisały konwencję o nienaruszalności granic Rzeczypospolitej. Józef zmarł w lutym 1790 r., przed wyjaśnieniem się sytuacji.

Reformy wewnętrzne Zarząd państwem i administracja Śmierć Marii Teresy sprawiła, że nic nie stało na przeszkodzie reformatorskim ambicjom Józefa. Od śmierci starej cesarzowej na kraje habsburskie spadł istny deszcz cesarskich dekretów. W ciągu 10 lat panowania Józef wydał ich łącznie 6 000. Dotyczyły one administracji, spraw społecznych, skarbowych, gospodarczych, sądowych, szkolnych i kościelnych.

Wielki zwolennik centralizacji Józef połączył nadworne instytucje administracji państwowej (Zjednoczoną Czesko-Austriacką Kancelarię Nadworną, Izbę Skarbową i Deputację Bankową) w jedną wielką centralę, której podporządkował również Galicję i Bukowinę. Na niższym szczeblu cesarz zniósł zarządy krajowe i nie licząc się z tradycjami wprowadził nowy podział administracyjny na gubernie, okręgi i powiaty. Rozbudowano administrację prowincjonalną, która przejęła kompetencje stanów i zarządów krajowych. Józef utrzymał samorządowe organy w miastach (wydziały i magistraty) i wsiach (wójtowie i przysiężnicy). Józef wprowadził pragmatykę służbową, dodatki za wysługę lat, renty dla emerytów i wdów oraz nakaz donoszenia na zaniedbujących obowiązki kolegów. Monarchia zyskała w ten sposób oddany i gorliwy aparat urzędniczy, który, rekrutując się głównie z Wiednia, Czech i Moraw, przyczynił się do związania z Wiedniem dość luźno do tej pory powiązanych prowincji.

Nie koronował się na króla Węgier, a koronę św. Stefana zabrał do Wiednia. Kancelarię Siedmiogrodu połączono z Kancelarią Węgierską. Józef nie zwoływał węgierskiego sejmu, a organom lokalnym nakazał porozumiewać się bezpośrednio ze sobą. W miejsce łaciny językiem urzędowym niemiecki, a w 1786 r. zniesiono samorząd komitacki i podzielono kraj na 10 okręgów na czele z komisarzami królewskimi. Podlegali im podżupanowie. Podobnie postąpiono w Lombardii (w 1786 r. zniesiono tam Senat) i w Niderlandach (w 1787 r. zniesiono rady prowincjonalne na ich miejsce wprowadzając Radę Generalną, a 11 historycznych prowincji zamieniono na 9 okręgów z intendentami na czele). W tych prowincjach nie wprowadzono niemieckiego języka urzędowego.

Oddzielenie sądownictwa od administracji. Wprowadzono jednolitą i zhierarchizowaną organizację sądową z wykwalifikowanym aparatem sędziowskim. Sądy pierwszej instancji były jeszcze sądami stanowymi. We wsiach były to sądy dominialne, w których pana zastępował justycjariusz. W miastach istniały sądy magistrackie z syndykami na czele. Justycjariusze i syndykowie byli zatwierdzani przez władze obwodowe po zdaniu egzaminów sędziowskich. Pierwszą instancją w sprawach szlachty były sądy ziemskie, które rozstrzygały również spory między chłopami a panami. Sędziami w tych sądach mogły być osoby nieszlacheckiego pochodzenia. Sądami drugiej instancji były sądy apelacyjne. Najwyższą instancją wiedeńska Najwyższa Izba Sprawiedliwości.

Reforma chłopska wstępem do reformy skarbowej. Dochody skarbu państwa zamierzano oprzeć na jedynym podatku gruntowo-dochodowym. W latach 1785-1788 sporządzono dokładne spisy ludności i szczegółowy kataster z zestawieniem wszystkich obciążeń chłopskich. Obliczono, że właścicielom dóbr winno przypadać 18% chłopskich dochodów. Z dóbr chłopskich, jak i pańskich państwo miało pobierać podatek w wysokości 12%. Na użytek chłopa pozostawało 70% jego dochodów, z których miał opłacać składki na szkolnictwo i parafie. Reforma zakładała przejście z pańszczyzny na czynsz pieniężny. Zmiany te zostały zadekretowane Patentem Urbarialnym z 10 lutego 1789 r., ale Józef nie zdążył wprowadzić ich w życie.

Cesarz był również wielkim naśladowcą pruskiego militaryzmu. Już w 1771 r. Józef wprowadził nowy system poboru rekruta, dzieląc kraj na okręgi werbunku żołnierza, tzw. Werbebezirke. Rekrutowani z nich chłopi zasilali szeregi określonego pułku. Służba wojskowa była dożywotnia i dodatkowo obciążała chłopów. Rozbudowa armii stanowiła główną troskę cesarza, którego ulubionym strojem był mundur zwykłego żołnierza i który upodobnił swój dwór do polowej kwatery.

W okresie panowania Józefa dochód państwowy wzrósł z 60 do 80 milionów guldenów. Rósł deficyt i obieg papierowej waluty.

Polityka gospodarcza Do skrajności system protekcyjny. W 1784 r. zakazał importu tych obcych produktów, które mogły być produkowane w kraju. Powołując się na opinię lekarzy ogłosił, że kawa i czekolada szkodzą zdrowiu i zakazał ich sprowadzania. Podobne restrykcje objęły też inne towary luksusowe. Te, które zostały sprowadzone pomimo zakazu były publicznie palone. Działania Józefa były jednak bodźcem dla krajowego przemysłu. Rozwijał się handel, zwłaszcza bałkański. Zajmowanie się handlem przestało ubliżać szlachectwu. W 1781 r. cesarz zniósł wszystkie bariery dotyczące ludności żydowskiej. Kontynuował rozpoczętą przez matkę akcję kolonizacyjną, sprowadzając osadników z południowych Niemiec na Węgry (zwłaszcza do Banatu) oraz do Galicji i na Bukowinę. Miało to służyć germanizacji wielonarodowej monarchii.

Niedokończona kodyfikacja prawa cywilnego. W 1783 r. wydano patent na mocy którego małżeństwo stawało się umową cywilną. W 1786 r. opracowany przez Johanna Hortena "Kodeks Józefiński" (Josephinisches Gesetzbuch) regulujący prawo osobowe. Wprowadził on również jednolite prawo spadkowe, zwiększył również swobodę dysponowania majątkiem na wypadek śmierci.

W 1787 r. wprowadzono nowoczesny kodeks karny "Józefiną". Otwierający nową epokę w rozwoju prawa karnego. Dzielił się na dwie części: pierwszą o przestępstwach i karach kryminalnych (przestępstwa ciężkie) oraz drugą o przestępstwach i karach politycznych (przestępstwa drobne). Kodeks składał się z 264 paragrafów, był wolny od kazuistyki oraz napisany jasnym i prostym językiem. Najważniejszym dokonaniem twórców "Józefiny" było wprowadzenie formalnej definicji przestępstwa. § 1 określał przestępstwo jako czyn uznany w kodeksie za przestępstwo (nullum crimen sine lege). Również kary musiały być ściśle określone w kodeksie (nulla poena sine lege). Kodeks podkreślał subiektywny i indywidualny charakter odpowiedzialności. Zrównano również usiłowanie z dokonaniem przestępstwa. Pewnym krokiem wstecz było natomiast pominięcie instytucji przedawnienia.

Wśród przestępstw wymienianych w "Józefinie" ważne miejsce zajmowała zbrodnia obrazy majestatu, która została zrównana z zamachem przeciwko państwu jako całości. Zniesiono karalność czarów, wprowadzono karalność pojedynków. Przestępstwa przeciw religii zostały zaliczone do przestępstw politycznych, podobnie jak przestępstwa obyczajowe. Utrzymano natomiast karalność samobójstwa. W postępowaniu zwyczajnym zniesiono również karę śmierci (w postępowaniu doraźnym utrzymano karę śmierci przez powieszenie). Rozbudowano kary więzienia, które były jednak tak surowe, że niektórzy członkowie komisji kodyfikacyjnej byli za pozostawieniem kary śmierci ze względów humanitarnych. Kary dzieliły się na czasowe, długie i długotrwałe (do 100 lat), albo na łagodne, ciężkie i najcięższe (np. przykucie skazańca do ściany żelazną obręczą). Kary mogły być "urozmaicane" za pomocą piętnowania, chłosty, przykucia łańcuchami, postem o chlebie i wodzie, czy też holowaniem statków po Dunaju.

Oddzielono prawo karne procesowe od materialnego. W 1788 r. wydano "Ordynację Procesową". Składała się ona z 304 paragrafów. Utrzymywała ona dotychczasowy proces inkwizycyjny. Wobec zniesienia jeszcze w 1776 r. tortur zeznania wymuszano za pomocą tzw. kar za nieposłuszeństwo (chłosta lub post). Wszystkie kodeksy zo wydane w języku niemieckim.

Józef chciał bowiem pokryć kraj możliwie jak najgęstszą siecią parafialną tak, aby z każdej miejscowości można było w ciągu godziny dojść do kościoła. W latach 1782-1783 utworzono 800 nowych parafii. Towarzyszyło temu burzenie tych kościołów, które nie pasowały do cesarskiego schematu. Proboszczowie mieli być w zamysłach Józefa urzędnikami państwowymi. Z ambon mieli odczytywać i objaśniać rozporządzenia cesarskie, szerzyć wiedzę rolniczą i medyczną, zwalczać przesądy, nawoływać do pracowitości i moralności oraz uczyć młodzież. Cesarz drobiazgowo uregulował organizację parafii i diecezji, ingerując nawet w porządek nabożeństw. Rozwiązywał bractwa religijne, zakazywał procesji i pielgrzymek. Ze względów oszczędnościowych określał nawet ile świec może palić się na ołtarzu. Fryderyk II słysząc o działaniach Józefa nazwał go "cesarzem-zakrystianem".

Policja była organizowana od 1782 r. i rychło jej dyrekcje znalazły się w każdym z krajów monarchii. Organem centralnym było wiedeńskie ministerstwo policji na czele z Josephem Pergenem. Rozwijała się sieć tajnych agentów, szpiegów, donosicieli i prowokatorów. Policja tłumiła wolność prasy i słowa. Nowy patent o cenzurze znosił co liberalniejsze przepisy dawnej ustawy. Sprawnie działający aparat policyjny był najtrwalszym z dokonań Józefa i służył przez długi czas jego następcom.

W 1788 r. dał posłuch namowom prymasa Austrii i zaczął wymagać od profesorów uniwersyteckich prawowierności katolickiej.

Łamanie swobód prowincji napotkało opór w Niderlandach. W latach 1786-1787 na ten kraj spadł istny deszcz cesarskich dekretów. W 1787 r. stany prowincji odmówiły publikacji cesarskich dekretów i płacenia podatków. Ich opór został złamany przez wojsko i w 1788 r. Józef nałożył na kraj nowe podatki. Mniejsze prowincje ugięły się pod jego wolą, ale Brabancja i Hainaut wciąż się opierały. Józef złamał więc prawa tych prowincji i zreformował ich ustrój. Spowodowało to rewolucję w Brabancji i ostatecznie oderwanie się Niderlandów od Austrii. Secesja ta utrzymała się do grudnia 1790 r.

Secesyjne nastroje panowały na Węgrzech, szlachta groziła odłączeniem się od monarchii, jeśli cesarz nie zwoła sejmu. W Galicji Stany krajowe odmawiały płacenia podatków, a kraj nawiedzały bunty chłopskie. Józef był zmuszony wycofać patent urbanialny z 1789 r. W styczniu 1790 r., leżąc już na łożu śmierci, odwołał wszystkie dekrety dotyczące Węgier, z wyjątkiem patentu tolerancyjnego oraz zniesienia poddaństwa osobistego chłopów.

Hattpartiet (partia kapeluszy) - powstała w Szwecji gdy rozpoczęła się tzw. era wolności (1718-1772) , po śmierci Karola XII. Założył jDaniel Niklas von Höpken. Partia kapeluszy nie była partią w dzisiejszym tego słowa znaczeniu, gdyż jej nazwa był a potoczna i nie miała spisanego statutu. Dążyli do uniezależnienia Szwecji od wpływów zwycięskiej Rosji, przez sojusz z Francją.

Zaczątkiem partii działająca w latach dwudziestych "Partia Holsztyńska", której członkowie nie akceptowali wyboru młodszej córki Karola XII Ulryki Eleonory na królową Szwecji. Najsłynniejszymi liderami :Carl Gyllenborg, Anders Johan von Höpken,

Ich przeciwnikiem prorosyjski Arvid Horn i jego następcy przewodzący ugrupowaniu znanemu jako "partia czapek" (Mösspartiet). W roku 1738 partia kapeluszy odniosła znaczne zwycięstwo i Arvid Horn musiał odejść z polityki.

Mösspartiet (partia czapek) - prorosyjskie stronnictwo polityczne w Szwecji XVIII wieku (era wolności (1718-1772) . Kierował nim Arvid Horn, choć za jego rządów nazywano ją raczej partią dworu ((szw) Hovpartiet).

Jego przeciwnikami politycznymi byli profrancuscy posłowie zgrupowani w partii kapeluszy (Hattpartiet), wcześniej partii holsztyńskiej. W roku 1738 partia kapeluszy odniosła znaczne zwycięstwo i Arvid Horn musiał odejść z polityki. Nieco późniejszymi politykami powiązanymi z partią czapek byli Mattias Alexander von Ungern-Sternberg i Joachim von Düben.

Arvid Bernhard Horn , feldmarszałek, polityk i hrabia szwedzki. Był jednym z liderów prorosyjskiego stronnictwa nazywanego popularnie "partia czapek". urodził się w Finlandii w ubogiej rodzinie szlacheckiej.

W 1705 członkiem Rady Królewskiej, w 1706 hrabią, a w 1707 wychowawcą siostrzeńca Karola XII, młodego księcia Karola Fryderyka z domu Holstein-Gottorp. W 1710 zastąpił Nilsa Gyldenstolpe na stanowisku Przewodniczącego Rady Królewskiej. Przesunięty do centrum administracji państwowej, miał wystarczającą możliwość ogarnięcia całej sytuacji królestwa i na skutek swoich protestów w konsekwencji błyskawicznie stracił łaskę króla Karola XII. Zarówno w 1710 jak i w 1713 Horn zwoływał Riksdag lecz gdy w 1714 sejm przyjął antymonarchiczny kierunek, uroczyście ostrzegł parlament i w końcu rozwiązał go. W późniejszych latach panowania Karola XII Horn niewiele miał do zrobienia w sprawach administracji. Po śmierci Karola XII w 1718 przekonał księżniczkę Ulrykę Eleonorę, aby wyrzekła się swych dziedzicznych pretensji. Zaproponował, by została elekcyjną królową Szwecji. Protestował przeciw autokratycznemu postępowaniu królowej rezygnując z członkostwa w Radzie Królewskiej.

W swojej polityce zagranicznej Horn był wyjątkowo przezorny i ostrożny, ale i bezkompromisowy gdy chodziło o niezależność i szacunek dla ojczyzny. Był jednak promotorem nowej reguły w administracji, która później okazała się bardzo niebezpieczna dla Szwecji, gdy nastąpili po nim ministrowie mniej zdolni od niego. Było to zwiększenie wpływu sejmu i jego tajnych komisji w rozwiązywaniu czysto dyplomatycznych kwestii, które powinny pozostać całkowicie w gestii władzy wykonawczej, i to właśnie osłabiło władzę centralną i jednocześnie ułatwiło wtrącanie się zagranicznych mocarstw w sprawy wewnętrzne Szwecji.

Do roku 1731 nie było przeciw Hornowi opozycji w sejmie. Horn, urażony narastającym chłodem króla, złożył swoją rezygnację, która jednak nie została przyjęta. Jednak w 1734 opozycja była na tyle śmiała, by potępić jego politykę neutralności w polskiej wojnie sukcesyjnej, gdy Stanisław Leszczyński znów pojawił się na scenie jako kandydat na polski tron; jednak Horn potężny, by zapobiec konfliktowi z Rosją. Odtąd był zajadle i niesprawiedliwie oskarżany o brak patriotyzmu, a w 1738 zmuszony przejść na emeryturę w wyniku gwałtownego ataku zwycięskiej młodej partii Kapeluszy (Hattpartiet).

Karol prowadził katastrofalną politykę zagraniczną. Jego silne więzi rodzinne i niechęć do Anglii, doprowadziły do zawarcia sojuszu hiszpańsko-francuskiego. Hiszpania walczyła w wojnie 7-letniej i poniosła olbrzymią porażkę. W 1770 Karol niemal nie wplątał się w inną wojnę - o jałowe Falklandy, a w 1779 dołączył do wojsk francuskich wspierających Amerykanów przeciw Anglikom -zdawał sobie sprawę, że niepodległość Stanów Zjednoczonych będzie miała zły wpływ na jego własne kolonie w Ameryce.

Jego krajowa polityka była korzystna dla Hiszpanii. Gdyby Karol żył kilka lat dłużej, byłby świadkiem początku rewolucji francuskiej i najprawdopodobniej byłby nią przerażony. Jednak, kiedy zmarł w 1788 pozostawił po sobie wspomnienie króla filantropa i filozofa, nazywanego Panem Madrytu (z powodu licznych prac publicznych, jakie kazał tam wykonać). Mimo swojej niechęci do Jezuitów( 27 lutego 1767 dekret nakazujący opuszczenie Hiszpanii przez jezuitów uzasadniony względami bezpieczeństwa kraju) i mnichów oraz zazdrości o władzę Inkwizycji, prawdziwy katolik i okazywał to w życiu codziennym.

Ludwik XV, zw. Ukochanym - król Francji i Nawarry od 1715, gdy zmarł jego pradziadek Ludwik XIV, z dynastii Burbonów.

Jego ojcem Ludwik - Mały Delfin, a matką Maria Adelajda Sabaudzka. Pierwsze osiem lat rządy regencyjne sprawował książę Filip II Burbon-Orleański. Za pełnoletniego Ludwik XV uznany został już w wieku 13 lat i wtedy też objął bezpośrednie rządy.

Regencja księcia Orleanu W swoim testamencie spisanym w sierpniu 1714 r. król Ludwik XIV legitymizował swoich dwóch nieślubnych synów, księcia Maine i hrabiego Tuluzy. W razie bezpotomnej śmierci Ludwika XV mieli oni objąć tron Francji. Ustanowił również Radę Regencyjną, która miała sprawować władzę za czasów małoletności Ludwika XV. Wtedy jednak na scenę wkroczył książę Orleanu, który przy poparciu stanów francuskich obalił testament zmarłego króla i ogłosił się regentem. Miał 41 lat, był cynicznym hulaką bez jakichkolwiek zasad. Całe swoje działanie poświęcił tzw. sekretowi Orleanów, który miał jemu i jego potomkom zapewnić tron Francji. Sprawował on regencję do swojej śmierci w 1723 r. Był to czas kryzysów finansowych, z którymi nie potrafili się zmierzyć stronnicy Orleana rekrutujący się z bogatej arystokracji. W 1721 r., po nieudanych próbach reform, powrócono do systemu rządów wprowadzonego za czasów Ludwika XIV.

Fleury kierował właściwą edukacją króla.

W czerwcu 1722 r. król i jego dwór powrócili do Wersalu. W październiku Ludwik został oficjalnie koronowany w katedrze w Reims. 15 lutego 1723 r. Ludwik został uznany pełnoletnim przez parlament paryski. Filip przestał być regentem, ale Ludwik powierzył mu funkcję pierwszego ministra. Książę Orleanu zmarł w grudniu 1723 r. i zastąpił go kuzyn króla, książę de Burbon.

Rządy księcia de Burbon i kardynała Fleury Rządy księcia de Burbon trwały 3 lata. W 1726 r. książę popadł w niełaskę i został zdymisjonowany. Ludwik ogłosił początek rządów osobistych. Zastrzegł jednak, że we wszystkich czynnościach państwowych ma mu towarzyszyć jego wychowawca, stary kardynał de Fleury. Kardynał sprawował do swojej śmierci w 1743 r. rządy faktycznie osobiste. W tym okresie Francja cieszyła się niespotykanym wcześniej dobrobytem i stabilnością.

Kardynał był ostrożnym i cierpliwym politykiem. Nie interesowały go nowinki i uparcie przywracał stan rzeczy z czasów Ludwika XIV. Rozwijała się gospodarka. Dzięki rozsądnej polityce skarbowej Philibert Orry, generalny kontroler finansów, zamknął budżet państwa z nadwyżką, co było ewenementem w czasach ancien régime'u. W 1733 r., za radą sekretarza spraw zagranicznych Germaina Louisa Chauvelina, przystąpił do wojny o sukcesję polską. Dzięki tej wojnie udało się Francji uzyskać Lotaryngię. Miała ona być, co prawda, oddana Stanisławowi Leszczyńskiemu, ale po jego śmierci miała przypaść Francji, jako posag królowej Marii

Kardynał Fleury zmarł w 1743 r. Ludwik XV, reprezentacyjny i urodziwy 33-latek obdarzony przydomkiem „Ukochanego”, rozpoczą rządy osobiste. Nie zaufał już żadnemu ministrowi tak, jak zmarłemu kardynałowi. Często ich zmieniał i wygrywał ich między sobą. Duży wpływ na politykę Francji w następnych latach miały królewskie metresy. Król religijny i troszczył się o zbawienie duszy. Konserwatywny, wierny przyzwyczajeniom pragnął utrzymać monarchię w kształcie odziedziczonym po Fleurym.

Nieustanny wzrost podatków, podwyżki cen, dewaluacja pieniądza, nieurodzaje w rolnictwie, głód i choroby epidemiczne powodowały coraz większą pauperyzację całej reszty społeczeństwa, a zwłaszcza rosnącej liczebnie ludności wiejskiej nieposiadającej ziemi (ponad 50%). Pewne zmiany i reformy w gospodarce i finansach państwa chciał wprowadzić parlament, próbujący odzyskać część władzy w państwie, co mu się jednak nie udało.

Ludwik XV kontynuował tradycję pradziada, obłaskawiając arystokrację szczodrze rozdawanymi pensjami dworskimi i kościelnymi beneficjami. Zerwał z oszczędną polityką kardynała Fleury'ego i powiększył liczbę urzędników administracji. Wzrastały też wydatki na dworski przepych. Dochody państwa wprawdzie również rosły, ale nie w takim tempie, żeby zrównoważyć wydatki. Szlachta i duchowieństwo zachowały immunitety stanowe, w obronie których twardo występowały stany prowincjonalne. Między stanami jak i wewnątrz stanów trwały jednak konflikty, których monarchia nie chciała lub nie potrafiła wykorzystać.

Wewnątrz stanu duchownego trwał antagonizm pomiędzy bogatym episkopatem a biednym niższym duchowieństwem. Rozpowszechnioną wśród niższego duchowieństwa ideologią był richeryzm, głoszący niezależność proboszczów i parlamentarną strukturę Kościoła. Dążąc do zaostrzenia dyscypliny kościelnej, arcybiskup Paryża Christophe de Beaumont zakazał klerowi udzielania sakramentów osobom, które nie posiadały zaświadczenia o spowiedzi (billet de confession) podpisanego przez księdza, który potępiał jansenizm. Przeciwko temu wystąpiły parlamenty, ale po stronie hierarchii stanął król, namawiany do tego przez partię „dewotów”. Ostry spór toczący się na początku lat 50. rozstrzygnięto kompromisowo w 1756 r. zniesieniem zaświadczenia. W toku walki król nie zdecydował się jednak na opodatkowanie kleru, czego domagały się parlamenty.

Król musiał również toczyć walkę z parlamentami, zwłaszcza z parlamentem paryskim. Przysługujące parlamentowi prawo remonstacji, czyli odmowę rejestracji ustaw królewskich, zinterpretowano jako całkowite i ostateczne odrzucenie prawa. Chodziło tutaj głównie o sprawy kościelne, gdyż parlamenty broniły immunitetów szlachty. Parlamenty toczyły również spory z zakonem jezuitów o kontrolę nad szkolnictwem. W tym sporze po stronie parlamentów stanął król, popierany przez „filozofów”, aczkolwiek sympatie królewskie znajdowały się po stronie jezuitów. W 1762 r. paryski parlament wydał dekret znoszący zakon jezuitów we Francji i nakładający sekwestr na ich majątek. W 1764 r. król zatwierdził ich decyzje.

Władze nie zdecydowały się na przeprowadzenie reformy skarbowej. Fatalna sytuacja skarbu po wojnie o sukcesję austriacką sprawiła, że w 1749 r. ustanowiono stały podatek w wysokości 5% wszystkich dochodów. Podatek ten obciążał również szlachtę i duchowieństwo. Król początkowo stawiał czoła sprzeciwowi parlamentów, ale ostatecznie poszedł na kompromis z duchowieństwem i szlachtą. Wprowadzenie stałego podatku nie powiodło się i skarb państwa musiał łatać budżet za pomocą doraźnych środków.

Sprawami gospodarczymi nie zajmował się zupełnie. Pozostawiał je ministrom skarbu, którzy stosowali eksperymenty, aby tylko wyprowadzić budżet państwa z olbrzymiego zadłużenia, jak np. założenie pierwszego banku państwowego, emitującego papierowe pieniądze, sprzedaż akcji Kompanii Indyjskiej spółkom prywatnym, które potem zbankrutowały itp. W wyniku tych operacji narodziły się fortuny kilkuset spekulantów i zrujnowanych zostało dziesiątki tysięcy drobnych ciułaczy.

Największy wpływ na politykę Francji w tym okresie wywierała metresa królewska, madame de Pompadour, sympatyzująca z „filozofami”. Jej związek z królem rozpoczął się w 1745 r. Ich romans wygasł wprawdzie już pięć lat później, ale markiza zachowała swoje wpływy aż do śmierci w 1764 r. Posiadała rozległe wpływy w Radzie Królewskiej, gdzie jej głos niejednokrotnie znaczył więcej od głosu ministra. Licznie wstawiennictwa markizy u króla zmierzały do łagodzenia konfliktów, co spowodowało brak jednoznacznej linii politycznej króla. Często jednak kierowała się osobistymi sympatiami i antypatiami. Nie lubiła ona króla Prus Fryderyka II i zachęcała Ludwika do antypruskiego sojuszu z Austrią.

Wojna i polityka w latach 1740-1763 Obejmując tron w 1715 r. Ludwik XV odziedziczył państwo wyniszczone wieloletnimi wojnami. Zarówno regent Orleański jak i kardynał Fleury dążyli do zachowania pokoju w Europie (jedną z przyczyn upadku księcia de Burbon były zresztą przygotowania do wojny z Hiszpanią). Służył temu sojusz z Wielką Brytanią. Jednak od czasu małżeństwa Ludwika z Marią Leszczyńską Francja popierała kandydaturę królewskiego teścia na tron Polski. Doszło również do rozpadu sojusz francusko-brytyjskiego. Po urodzeniu w 1729 r. przez Marię Leszczyńską następcy tronu zniknęła zawada na drodze do porozumienia Hiszpanii i Francji. Francja poparła hiszpańskie plany rozszerzenia wpływów we Włoszech, co zaniepokoiło Wielką Brytanię, Holandię i Austrię. Kiedy w 1733 r. zmarł król Polski August II Mocny Francja wysunęła kandydaturę Leszczyńskiego na tron. Kiedy jednak cesarz Karol VI Habsburg poparł konkurenta Leszczyńskiego do korony polskiej, Augusta III, 10 października 1733 r. Francja wykorzystała to jako pretekst do wypowiedzenia wojny Austrii. Rozpoczęła się wojna o sukcesję polską.

Jesienią 1733 r. Francuzi zajęli Lotaryngię. Latem 1734 r. odnieśli sukcesy na pograniczu z austriackimi Niderlandami. Ofensywa nad Renem została jednak wstrzymana. Tymczasem we Włoszech Francuzi zajęli Mediolan. Kardynał Fleury rozpoczął negocjacje z cesarzem. 5 października 1735 r. podpisano w Wiedniu preliminarze pokojowe. Ostateczny pokój podpisano 18 listopada 1738 r. Ludwik XV zagwarantował sankcję pragmatyczną. Leszczyński miał pozostać tytularnym królem Polski, a w zamian za utracone królestwo otrzymał Lotaryngię, która po jego śmierci miała przypaść Francji jako spóźniony posag Marii Leszczyńskiej.

W 1740 r. zmarł cesarz Karol i tron winien przypaść jego córce, Marii Teresie. Wystąpili jednak inni pretendenci do spadku po Habsburgach i rozpoczęła się wojna o sukcesję austriacką. Dodatkowo wmieszał się w to jeszcze król Prus Fryderyk II Wielki zajmując austriacki Śląsk. W pierwszych latach tej wojny Francja zajmowała dość niezdecydowane stanowisko. Partia wojenna dążyła do przyłączenia do Francji austriackich Niderlandów, jednak wojnie sprzeciwiał się Fleury. Francja popierała cesarza Karola VII, który jednak rychło przegrał swoją sprawę. Dopiero śmierć kardynała w styczniu 1743 r. i pojawienie się finansowanej przez Wielką Brytanię „armii pragmatycznej” wspierającej Marię Teresę sprawiło, że Francja zdecydowała się przystąpić do wojny.

W październiku 1743 r. podpisano francusko-hiszpański pakt familijny wymierzony przeciwko Wielkiej Brytanii. W lutym 1744 r. Francja wypowiedziała Anglii wojnę i rozpoczęła przygotowania do inwazji na Wyspy. Wiosenna burza rozpędziła jednak flotę inwazyjną i plan inwazji odłożono w czasie. W kwietniu Francja wypowiedziała również wojnę Marii Teresie. Armia francuska dowodzona przez Maurycego Saskiego wkroczyła do Niderlandów. W obecności króla Ludwika XV Francuzi zdobyli Courtai, Menin i Ypres. Armia austriacka zagroziła Alzacji. Z tarapatów wyratowały Francję Prusy, które w 1744 r. wznowiły wojnę z Austrią.

Rok 1745 to rok sukcesów Francuzów. 1 maja Maurycy Saski pokonał Anglików księcia Cumberlanda pod Fontenoy, w efekcie czego całe austriackie Niderlandy znalazły się pod kontrolą Francji. 11 października 1746 r. Maurycy pokonał koalicjantów pod Raucoux i dotarł do granic Holandii. 17 kwietnia 1747 r. formalnie wypowiedziano jej wojnę. 16 września Maurycy zdobył ważną twierdzę Bergem op Zoom. Sukcesy te były okupione jednak wielkimi stratami po obu stronach. W 1748 r. rozpoczęły się brytyjsko-francuskie rozmowy pokojowe. 28 października 1748 r. podpisano pokój w Akwizgranie. Wojna nie przyniosła Francji wymiernych korzyści. Stąd powstało popularne we Francji przysłowie „pracować dla króla pruskiego” (travailler pour le roi de Prusse), gdyż tylko Fryderyk II odniósł poważne korzyści z 8-letniej wojny, zajmując Śląsk.

Po wojnie o sukcesję austriacką ukształtował się w Europie system przymierzy. Francja sprzymierzona z Hiszpanią i Prusami. Celem sekretnej polityki Ludwika („sekret króla”) było również wprowadzenie swojego kandydata na tron polski. Po kilku latach doszło jednak do wydarzenia, które zyskało nazwę „odwrócenia przymierzy”. Cesarzowa Maria Teresa dążyła do rewanżu na Fryderyku II za utratę Śląska. Zawarła antypruski sojusz z carycą Elżbietą. Kanclerz Austrii, Wenzel Anton von Kaunitz, zaproponował, aby pogrążyć Prusy, wciągnąć do sojuszu również Francję. Uporczywe bronienie Niderlandów i wpływów we Włoszech nie służy austriackim interesom, które znajdują się w środkowej Europie. Gabinet wersalski wierny sojuszowi z Prusami. 16 stycznia 1756 r. Prusy traktat z Wielką Brytanią, we Francji uznano za wiarołomstwo. 1 maja 1756 r. p w Wersalu traktat francusko-austriacki.

Fryderyk przestraszył się potęgi koalicji i zdecydował się działać pierwszy. W 1756 r. zaatakował proaustriacką Saksonię, zmuszając jej armię do kapitulacji. W 1757 r. wkroczył do Czech. Wygrał bitwę pod Pragą, ale został pobity pod Kolinem i musiał się wycofać. W 1757 r. armia francuska księcia Richelieu zaatakowała prusko-hanowerskie wojska księcia Cumberlanda, zmuszając je do kapitulacji. Druga armia francuska, marszałka Soubise'a, maszerowała w kierunku Saksonii. Fryderyk ruszył jej na przeciw i 5 listopada odniósł świetne zwycięstwo pod Rossbach.

Po tym sukcesie nowy duch wstąpił w Anglików, który w 1758 r. wznowili działania wojenne w Hanowerze, pokonując Francuzów pod Krefeld i wypierając ich za Ren. Odtąd siły francuskie zostały związane w Westfalii i Hesji, gdzie przez następne lata utrwaliła się względna równowaga sił. Był to cios dla prestiżu i mocarstwowej dumy Francji. W pełni obnażona została nieudolność dowódców wyniesionych na szczyty dzięki dworskim koteriom. W następnych lata Francja walczyła jedynie z Wielką Brytanią, podejmując próby desantu na Wyspach, kończące się nieodmiennie fiaskiem z powodu angielskiej dominacji na morzu.

Konflikty brytyjsko-francuskie w koloniach, głównie w Kanadzie i Indiach. Drobne utarczki w Kanadzie toczyły się od 1739 r., jednak dopiero od 1743 r. nabrały rozmachu. Francuzi próbowali odzyskać Nową Szkocję, ale to Anglicy 17 czerwca 1745 r. zdobyli Louisbourg, najpotężniejszą twierdzę Nowej Francji. Jednak na mocy pokoju w Akwizgranie przywrócono status quo. Nowy konflikt rozpoczął się w 1754 r. Francuzi początkowo odnosili liczne sukcesy, ale kiedy w Wielkiej Brytanii dominującą pozycję polityczną uzyskał William Pitt i Anglia skoncentrowała cały swój wysiłek militarny w koloniach, Francuzi zaczęli ponosić porażki. W 1759 r. ekspedycja angielska generała Wolffe'a zdobyła Québec. Zakończona niepowodzeniem próba odbicia miasta oznaczała klęskę Francji w wielkiej batalii o Kanadę. W 1763 r. Francja utraciła na rzecz WB wszystkie północnoamerykańskie posiadłości.

Celem Pitta całkowite zniszczenie francuskiego imperium kolonialnego. Podczas wojny o sukcesję austriacką w Indiach nie doszło do większych walk. Dopiero podczas wojny siedmioletniej Brytyjczycy przystąpili do likwidacji francuskiego władztwa na subkontynencie. Stolica francuskich Indii, Pondichéry, skapitulowała po trzymiesięcznym oblężeniu w 1761 r. Upadek francuskiego panowania w Indiach. Jednocześnie w 1758 r. Anglicy zajęli większość francuskich wysp na Morzu Karaibskim i francuskie bazy w Afryce Zachodniej. Upadek Pitta w 1761 r. spowodował, że Francji udało się zachować resztki swojego imperium kolonialnego.

10 lutego 1763 r. pokój w Paryżu między WB, Francją i Hiszpanią. Francja traciła wszystkie północnoamerykańskie kolonie. Na Karaibach zatrzymywała jedynie Martynikę, Gwadelupę i Saint Lucię. Francuzi utracili również posiadłości w Indiach.

Jedynym późniejszym nabytkiem terytorialnym Francji była Korsyka, która została w 1768 r. sprzedana Francji przez Genuę. Aby uzyskać panowanie na wyspie armia królewska musiała toczyć wielomiesięczne walki z korsykańskimi partyzantami i dopiero w 1769 r. mógł Wersal uznać wyspę za podporządkowaną Francji.

Po 1750 r., w gospodarce francuskiej ożywienie koniunktury. Decydujący w tym udział miał handel i powstający przemysł wielkofabryczny. Przede wszystkim wzrastał szybko handel z krajami zamorskimi, zwłaszcza z własnymi koloniami, obejmując takie ważne towary, jak cukier, kawa, herbata, tytoń, bawełna, perkale. W kraju stymulatorem handlu była rozbudowa i ulepszenie nawierzchni sieci dróg kołowych, budowa międzyrzecznych kanałów oraz organizacja targów i giełd towarowych w wielu większych miastach. Koncentracja kapitałów i różne wynalazki techniczne sprawiły, że od lat 70. XVIII w. zaczęły we Francji powstawać pierwsze duże manufaktury w oparciu o nowe paraprzemysłowe technologie, zastępując małe, średniowieczne manufaktury.

Fatalna sytuacja wewnętrzna. Nie było wolności prasy i nie istniała, przynajmniej oficjalnie, publicystyka polityczna. Narastała krytyka rządu królewskiego prowadzona przez parlamenty w formie wydawanych drukiem remonstracji i polemik prawniczych. Mniejsze znaczenie miały tu wydawane za granicą pisma filozofów, które były dostępne tylko wąskiemu gronu czytelników. Rząd ze swej strony nie wdawał się w polemiki z parlamentami, ograniczając swoją działalność do publikacji kolejnych edyktów

Tymczasem parlamenty rosły w siłę. Kasata zakonu jezuitów oddała pod ich zarząd 83 na 113 pojezuickich kolegiów (pozostałe przejęły inne zakony nauczające, głównie oratorianie). Parlamenty utworzyły biura administracyjne do kierowania siecią szkół. Interesujące programy organizacji szkolnictwa napisali prezydent parlamentu paryskiego Rolland d'Erceville i prokurator generalny parlamentu Bretanii La Chalotais. Projekty te zostały wprowadzone tylko w niewielkim stopniu, głównie wskutek kolejnych konfliktów na linii parlamenty-monarcha.

Wojna siedmioletnia oprócz upadku prestiżu tak Francji jak i samego króla, przyniosła państwu ruinę finansową. O podniesienie prestiżu Francji zabiegał energicznie pierwszy minister Étienne-François de Choiseul. Prowadził on dynamiczną politykę zagraniczną oraz odbudowywał siły morskie i lądowe. Na to potrzebne były jednak pieniądze, ale tu na przeszkodzie stały parlamenty, wytrwale broniące immunitetów podatkowych.

W kwietniu 1763 r. edykty podatkowe, obciążające najbogatszych. Ich rejestracji odmówiły parlamenty. Parlament paryski stwierdził nawet, że według obowiązujących we Francji praw fundamentalnych, które wywodzą się wprost z prawa natury, parlamenty mając prawo zatwierdzać ustawodawcze akty króla. Ponieważ na mocy tych samych praw król otrzymał tron, przeto ich negowanie oznaczałoby podważenie solidności samego tronu. Niech Bóg nas od tego zachowa, aby można było powiedzieć, iż król jest królem dzięki sile, bo to jest znamię rozbójników i piratów.

Mimo remonstacji urzędnicy królewscy zaczęli jednak wcielać edykty w życie. Wówczas parlamenty Tuluzy i Grenoble wydały nakaz aresztowania tamtejszych gubernatorów. W styczniu 1764 r. parlament paryski wydał kolejną remonstrację, w której określił granice suwerenności monarchy. W sprawach polityki zagranicznej jego autorytet jest „bez granic”, ale w polityce wewnętrznej rząd cywilny (tj. parlamenty) ma na celu zachowanie obywateli w ich prawach, a „suweren (tj. król) podlega prawom”. W tej sytuacji Ludwik ugiął się i odwołał edykty oraz zdymisjonował trzech szczególnie nielubianych przez parlamenty gubernatorów

Nowee spięcia między monarchą a parlamentem. Było to związane z sytuacją w Bretanii. Tą zacofaną prowincją, gdzie silny był regionalny partykularyzm i silna pozycja ciał stanowych, zarządzał gubernator książę d'Aiguillon. Jego celem była modernizacja prowincji. Chciał ją włączyć w sieć francuskich dróg bitych i w tym celu rozciągnął na Bretanię nie egzekwowane tam dotychczas królewskie szarwarki (specjalny podatek na budowę dróg bitych). Wywołało to sprzeciw stanów prowincjonalnych, które poparł parlament w Rennes. Unieważnił on rozporządzenia gubernatora, a na jego samego nałożył areszt. Na czoło opozycji wysunął się niedoszły reformator szkolnictwa La Chalotais. Administracja królewska nie chciała jednak ustąpić, więc parlament zawiesił działalność sądów. W 1765 r. król kazał aresztować opornych i powołał do ich sądzenia specjalny trybunał administracyjny.

Kiedy w Bretanii narastał konflikt, inne francuskie parlamenty nawiązały ze sobą łączność i ogłosiły się jednym ciałem. Parlament w Rennes zadeklarował: Na mocy fundamentalnych praw Korony Parlament Francji, jedyna publiczna, legalna i konieczna rada suwerena, jest z natury rzeczy jeden, tak jak jest jeden suweren i jednak konstytucja państwa, której rada jest stróżem i depozytariuszem. Przekształcenie się parlamentów prowincjonalnych w jeden Parlament Francji krokiem niemalże rewolucyjnym.

Ludwik stracił w takiej sytuacji cierpliwość. 3 marca 1766 r. przybył z wojskiem do parlamentu paryskiego. Potępił utworzone w królestwie stowarzyszenie, które chce wynaturzyć naturalne więzy powinności w konfederację oporu. Oświadczył również, że jedynie w mojej osobie mieści się suwerenna władza; tylko mnie sądy zawdzięczają swą egzystencję i autorytet; do mnie należy niezależna i niepodzielna władza ustawodawcza; cały porządek publiczny ze mnie emanuje, a prawa i interesy narodu, z którego parlamenty ośmielają się czynić odłączone od monarchy ciało, są siłą rzeczy zjednoczone w moich rękach i w nich spoczywają.

Król zdołał podporządkować sobie parlamenty, ale konflikty z nimi trwały jeszcze przez kilka lat, wywołując niekiedy tumulty w prowincjach. Parlamenty popierał minister Choiseul, który swych przeciwników widział w księciu d'Aiguillon i koterii „dewotów”. „Dewoci” stracili w tym czasie swoich dwóch największych popleczników na dworze: delfina Ludwika Ferdynanda (zmarł w 1765 r.) i królową Marię (zmarła w 1768 r.). Wkrótce znaleźli jednak wsparcie w nowej faworycie króla, madame du Barry. Ta 25-letnia plebejka stała się wielką miłością podstarzałego króla. Choiseul i jego „filozofowie” nie oddali jej należytych hołdów, a jej względy pozyskali sobie „dewoci”. Choiseul został zdymisjonowany w 1770 r. Główną przyczyną była jego zbyt agresywna polityka zagraniczna, zmierzająca do ponownej konfrontacji z Wielką Brytanią. Nie obyła się ona jednak bez udziału madame du Barry.

Do końca panowania Ludwika ekipę ministerialną tworzył tzw. triumwirat (sekretarz spraw zagranicznych książę d'Aiguillon, kanclerz Maupeou i generalny kontroler finansów ksiądz Terray). Maupeou przeprowadził jedyną poważniejszą reformę instytucjonalną za panowania Ludwika XV. W 1771 r. rozwiązał parlament paryski, jego członków skazał na wygnanie, oraz zreorganizował parlamenty prowincjonalne, przekształcając je w ściśle podporządkowane Koronie ciała biurokratyczne. Parlamenty przekształcono w ciała stricte sądowe, pozbawiając je wpływu na ustawodawstwo. Otworzyło to drogę dla reform finansowych, które próbował zrealizować Terray. Mimo upadku parlamentów napotkał na silny opór warstw uprzywilejowanych i musiał zrezygnować z reform. Skarb łatano przy pomocy różnego rodzaju loterii czy też sprzedaży tytułów.

Te ograniczone reformy były jednak o wiele lat spóźnione. Dojście do władzy „dewotów” wywołało nasilenie się antyklerykalizmu i propagandy „filozofów”. Szlachta i adwokacji wydali kanclerzowi i generalnemu kontrolerowi finansów wojnę na pamflety. Francja została zalana opozycyjnymi pismami. Propaganda królewska działała słabo i nie przemawiała do opinii publicznej. Rządy triumwiratu i pani du Barry były przedmiotem zaciekłej krytyki. Terrayowi przypisywano najciemniejsze malwersacje. Kiedy w 1773 r., w związku z nieurodzajem zabrakło zboża i wybuchły zamieszki w Paryżu, rozeszła się fama, że rząd ukrył zboże by wywołać głód. Wykorzystując nazwę francusko-hiszpańskiego paktu familijnego (pacte de famille) mówiono powszechnie o pakcie głodowym

Rządy wielkim rozczarowaniem dla społeczeństwa. Kiedy król rozpoczynał samodzielne rządy nazywany był powszechnie „ukochanym”. Jednak lata rządów faworyt, walki koterii dworskich, nieudolni ministrowie i dowódcy przyczyniły się upadku prestiżu królewskiego. Monarchia stała się symbolem starego ładu, który postępowi myśliciele zwalczali swoimi pismami i pamfletami. U schyłku panowania Ludwika po Francji krążyła popularna karykatura, która przedstawiała króla jako zaćmione słońce, generalnego kontrolera finansów jako dziurawy worek i ministra spraw zagranicznych jako trzcinę chwiejącą się na wietrze.

Sebastião José de Carvalho e Melo, Markiz de Pombal −polityk, 1750-1777 premier i pierwszy doradca króla Portugalii Józefa I.

W 1738 ambasadorem Portugalii w Londynie, a od roku 1745 z powodzeniem pełnił tę funkcję w Wiedniu. Dostrzegła to przebywająca wówczas na dworze Habsburgów księżna Portugalii, Anna Maria Józefa Austriacka (1683-1754) i po śmierci pierwszej żony Pombala zaaranżowała jego kolejne małżeństwo z córką feldmarszałka Austrii, Leopolda Józefa. Król Portugalii, Jan V Wielkoduszny, niezadowolony z postępującej kariery młodego ambasadora i nakazał mu powrót do Lizbony. Jan umarł jeszcze tego samego roku, a na tron wstąpił przychylny Pombalowi Józef I i powierzył mu stanowisko ministra spraw zagranicznych. Ze wzrastającym zaufaniem władcy e Melo skupiał w swoim ręku coraz więcej władzy.

W 1750 mianowany premierem Portugalii. Zainspirowany sukcesem ekonomicznym Wielkiej Brytanii, jaki obserwował podczas swojego pobytu w Londynie, z powodzeniem realizował analogiczne do brytyjskich reformy w swoim kraju. Przypisuje się mu zniesienie niewolnictwa w portugalskich koloniach w Indiach, restrukturyzację miejscowej armii i marynarki wojennej, a także zakończenie dyskryminacji protestanckiej szlachty, złożonej z angielskich kupców osiadłych w Porto i Vila Nova de Gaia.

Z sytuacji panującej wówczas w Portugalii korzystali szczególnie jezuici, prowadzący misje wśród autochtonicznej ludności Brazylii oraz sieć szkół, do których wciąż uczęszczała zdecydowana większość podejmujących naukę ludzi. W kontraście ze słabo rozwiniętą edukacją publiczną, jezuici mieli faktyczny wpływ na wartości wyznawane przez ogół społeczeństwa, a o bogactwach materialnych zakonu krążyły legendy. Pombal w trakcie swojego pobytu w Anglii i Austrii zetknął się z wieloma osobami krytycznie nastawionymi do wpływu, jaki wywierał kler na społeczeństwo, naukę i niektórych ówczesnych władców. Należy wymienić tu głównie Gerarda van Swieten, jednego z prekursorów tendencji w polityce nazwanej później józefinizmem.

Premier polemikę z jezuitami, wysuwając wobec zakonu zarzuty mające często niewiele wspólnego z prawdą. Spór był uważnie obserwowany przez ówczesne środowiska intelektualne Europy i sprowokował międzynarodową debatę na temat problemu jezuitów. Wkrótce potem Pombal oskarżył zakon i arystokratyczną rodzinę Távora o spisek przeciwko królowi, co w czasach dominacji ustroju monarchii absolutnej było najwyższym możliwym wykroczeniem. Pod tym pretekstem skłonił Józefa I do zamknięcia placówek jezuickich i wydalenia zakonu z Portugalii, co nastąpiło ostatecznie 17 grudnia 1759 roku. Decyzja ta odbiła się szerokim echem na całym świecie, a kulminacją procesów rozwiązanie Towarzystwa Jezusowego przez papieża Klemensa XIV w roku 1773.

Osiągnięcia w dziedzinie szkolnictwa; po rozwiązaniu problemu jezuitów określił podstawy publicznej edukacji, zakładając zintegrowaną sieć szkół podstawowych i średnich. Na uniwersytecie w Coimbrze założono wydziały matematyki i nauk przyrodniczych. Wszystkie te przedsięwzięcia finansowała monarchia, znacznie bogacąca się wówczas na eksploatacji ogromnych złóż srebra, odkrytych na początku XVIII wieku w Brazylii.

Najważniejsze z ekonomicznego punktu określenie regionu produkcji wina Porto i utworzenie w 1756 roku Instytutu Wina Porto, zajmującego się regulacją jakości i sprzedaży tego niezwykle dochodowego trunku (→ Traktat Methuena). Słynął z twardej i bezkompromisowej polityki. Skonstruowany przez niego system podatkowy spowodował falę krytyki ze strony wyżej usytuowanej szlachty, która ponosiła koszty przemian. Pogardzany wśród arystokracji, często nazywany był karierowiczem i parweniuszem.

Od dłuższego czasu król coraz bardziej podupadał na zdrowiu, stopniowo przekazując Pombalowi więcej władzy. Po trzęsieniu ziemi Józef I zaczął również zdradzać objawy ciężkiej odmiany klaustrofobii, która przerodziła się w przewlekłą chorobę, trapiącą władcę do jego ostatnich dni. Jako że król nie mógł znieść przebywania w murowanych budynkach, przeniósł dwór do wystawionego na wzgórzach Ajuda miasteczka namiotowego. Dyktatura Markiza, pomimo jego ogromnego wkładu w odbudowę kraju, budziła narastający sprzeciw. W 1758 roku król ranny w wyniku nieudanej próby zamachu. W pokazowym procesie Pombal oskarżył głównych przedstawicieli rodziny Távora i księcia Aveiro o zorganizowanie ataku, po czym skazał wszystkich na śmierć. Po wyrzuceniu jezuitów terror tylko narastał. Tropiono wszystkie osoby podejrzane o spisek. Wszystko to przyczyniło się do osłabienia pozycji Portugalii na arenie międzynarodowej i zakwestionowania jej ambicji imperialistycznych. W uznaniu za reakcję na zamach Józef I nadał w 1759 roku swojemu premierowi ziemie hrabstwa Oeiras. Prestiżowy tytuł markiza otrzymał e Melo w 1770 roku.

Do czasu śmierci monarchy w 1777 roku rządził samodzielnie. Kres władzy dyktatora nastąpił w momencie, gdy rok później na tron wstąpiła córka Józefa I, Maria I Pobożna. Przyczyną wzajemnej niechęci monarchini i Pombala był sposób, w jakim premier postępował z opozycją, szczególnie z przyjazną Marii rodziną Távora. Nowa władczyni i jej pierwszy minister różnili się w kwestiach światopoglądowych. Królowa wydała dekret, zabraniający Markizowi zbliżać się do niej na odległość mniejszą niż 20 mil.

Wojna siedmioletnia (1756-1763) - między Wielką Brytanią, Prusami i Hanowerem a Francją, Austrią, Rosją, Szwecją i Saksonią. Pierwsza wojna o zasięgu światowym - walki toczyły się w Europie, Ameryce Północnej, Indiach i na wyspach karaibskich. W późniejszej fazie konfliktu do wojny przyłączyły się Hiszpania i Portugalia oraz starająca się początkowo zachować neutralność Holandia, której siły zostały zaatakowane w Indiach. W związku z tym wojna ta może być uznana za wojnę hegemoniczną (w wojnie wzięła udział większość ówczesnych mocarstw). Wojna charakteryzowała się oblężeniami i podpaleniami miast, ale również bitwami na otwartym polu, z wyjątkowo ciężkimi stratami. Zginęło od 900 000 do 1 400 000 ludzi.

Przyczyny bezpośrednia atak i zajęcie Saksonii przez króla pruskiego Fryderyka II Wielkiego

konflikt między Wielką Brytanią a Francją o kolonie w Ameryce Północnej,

sojusze między Francją i Austrią (tzw. odwrócenie przymierzy) i między Anglią a Prusami

dążenie WB do osiągnięcia hegemonii w świecie i wyeliminowania Francji jako głównego konkurenta.

29 sierpnia 1756 wtargnięciem wojsk pruskich, pod wodzą Fryderyka II Wielkiego, do Saksonii. Przeciw Prusom wystąpiła Austria, chcąc odzyskać Śląsk (tzw. III wojna śląska). W 1757 Rosja przystąpiła do wojny - po stronie Austrii i Francji przeciwko Prusom.

W październiku 1760 przez kilka dni okupowany był Berlin przez Austriaków i Rosjan.

Polska, choć była w unii personalnej z Saksonią, zachowała neutralność. Sała się terenem przemarszu wojsk uczestników konfliktu - głównie rosyjskich, które operując z terytorium Rzeczypospolitej, zajęły tereny od Królewca po Berlin, zagrażając egzystencji królestwa pruskiego w 1762. Lecz wtedy właśnie zmarła caryca Elżbieta Piotrowna - wróg króla pruskiego, a jej następca Piotr III, który uwielbiał Fryderyka II, nakazał natychmiastowy odwrót armii rosyjskiej, a nawet przekazał część swojej armii Fryderykowi (tzw. cud domu brandenburskiego). Piotr III został zamordowany po paru miesiącach panowania, a jego miejsce zajęła Katarzyna II (1762-1796). Wkrótce uznała, że ani upadek, ani też zwycięstwo Prus nie leży w interesie Rosji i postanowiła wycofać się z wojny. Wojnę zakończyło 15 lutego 1763 pokoju w Hubertusburgu (Saksonia), przyznającego Śląsk oraz ziemię kłodzką Prusom.

Uczestnicy wojny siedmioletniej: Wielka Brytania, Prusy, Portugalia z sojusznikami

 Francja, Hiszpania, Austria, Rosja, Szwecja z sojusznikami

Wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych, - konflikt zbrojny między Królestwem Wielkiej Brytanii a jego trzynastoma koloniami w Ameryce Północnej w latach 1775-1783.

W wojnie po stronie kolonii brali udział ochotnicy z kilku krajów europejskich, między innymi Marie Joseph de La Fayette, Jean-Baptiste de Rochambeau, Friedrich Wilhelm von Steuben, Tadeusz Kościuszko, Kazimierz Pułaski. Po stronie brytyjskiej walczyła armia najemna Hesji-Kassel i jej dowódca Wilhelm von Knyphausen.

Wojna doprowadziła w ciągu kilku lat do zrzucenia brytyjskiego zwierzchnictwa i utworzenia pierwszego na świecie niezawisłego, demokratycznego państwa, jakim stały się Stany Zjednoczone.

Rewolucja w szerszym tego słowa znaczeniu zaczęła się znacznie wcześniej, a jej wpływ na doświadczenia ludzkie większy niż zapewnienie niepodległości koloniom. Ukształtował się nowy, niespotykany wcześniej na świecie pogląd na sprawy rządu i jego organizacji. Pojęć demokracja i republika używano w starożytnej Grecji i Rzymie, po rewolucji amerykańskiej wprowadzone w życie w formie rządu, którego władza opierała się na prawach jednostki, a nie na woli władcy lub grupy dzierżącej władzę.

Na rewolucję amerykańską wpływ miały wcześniejsze trendy historyczne, jej korzenie sięgają Kongresu z Albany z 1754 roku, a zakończyła się wraz z zaprzysiężeniem George'a Washingtona w roku 1789 na pierwszego prezydenta Stanów Zjednoczonych.

Przed rewolucją większość mieszkańców północnoamerykańskich kolonii brytyjskich uważała się za lojalnych poddanych Korony Brytyjskiej, mających te same prawa i obowiązki jak mieszkańcy WB. Po rewolucji utworzyli oni nową, niepodległą republikę

Pierwsza dekada sporu Korony z Koloniami opierała się na polemice. W początkowych fazach sporu Amerykanie odwoływali się do ustawodawstwa WB. Gdy taktyka ta nie przynosiła rezultatów, koloniści zaczęli opierać swoje poglądy o bardziej uniwersalną doktrynę, jaką prawo naturalne. Gdy spór polemiczny nie rozwiązał problemu, konflikt przybrał formę walki zbrojnej.

Działania Brytyjczyków przyjmowane przez kolonistów z niezadowoleniem. Ustawa skarbowa (Revenue Act) z 1764 roku, znana też szerzej jako ustawa o cukrze (Sugar Act), obniżała cła na melasę z 6 do 3 pensów za galon, a melasa była w Ameryce surowcem bardzo popularnym, ponieważ wytwarzano na jej bazie rum, a przydatna była również przy produkcji prochu. Sugar Act wprowadzał też dwa inne postanowienia. Po pierwsze, sankcjonował eksport z kolonii: odtąd niektóre ważne produkty, jak drewno, mogły być wysyłane tylko do Anglii. Ponadto cały ładunek statku miał być dokumentowany,na celu wyeliminowanie korupcji i nadużyć. Nowa ustawa zmieniała także funkcjonowanie sądownictwa w koloniach, które od tej pory miały być podporządkowane królewskim sądom, a nie jak wcześniej lokalnej administracji. Oskarżony mieszkaniec kolonii musiał udowadniać przed sądem swoją niewinność, zasada domniemania niewinności przestała obowiązywać.

Ustawa o cukrze zapowiadała kolejne kroki legislacyjne przeciw koloniom. W marcu 1765, król Jerzy III podpisał ustawę stemplową (Stamp Act), która była nowością na gruncie amerykańskim. Wprowadzała ona podatek obciążający prasę, dokumenty urzędowe oraz wszelkie inne druki. Kolonie nie płaciły do tej pory podatków zewnętrznych jednak ówczesny premier, Lord Grenville uznał, iż Amerykanie w zamian za bezpieczeństwo zobligowani są do spłaty długów zaciągniętych podczas konfliktu brytyjsko-francuskiego. Parlament brytyjski mógł od tej pory decydować o ich sprawach majątkowych, narzucając im odgórnie obowiązek uiszczania podatków, przez co zdaniem kolonistów naruszał ich konstytucyjne prawo własności. Perwsza z ustaw godziła w dość wąską grupę społeczną, powodując co najwyżej bunty wśród kupców i destylatorów na północy, to ustawa stemplowa uderzała we wszystkich kolonistów. Ludzie obciążeni dodatkowym opodatkowaniem okazali się być zdolni do walki o swoje interesy.

Pierwsi wystąpili Wirginijczycy, w których imieniu głos Patrick Henry. Wygłosił historyczną mowę, potępił działania króla angielskiego i zażądał niezależności dla Wirginii. Przyszły autor Deklaracji Niepodległości Thomas Jefferson, na którym owa mowa zrobiła wielkie wrażenie, dodał, iż Henry przemawiał „tak jak Homer pisał”. Nastrój panujący na zgromadzeniu udzielił się reszcie przedstawicieli stanu, a owocem owego wystąpienia zatwierdzenie ustaw sprzeciwiających się ustawom Parlamentu angielskiego.

Wydarzenia w latach następnych, konsekwencją wprowadzenia owych dwu ustaw. Wspomniane zarządzenia Parlamentu, wywoływały protesty wśród ludności kolonialnej doprowadzając do bojkotu niektórych towarów handlowych względem Korony. Reakcją Amerykanów na ustawę stemplową tzw. Kongres stemplowy, był pierwszym wspólnym wystąpieniem w imieniu interesów kolonii. Na Kongres kolonialny przybyło aż tak wielu delegatów z różnych prowincji. Wypracowana petycja adresowana do króla brytyjskiego oraz do obydwu izb parlamentu. Dokument ten przygotowany przez Johna Dickinsona był końcową rezolucją Kongresu. W 13 punktach wyrażał sprzeciw wobec nakładania na kolonie nowych podatków bez zgody samych zainteresowanych, którzy nie mając swoich reprezentantów w Parlamencie angielskim, nie czuli się konstytucyjnie zobowiązani do płacenia nowych podatków. Dickinson, w imieniu zebranych na Kongresie prowincji, Brytyjski parlament ma prawo opodatkowywania ludności, ale mieszkającej w Anglii. Podkreślając pełną lojalność i nierozerwalność z macierzą, dokument wyrażał nieugięte stanowisko wobec praw, które panowały do tej pory, a poprzez kolejne ustawy Parlamentu brytyjskiego nieprzestrzeganie.

Mieszkańcami kolonii w większości Anglicy, którzy w swojej mentalności mieli zakorzenione zasady ustrojowe oparte na takich dokumentach jak: Wielka Karta Swobód (Magna Charta Liberatum) z 1215, Petycja o Prawo (Petition of Right) z 1628 czy Karta Praw (Bill of Rights) z 1689 roku. Stąd narzucanie przez obcy dla nich Parlament nowych podatków bez ich zgody Amerykanie uznali za proceder sprzeczny z konstytucją i uznali, że mają prawo do obrony swoich przekonań.

W koloniach przeciwko ustawie stemplowej organizowały się specjalne kluby patriotów, powstałe pod koniec 1765, a zwane Synami Wolności (Sons of Liberty). Miały one na celu niedopuszczenie do zbierania opłat stemplowych na rzecz Korony. Podobny charakter miała, powstała jakiś czas później, organizacja zrzeszająca kobiety, występująca pod nazwą Córy Wolności (Daughters of Liberty).

Gorącym zwolennikiem zniesienia ustawy stemplowej przebywający w tym czasie w Londynie, Benjamin Franklin. Mając wpływ na członków Izby Gmin, przez wielokrotne sprawozdania charakteryzujące nastroje amerykańskie, walnie przyczynił się do zniesienia, wprowadzonych przez Parlament, budzących opór obciążeń podatkowych względem kolonii.

Gdy kupcy angielscy zaczęli odczuwać coraz dotkliwiej straty finansowe spowodowane działaniami kolonii, Parlament zdecydował się ugiąć przed polityką amerykańską i wycofał problematyczną ustawę stemplową. Dla kolonii decyzja macierzy oznaczała aprobatę dla swoich racji. Dawało to im także przekonanie, iż w jedności tkwi siła oraz że działania zjednoczeniowe Kolonii dają rezultaty i trzeba je podtrzymać w imię wspólnych interesów. Mimo niewątpliwego sukcesu kolonistów, Anglia nie zamierzała wycofywać się ze swojej pierwotnej polityki, co sygnalizowała już ustawa deklaracyjna (Declaration Act), która weszła w życie wraz z wycofaniem Stamp Act w marcu 1766. Nowa ustawa potwierdzała prawo Parlamentu brytyjskiego do ingerencji legislacyjnej względem Kolonii.

W czerwcu 1767 roku na kolonie spadły trzy nowe ustawy, zwane potocznie ustawami Townshenda (Townshend Acts), które wprowadzały cła od wielu towarów importowanych, a także centralizowały administrację w koloniach. Na ten kolejny desperacki krok Metropolii Amerykanie zareagowali w sposób stanowczy - zbojkotowaniem importu towarów z Anglii. Najbardziej burzliwie na ustawy Townshenda zareagowały miasta w kolonii Massachusetts, a w szczególności bostończycy, którzy swoimi manifestacjami dali impuls i przykład innym prowincjom amerykańskim. W miarę upływu czasu i braku perspektyw na uzyskanie kompromisu do protestu przyłączyły się także pozostałe dwa wielkie porty amerykańskie Filadelfia i Nowy York. Oprócz nich bojkot zaczęły popierać także inne mniejsze handlowe ośrodki kolonii. Bunt przeciw królowi i jego polityce rósł, a dzięki ożywionej korespondencji międzystanowej, Amerykanie ponownie łączyli się w imię wspólnego interesu. Unifikacji dodatkowo sprzyjały wybitne postaci, którzy forsowali politykę niezależności, a do nich należeli m.in.: radykałowie wirginijscy, wspomniany już Patrick Henry oraz Thomas Jefferson. Na północy, w Bostonie, czynnie w walkę o obronę swoich praw włączyli się przede wszystkim: Samuel Adams i James Otis. To właśnie Adams na łamach Boston Gazette wzywał do zjednoczenia się kolonii w celu obalenia niekonstytucyjnych dla nich ustaw. Swoje wywody i poglądy opierał na naturalnych prawach człowieka, zwracał uwagę na przywileje, zapisane w konstytucji oraz do warunków umowy wiążącej Koronę, z ich koloniami w Ameryce.

Momentem przełomowym dla konfliktu z Brytyjczykami była tzw. masakra bostońska (Boston Massacre). Wojsko królewskie stacjonujące w Bostonie posiadało liczne przywileje, które drażniły miejscową ludność. Wynikające z tego konflikty doprowadzały do licznych prowokacji z obydwu stron. Apogeum wzajemnej niechęci miało miejsce w poniedziałek 5 marca 1770 i poprzedzone było licznymi incydentami. Owego feralnego dnia doszło do bójki pomiędzy jednym z cywili, a żołnierzem brytyjskim sierżantem Hugh White'em. Przybyły na miejsce oddział rojalistów z dowódcą kapitanem Thomasem Prestonem na czele, otoczył tłum mieszkańców zebrany w centrum miasta. Napięta atmosfera panująca po obydwu stronach doprowadziła do użycia broni przez żołnierzy. Kule trafiły 11 ludzi, zabijając na miejscu 5 z nich, reszta tłumu rozbiegła się w panice. Niedługo po tym zdarzeniu w akcie rewanżu na ulice wyszło tysiące ludzi domagających się zemsty na kapitanie Prestonie. Zdesperowany lud został uspokojony przez gubernatora Massachusetts, Thomasa Hutchinsona, który rozkazał uwięzić sprawcę masakry i osądzić go.

Dzień po masakrze bostońskiej w Izbie Lordów wystąpił premier, William Pitt, który przypomniał mieszkańcom kolonii amerykańskich, iż należą do Imperium Brytyjskiego, oraz że Anglia jest ich Matką, której należy słuchać i wszelkie rozporządzenia Parlamentu winny być przez prowincje akceptowane.

Mimo ostrego tonu ze strony Pitta tragedia bostońska spowodowała wycofanie ustaw Townshenda. Korona zostawiła cła na herbatę w celu pokazania, iż to ona nadal wyznacza koloniom podatki. Mimo usilnych prób Bostonu, Nowego Jorku i Filadelfii po tragedii bostońskiej nie udało się im na nowo zawiązać szerszej koalicji. Większość wcześniej buntujących się portów zaakceptowała działania Parlamentu brytyjskiego, grzebiąc tym samym cały dorobek unifikacyjny, który udało się do tej pory wypracować. Poza tym kolonie były bardziej zainteresowane były lokalnymi sporami, takimi jak spory graniczne, aniżeli globalną polityką.

Masakra w Bostonie odbiła się echem na całym kontynencie amerykańskim. Odtąd każde najmniejsze spięcie mieszkańców kolonii z lojalistami brytyjskimi powodowało coraz większe pogłębianie się i tak już napiętej atmosfery. Mimo wielu mniejszych spięć, względny spokój panował do 1773 roku. Kolejnym powodem sporów było wydanie w roku 1774 przez Parlament brytyjski pięciu tzw. ustaw uciążliwych (Intolerable Acts), ustanawiających rynek amerykański miejscem zbytu dużej ilości indyjskiej herbaty po zaniżonej cenie. Na taki stany rzeczy jako pierwsi, w grupie około 100 osób, zareagowali kupcy bostońscy. Przebrani za Indian dokonali śmiałego aktu niesubordynacji, wyrzucając 345 skrzyń przybyłej z Indii herbaty do morza. Radykałowie poparli ten akt, jako wyraz frustracji przeciwko bezprawnym działaniom brytyjskim. Lojaliści królewscy nazwali ów czyn diabolicznym, który nie przybliża kolonii do pokojowego rozstrzygnięcia konfliktu z macierzą. Nawet tak zasłużeni amerykańscy działacze jak Benjamin Franklin, czy John Dickinson, potępili działania bostończyków. „herbatka bostońska” (Boston Tea Party), bezpośrednie preludium do wojny wewnątrz imperium. Parlament brytyjski na zaistniałą w Bostonie sytuację, zareagował bardzo szybko i stanowczo. Jeden z największych portów na kontynencie amerykańskim został mocą ustawy zamknięty i poddany okupacji wojskowej. Ustawy Parlamentu brytyjskiego miały na celu ukaranie miasta za czyny, których dopuścili się jego mieszkańcy. Pomysłodawca tych represji, Lord North, liczył na to, iż pozostałe kolonie widząc sankcje, jakie spadły na Boston, przestraszą się i nabiorą ogłady. Paradoksalnie jednak działania Northa zapoczątkowały gesty solidarności względem Bostonu i zarazem całej kolonii Massachusetts. Duży wpływ na upowszechnienie wiadomości o wydarzeniach bostońskich miały „Komitety Korespondencyjne”. Pierwszy powołany został na początku listopada 1772 roku w Bostonie z inicjatywy Samuela Adamsa. Idea Komitetów zakładała powstanie tożsamych instytucji w innych miastach w kolonii Massachusetts. W przyszłości, fala komitetów miała zalać całą Amerykę, a przydatność takich ciał miała być niebotyczna. Adams zakładał, że będą one prowadziły między sobą korespondencję i zacieśniały wspólne więzy. Komitety miały też śledzić wszystkie akty i rezolucje Parlamentu brytyjskiego dotyczące Amerykanów oraz informować ludność danych prowincji o ewentualnym łamaniu ich praw przez Koronę. Nowe instytucje rozszerzały się na cały kontynent tak, że na początku 1774roku były obecne w każdej kolonii.

Solidarnością z bostończykami jako pierwsi wykazali się reprezentanci Wirginii. Na zgromadzeniu prowincjonalnym uchwalili oni rezolucję ogłaszającą dzień 1 czerwca 1774, dniem postu i modlitwy za ofiary tragedii w Massachusetts. Od tego momentu prowincje występowały już w celu obrony coraz bardziej widocznych wspólnych interesów i wolności. Deklaracje wspólnego oporu wobec działań wymierzonych w którąkolwiek z kolonii to tylko jeden z przykładów prężnej ewolucji w kierunku zjednoczenia. Wobec chęci ustalenia szczegółów dalszej współpracy i omówienia bieżącej sytuacji na kontynencie z inicjatywy Wirginii zapowiedziano zwołanie ogólnokolonialnego zjazdu do Filadelfii na wrzesień 1774.

2 maja kapitan Benedict Arnold stanął przed Kongresem i zaproponował − w zamian za patent pułkownika − wzięcie Fortu Ticonderoga. Kongres wyraził zgodę i 10 maja śpiący brytyjski garnizon, składający się z 22 żołnierzy, został zaskoczony przez niewielką grupę milicji z Vermont, na czele których stali Ethan Allen i Benedict Arnold. Wzięto działa i spore zapasy prochu. Od tej chwili Amerykanie kontrolowali północne obszary kolonii Nowy Jork.

16 czerwca 1775 roku miało miejsce pierwsze duże starcie - bitwa o Bunker Hill. Bitwa ta, choć wygrana, była dla Brytyjczyków pyrrusowym zwycięstwem. Ich straty wyniosły 226 zabitych i 828 rannych (razem 1054 ludzi), podczas gdy straty Amerykańskie wyniosły 140 zabitych, 270 rannych i 30 wziętych do niewoli (razem 450 ludzi); Joseph Warren, który poległ w ostatniej fazie bitwy, był pierwszym generałem amerykańskim, jaki padł na polu bitwy.

20 czerwca pułkownik milicji ochotniczej George Washington otrzymał od Kongresu rozkaz „objęcia dowództwa nad armią zjednoczonych kolonii”. Kongres wyraził zgodę na nominowanie czterech generałów-majorów i ośmiu generałów-brygady (brygadierów), z tym, że zarezerwował sobie prawo do wyboru kandydatów. Pierwszymi generałami-majorami zostali Artemas Ward, Charles Lee, Israel Putnam i Philip Schuyler, przy czym Ward został zastępcą Washingtona. Brygadierów wybrano 22 czerwca, Horatio Gates został generałem-adiutantem Washingtona[21]. W 12 dni później Washington przybył do Cambridge, gdzie formalnie objął dowodzenie i dokonał przeglądu trzech pierwszych regimentów. 4 lipca wydany został Rozkaz Generalny Nr 1, na mocy którego oddziały milicji stanowych przekształcały się w Armię Kontynentalną.

W okresie od września do grudnia trwały walki w Kanadzie. Ekspedycja, którą dowodzili Arnold i Schuyler przekonani, że będą w stanie przyłączyć do kolonii miasta nad Rzeką Świętego Wawrzyńca zakończyła się niepowodzeniem. 4 października w Cambridge stanął przed sądem polowym pierwszy amerykański zdrajca, Lekarz Generalny Armii Kontynentalnej dr Benjamin Church, oskarżony o „przestępczą korespondencję z nieprzyjacielem”. Został uznany winnym i uwięziony bezterminowo, ale w roku 1777 zwolniony i wydalony z kraju.

1776 W styczniu Washington dokonał reorganizacji armii, którą podzielił ma trzy dywizje i sześć brygad. Rekruci do pierwszych dwudziestu siedmiu regimentów napływali wolno, z czego wynikało, że nie można jeszcze rezygnować z zaciąganych na krótkie okresy minutemanów. Po raz pierwszy została wciągnięta na maszt nowa „flaga Wielkiej Unii”: 13 naprzemiennie czerwonych i białych pasów z brytyjską „union jack” w lewym górnym rogu.

Od początku wojny trwało oblężenie Bostonu. Washington chciał wyprzeć Brytyjczyków z miasta, w którym to celu ufortyfikował w pierwszych dniach marca Wzgórza Dorchester. Amerykańskie działa przez trzy noce ostrzeliwały miasto i flotę przeciwnika. Ostatecznie lord Howe ewakuował swe siły (a wraz z nimi około 1000 lojalistów) na Nową Fundlandię[25].

4 lipca Kongres uchwalił napisaną przez Thomasa Jeffersona Deklarację niepodległości, ale sytuacja militarna była rozpaczliwa. W sierpniu Brytyjczycy wylądowali niespodziewanie na Long Island[26], a 15 września sforsowali East River i pokonali słabe siły amerykańskie nad Kip's Bay. Washington wycofał się na północno-zachodni Manhattan. Dywizja brytyjsko-heska szturmowała bez powodzenia wzgórza Harlemu.

18 października Kongres przyznał byłemu oficerowi armii I Rzeczypospolitej Tadeuszowi Kościuszce stopień pułkownika wojsk inżynieryjnych i wysłał go na północ do pomocy w obronie Fortu Ticonderoga[28]. Tego samego dnia (bitwa pod Pell's Point) Howe próbował zaatakować pod Pelham (Nowy Jork). Amerykanie opóźniali jego marsz, wycofując się w stronę White Plains. 27 października Brytyjczycy zaatakowali Fort Washington i doznali (zwłaszcza oddziały heskie) ciężkich strat[29].

Bitwa pod White Plains 28 października (dziś hrabstwo Westchester) przyniosła zwycięstwo armii brytyjsko-heskiej. Szczególnie spisali się grenadierzy hescy na prawym skrzydle. Około godziny 18 armia Washingtona wpadła w panikę i zaczęła uciekać, trudny teren uniemożliwił zwycięzcom pogoń. Washington zbudował więc nowe umocnienia. Heski kapitan Ewald z kompanii jegrów oceniał straty na 250 żołnierzy. Amerykanie mieli podobne.

Armia brytyjsko-heska 16 listopada podeszła pod Fort Washington. Po stracie około 450 ludzi Amerykanie w liczbie 2800 ludzi poddali fort. W bitwie wyróżnił się heski dowódca Wilhelm von Knyphausen. 20 listopada część armii brytyjskiej pod lordem Cornwallisem przekroczyła Hudson, aby zaatakować Fort Lee, który został porzucony przez przestraszonych obrońców[29].

29 listopada korpus płk. Donopa (grenadierzy hescy) zajął Rahway, 8 grudnia armia powędrowała do Trenton, płk Donop znalazł się na prawo od miasta. 25 grudnia, w bitwie pod Trenton, Armia Kontynentalna odniosła swe pierwsze zwycięstwo. Washington i jego żołnierze przekroczyli Delaware zaskakując trzy regimenty heskie. Płk Rall zginął, a Amerykanie wzięli około 900 jeńców.

Okres od 15 lutego do 13 czerwca to potyczki wokół Bound Brook oraz w: Princeton, Rahway, Westfield, Quibbletown, i Amboy. 13 kwietnia rozegrała się Bitwa pod Bound Brook, zakończona zwycięstwem Brytyjczyków.

Na początku maja przybył z Francji transport broni, amunicji i mundurów, co pozwoliło Washingtonowi wyposażyć 9-tysięczną armię, którą przeformował na pięć dywizji pod rozkazami generałów-majorów Greene'a, Sullivana, Alexandra, Stephena i Lincolna (trzej ostatni awansowani w lutym w Baltimore.

17 maja Brytyjczycy, lojaliści i sprzymierzeńcy indiańscy zaatakowali niewielki oddział milicji na bagnach północnej Florydy. Indianie dokonali masakry jeńców.

22 czerwca Washington Quibbletown i Samptown. 25 czerwca hescy grenadierzy zaatakowali Amerykanów atakiem na bagnety i zadali im znaczne straty odzyskując trzy działa uprzednio stracone pod Trenton w grudniu poprzedniego roku.

26 czerwca niewielkie siły Alexandra toczyły opóźniające boje pod Woodbridge. Następnego dnia zniechęceni Brytyjczycy zaczęli wycofywać się się w dwóch kolumnach do Rahway, chronionego przez rzekę Rahway. 28 czerwca powrócili do Amboy. W nocy z 28 na 29 czerwca większość armii przekroczyła Prince's Bay podążając ku Staten Island.

2 lipca załadowana na barki brytyjska armia gen. Burgoyne popłynęła w dół Lake Champlain i 5 lipca rozpoczął ostrzał Foru Ticonderoga. Dowódca obrony zdecydował się − wobec przewagi przeciwnika − opuścić tę pozycję. Chorzy i ranni zostali załadowani na łodzie i odesłani do Fort Anne, a reszta Amerykanów wymknęła się pod osłoną nocy[32].

20 lipca 260 statków z 15-tys korpusem wojsk brytyjsko-heskich pod gen. Burgoyne wyruszyło z Staten Island w NJ i wylądowało w Turkey Point u ujścia Elk River. Stamtąd korpus Burgoyne'a pomaszerował w kierunku Saratogi i obległ (2-19 sierpnia) słabo broniont Fort Stanwix. Dowódca idącego z Kanady kontyngentu brytyjskiego, Barry St. Leger, pobił w bitwie pod Oriskany idący na pomoc oblężonym oddział milicjantów z hrabstwa Tryon. W starciu śmiertelnie ranny amerykański generał Nicholas Herkimer. Gdy zwiadowcy donieśli St. Lagerowi o zbliżaniu się się odsieczy pod dowództwem Benedicta Arnolda wycofał siły do Kanady.

31 lipca patent generała-majora (chociaż bez konkretnego przydziału) otrzymał markiz de La Fayette, zapoczątkowując napływ ochotników francuskich, a następnie przyczyniając się do pomocy wojskowej Frencji[34].

Pomiędzy 17 września i 8 października Brytyjczycy przegrali serię starć znanych jako Bitwa pod Saratogą. John Burgoyne musiał kapitulować. Około 2000 Brytyjczyków i 1900 Niemców dostało się do niewoli.

1778-1779 25 stycznia 1778 roku Washington polecił Kościuszce ufortyfikować West Point nad rzeką Hudson. Zbudowane umocnienia okazały się najstarszą ufortyfikowaną pozycją United States Army, jaka nigdy nie wpadła w ręce nieprzyjaciół.

Zwycięska dla kolonistów bitwa pod Saratogą spowodowała, że Francja zdecydowała się im pomóc, w Europie uważano, że doborowa armia brytyjska zmiażdży żołnierzy-farmerów. W lutym podpisane: francusko-amerykański traktat sojuszniczy i francusko-amerykański o przyjaźni. Ze strony amerykańskiej podpisał w Paryżu Benjamin Franklin, a z fr Conrad-Alexandre Gérard desygnowany też na pierwszego ambasadora Francji w USA (jeszcze w 1778 roku zastąpił go Anne-César de La Luzerne).

sytuacja znów uległa pogorszeniu: klęski armii kontynentalnej pod BrandywineGermantown i Paoli zmusiły Waszyngtona do opuszczenia Filadelfii i udania się do odległej doliny Valley Forge, gdzie źle przygotowane, niedożywione i pozbawione ciepłej odzieży wojsko zastała ciężka zima przełomu lat 1777-1778. Zapanował głód, a w niekarnych szeregach zaczęły szerzyć się dezercje. W tej sytuacji przybycie pruskiego oficera Friedricha Steubena okazało się wybawieniem. Baron Von Steuben mianowany generałem (a wkrótce potem Generalnym Inspektorem Armii) potrafił w krótkim czasie przeszkolić i zreorganizować wojsko, które już na wiosnę, dzięki dozbrojeniu przez Francję, zaczęło wygrywać (bitwa o Monmouth 28 czerwca).

28 czerwca bitwa pod Monmouth sprawdzianem dla Amerykanów, pokazali że szkolenie Von Steubena i dozbrojenie przez Francję nie poszło na marne. Podczas bitwy pod Monmouth Amerykanie zmusili Brytyjczyków do odwrotu w walce na bagnety.

1 sierpnia dotarła do Rhode Island flota francuska admirała Charlesa d'Estaing. Pierwsze pułki piechoty i kawalerii francuskiej znalazły się na lądzie, ale współpraca się nie układała. Dowódcy nie ufali sobie, wzajemnie zarzucali nielojalność[39]. W tej sytuacji współpraca nie mogła przynieść sukcesów. Po nierozstrzygniętej z powodu sztormu bitwie morskiej pod Newport d'Estaing zabrał swe okręty i wojsko, po czym odpłynął do Indii Zachodnich. Sullivan, który liczył na francuską pomoc, musiał odstąpić spod Newport ścigany przez siły brytyjsko-heskie. Dopiero odsiecz Greene'a pozwoliła zaprowadzić porządek i odepchnąć nieprzyjacół w obręb ich obwałowań. 31 grudnia tego roku Armia Kontynentalna liczyła już 32 900 ludzi.

W maju 1779 roku w wybrzeżach Karoliny Północnej Amerykanie przeprowadzili natarcie na port w Charleston, a kawalerią amerykańską dowodził Kazimierz Pułaski. W tym zwycięskim dla Amerykanów starciu Brytyjczycy poddali się, ale przejęli port ponownie w maju 1780 roku. Port został oddany w ręcę Amerykanów dopiero po wojnie.

Brytyjczycy utrzymywali przyczółki wśród wzgórz Hudson Highlands, 16 lipca bitwa o Stony Point. Gdyby nie szkolenie pruskiego barona von Steubena w walce na bagnety, amerykańskie straty w tym zwycięskim dla nich starciu byłyby wysokie. Bitwa pod Stony Point ważnym zwycięstwem, które przybliżyło sukces Amerykanów i bardzo podniosło morale amerykańskich żołnierzy. Innym krótkotrwałym zwycięstwem Amerykanów tego lata była stoczona o świcie 19 sierpnia bitwa o Paulus Hook w New Jersey.

W poł sierpnia amerykańskie okręty wojenne poniosły znaczącą klęskę w bitwie u ujścia rzeki Penobscot w kolonii Maine. 29 sierpnia ekspedycja karna gen. Johna Sullivana na tereny pod kontrolą sprzyjających Brytyjczykom plemion Irokezów pokonała w jedynym stoczonym przez nią większym starciu siły brytyjsko-irokeskie w bitwie pod Newtown.

Między 16 września a 18 października na wybrzeżu Georgii miało miejsce oblężenie Savannah, zajętego rok wcześniej przez wojska brytyjskie, przez wspólne siły amerykańsko-francuskie. Zakończyło się ono zdecydowanym zwycięstwem Brytyjczyków, którzy utrzymywali port do lipca 1782 r. Podczas głównego ataku na Savannah 9 października śmiertelnie ranny Pułaski.

Do rozstrzygającej bitwy morskiej, miała miejsce u Virginia Capes, 5 września 1781 roku. Stronami konfliktu brytyjska flota pod dowództwem kontradmirała Thomasa Gravesa oraz francuska, dowodzona przez kontradmirała François Josepha Paula, markiza de Grasse Tilly. Bitwa z taktycznego punktu widzenia nie była rozstrzygnięta, lecz była to poważna strategiczna porażka Brytyjczyków. Zwycięstwo floty francuskiej uniemożliwiło dostarczenie siłom generała Charlesa Cornwallisa w Yorktown posiłków i zaopatrzenia.

Klęski wojsk brytyjskich pod Cowpens i beznadziejna sytuacja oblężonej w Yorktown w 1781 roku armii Cornwallisa, która skapitulowała wobec połączonych sił amerykańsko-francuskich, odwróciły jednak losy wojny w koloniach południowych.

W 1783 roku podpisany traktat paryski, w którym Wielka Brytania uznała niepodległość Stanów Zjednoczonych.

Deklaracja niepodległości Stanów Zjednoczonych - akt prawny autorstwa m.in. Thomasa Jeffersona, uzasadniający prawo Trzynastu Kolonii brytyjskich w Ameryce Północnej do wolności i niezależności od króla Wielkiej Brytanii, Jerzego III. Ogłoszona 4 lipca 1776 w Filadelfii podczas II Kongresu Kontynentalnego.

Deklaracja głosiła prawo do ustanawiania wszelkich aktów państwowych, wypowiadania wojny i zawierania pokoju przez dawne kolonie angielskie w Ameryce Północnej.

Jej autorami, oprócz Jeffersona, byli John Adams i Benjamin Franklin. Sygnatariusze Deklaracji niepodległości zostali nazwani przez kolonistów ojcami-założycielami.

Pierwszym oficjalnym oświadczeniem na temat tego, czym powinien być rząd. Ponadto, miała ona charakter uniwersalny, była czymś więcej aniżeli prywatnym przesłaniem skierowanym do Wielkiej Brytanii, był to apel do całej ludzkości.

Idee zawarte w Deklaracji to synteza poglądów ówczesnych myślicieli oświeceniowych. Największy wpływ na treść tego dokumentu miała osoba Johna Locke'a, który swoją twórczością filozoficzno-literacką ustanowił kanon myśli oświeceniowej w odniesieniu do rządu i jego obowiązków względem obywateli. Thomas Jefferson wiedział, iż poglądy głoszone przez Locke'a pasowały do sytuacji, w jakiej znalazły się kolonie w dobie rewolucji, a także odzwierciedlały nastroje społeczne prowincji amerykańskich.

Pietyzm, prąd religijno-umysłowy, którego celem było sprzeciwienie się sformalizowaniu zasad religii i sprawowania kultu w chrześcijaństwie zreformowanym. Z czasem stał się podstawą ruchu religijnego, który przybrał formy organizacyjne..

Jansenizm, nurt teologiczny wiążący się z nauczaniem profesora z Lowanium M. de Bay (XVI w.) oraz jego ucznia C. Jansena, biskupa Ypres i wykładowcy z Lowanium (XVII w.), od którego pochodzi nazwa tego nurtu. Jansenizm opiera się na pesymistycznej wizji natury ludzkiej, podkreśla skażenie człowieka przez grzech pierworodny, niegodność człowieka, konieczność surowej ascezy.

Opactwo francuskie Port-Royal ośrodkiem jansenizmu, skąd zaczął się rozprzestrzeniać na Zachodnią Europę i wywarł wpływ na moralność i postawy religijne w XVII w. Pewne elementy jansenizmu przetrwały w kościołach starokatolickich, w kulturze Irlandii.

Wiążą się z nimi m.in. surowe normy wychowawcze niechętne seksualności, ciału, płci, idea ascezy seksualnej również w ramach życia małżeńskiego, tłumienie przyjemności seksualnej.

Bracia morawscy, Ewangelicka Jednota Braterska, herrnhuci - ewangelicka wspólnota kościelna ukształtowana w XVIII wieku w Niemczech, nawiązująca do doktryny i tradycji braci czeskich.

Uznają podstawowe zasady teologii reformacyjnej zawarte w luterańskim: sola gratia, solus Christus, sola scriptura. Pielęgnują pietystyczną pobożność i zwracają szczególną uwagę na działalność misyjną i diakonijną. Są silnie zaangażowani w ruch ekumeniczny. Herrnhuci wydają co roku przewodnik do studiowania Biblii, który tłumaczony na kilkadziesiąt języków jest używany przez różne kościoły protestanckie na świecie.

Metodyści, chrześcijanie skupieni w ruchu religijno-społecznym wokół doktryny metodyzmu, zrodzonej na gruncie anglikanizmu w XVIII w. Jej twórcami byli J. Wesley i G. Whitefield. Istotne dla metodystów jest wprowadzenie czterech stopni prowadzących do zbawienia: 1) usprawiedliwienia, 2) odrodzenia, 3) przeświadczenia Ducha, 4) uświęcenia.

Towarzystwo Jezusowe, jezuici - męski papieski zakon apostolski Kościoła katolickiego, zatwierdzony przez papieża Pawła III 27 września 1540. Towarzystwo Jezusowe założone w głównej mierze do walki z reformacją, by bronić i rozszerzać wiarę oraz naukę Kościoła katolickiego, przede wszystkim przez publiczne nauczanie, ćwiczenia duchowe, edukację i udzielanie sakramentów.

Wskutek zatargów politycznych jezuici usunięci z Portugalii w roku 1759, zerwaniu stosunków Portugalii z Rzymem na 11 lat. We Francji w 1761 r. zjazd biskupów francuskich domagał się przeprowadzenia reorganizacji zakonu. Jezuici oparli się presji,

Oburzenie sięgnęło zenitu wskutek skandalu finansowego ojca La Valette'a, przełożonego misji jezuickiej na Martynice. La Valette zaciągnął kredyt komercyjny na działalność handlową misji jezuickich, jednak nie był w stanie terminowo spłacić długu, który m.in. wobec pewnej spółki handlowej z Marsylii sięgnął wysokości dwa i pół miliona liwrów. Generał Ricci odmówił spłaty długu La Valette'a, argumentując, że to La Valette pogwałcił prawo zakonu, które zabraniało swym członkom prowadzenia interesów z pozycji zarządzającego lub partnera, wobec tego Towarzystwo nie ponosi za te długi odpowiedzialności. Spółka z Marsylii pozwała zakon do sądu, który nakazał Towarzystwu spłatę długów La Valette'a. Jezuici odwołali się do Parlamentu, który wydał orzeczenie na ich niekorzyść, a następnie zaczęto dokładniej badać nauczanie jezuitów. W tym celu sporządzono zestawienie nauk zawartych w dziełach 146 jezuitów, jakie się ukazały od XVI wieku - głównie z zakresu teologii moralnej i kazuistyki. Zestawienie to opublikowano w jednym grubym tomie w formacie folio. 5 marca 1762 roku w parlamencie francuskim rozpoczęto obrady na temat nauk jezuitów. Parlament uznał działalność Towarzystwa Jezusowego za szkodliwą dla interesów narodu francuskiego i przygotował odpowiednie zarządzenie o usunięciu zakonników z kraju, które król podpisał 6 sierpnia 1772 roku.

W Hiszpanii na podstawie oskarżeń wysnutych z okoliczności wydarzeń buntu mieszczan Madrytu (1766) na mocy dekretu Karola III (1759—1788) z dnia 1 IV 1767 r. wypędzono jezuitów z kraju i jego kolonii. Z Neapolu jezuitów wygnano w listopadzie 1767 r.

Dekret usuwający jezuitów z księstwa Parmy wydano 1768. W tymże samym roku Wielki Mistrz Zakonu Kawalerów Maltańskich Emanuel Pinto de Fonseca wypędził jezuitów z Malty. Wkrótce potem zaczęto domagać się od papieża kasaty jezuitów. W roku 1772 Klemens XIV zamknął kolegium jezuickie w Rzymie, a następnie wszystkie ich domy i kościoły w krajach papieskich. Ostatecznym ciosem dla jezuitów było brewe Dominus ac Redemptor noster papieża Klemensa XIV, który ugiął się pod presją polityczną koalicji przewodzonej przez Burbonów, zniósł oficjalnie, formalnie Towarzystwo Jezusowe we wszystkich krajach. Sposób przeprowadzenia kasaty zakonu określiła powołana 13 VIII 1773 specjalna Kongregacja Kardynałów i konsultorów do wykonania brewe kasacyjnego, ustanowiona przez papieża, która 18 VIII 1773 wydała odpowiednie szczegółowe pismo. Klemens XIV w brewe kasacyjnym zastrzegł jego ważność i moc wykonawczą na określonym terenie od decyzji monarchy panującego w danym kraju.

Na terenie państwa rosyjskiego zwoływali tymczasowe kongregacje od roku 1782, wybierając każdorazowo wikariusza generalnego z nadzwyczajnym pełnomocnictwem funkcji głównego przełożonego. W 1801 r. Pius VII mianował ówczesnego wikariusza generalnego Franciszka Kareu ojcem generałem "na wygnaniu". Jezuici utworzyli oficjalne prowincje - w Rosji, Neapolu

Fizjokratyzm - szkoła ekonomiczna powstała we Francji (druga poł. XVIII wieku). Jej hasła związane z ideą porządku naturalnego. Fizjokraci akcentowali znaczenie pracy i rolnictwa jako jedynych źródeł bogactwa.

W XVIII w. nastąpił znaczny wzrost zainteresowania francuskich ekonomistów ziemią jako odmienną formą lokowania kapitału. Etymologii słowa "fizjokratyzm" upatruje się w greckim physis oznaczającym naturę lub przyrodę.

Jednym z jego twórców François Quesnay, który napisał Maksymy ogólne ekonomicznego rządzenia krajem rolniczym oraz wydał Tablicę ekonomiczną (Tableau économique), stanowiące podstawę fizjokratyzmu.

Koncepcja pracy produkcyjnej i produktu dodatkowego. Produkcyjną pracą (tworzącą nową wartość) praca w rolnictwie, bo tam powstaje tzw. produkt dodatkowy, czyli nadwyżka wytworzonej wartości ponad koszty produkcji. Produkcyjne są jednak tylko gospodarstwa nowoczesne, typu kapitalistycznego, bo nastawione na rynek - stosują nowe metody produkcji. Zmierzał do gospodarczej przebudowy monarchii i do rekonstrukcji ustroju feudalnego. Podstawowym dobrem ziemia, a rolnictwo to siła w rozwoju społeczeństwa. Przedstawiciele tego nurtu odrzucali poglądy merkantylistów, właściwym bogactwem kraju pieniądz.

Nadrzędną koncepcją idea porządku naturalnego. Porządek natury stanowiły dla przedstawicieli tego nurtu własność, wolność oraz poszanowanie pracy. Podstawowym hasłem fizjokratów było hasło leseferyzmu, czyli wolnej konkurencji, swobody działalności gospodarczej, której istnienie warunkuje działanie praw natury.

W społeczeństwie wyróżniano trzy zasadnicze grupy społeczne:

klasa właścicieli ziemskich - świeccy i duchowni; wydzierżawiają posiadaną ziemię rolnikom dzierżawcom, za co otrzymują czynsz dzierżawny; Jest to również jedyna grupa, która jest opodatkowana (gdyż jako jedyna otrzymuje stały, "czysty" zysk)

klasa produkcyjna (rolnictwo) - tylko ona pomnaża wartość produkcji, tworzy produkt czysty;

jałowa (przemysłowcy, rzemieślnicy, kupcy) - nie wytwarza nowej wartości, przynosi równowartość zużytych środków konsumpcji.

Merkantylizm ustrój merkantylny - system poglądów ekonomiczno-politycznych, który pojawił się we wczesnym okresie nowożytności, wywodzący się z bulionizmu - teorii mówiącej, że posiadanie metali szlachetnych równa się bogactwu.

Termin rozpropagowany w 1776 r. przez Adama Smitha, który wywiódł go z łacińskiego mercari "handlować", "prowadzić handel", które z kolei pochodzi od słowa merx oznaczającego "towar".

Okres merkantylizmu epoką dominacji bogacącej się warstwy kupieckiej oraz silnej władzy państwa terytorialnie scentralizowanego. System charakterystyczny dla państw zachodnioeuropejskich, które posiadały dostęp do morza oraz silną flotę.

Wcześniej termin merkantylizm pojawił się w 1664 r. w O zasadach merkantylizmu Jeana Baptiste Colberta.

Założenia i praktyka źródłem bogactwa pochodzącego z zagranicy rozwinięty eksport przewyższający import (dodatni bilans)

Kameralizm- doktryna ekonomiczna rozwinięta w Niemczech i Austrii w XVII-XVIII w., nadrzędny cel polityki gospodarczej państwa pełne wykorzystanie zasobów ludzkich i zdolności produkcyjnych w celu zwiększenia dochodów władcy;

Geneza Nazwa nurtu pochodzi od słowa "kamera", urzędu działającego przy dworze władcy, zarządzającego jego majątkiem i ściągającego należne daniny oraz podatki. Wyrósł na gruncie stosunkowo zacofanej struktury gospodarczej, społecznej i politycznej Niemiec, było wynikiem Wojny 30-letniej. Kryzys gospodarczy tamtego okresu był następstwem głębokiego rozbicia politycznego.

Zasadniczo inspirowana dążeniem do zwiększenia dochodów państwa oraz troską o wzrost liczby ludności. Środkiem zapewniającym odbudowę życia gospodarczego polityka skarbowa, realizująca postulaty dodatkowego opodatkowania i wprowadzenia różnego rodzaju opłat. Aktywna polityka ludnościowa, wspieranie działań na rzecz stymulacji przyrostu naturalnego i walce z wyludnieniem, miała zapewnić szybki wzrost produkcji i rozwój gospodarczy. Istotną rolę w realizacji tych celów miała odgrywać armia. Jej rozbudowa związana ze wzrostem jej potrzeb, a zatem wzrostem siły roboczej niezbędnej do jej utrzymania. Do realizacji tych potrzeb niezbędne było intensywne zaangażowanie państwa, które rozbudowywało infrastrukturę, wspierało modernizację gospodarki, ściśle kontrolowało sektor rolny, rzemiosło i handel. Powstawały nowe manufaktury i banki. Dzięki niemu statystyka, znaczenie dla prowadzenia spisów ludności i kontroli wielkości obrotów handlu zagranicznego.

John Locke Angielski filozof, polityk, ekonomista, lekarz; myśliciel liberalny i jeden z prekursorów liberalizmu; przedstawiciel empiryzmu, twórca monetaryzmu w teorii ekonomicznej, badacz podstaw pochodzenia wiedzy ludzkiej.

Głęboki przeciwnik absolutyzmu. Rządy typu absolutystycznego przeczą faktowi, iż ludzie rodzą się wolni i równi. Absolutyzm był dla Locke'a przykładem wprowadzania niewoli. Chwalił więc wolność jako wartość naturalną i najważniejszą.

Stan natury za stan wolności. Ten stan człowiek zawdzięczać miał Bogu. Wolność ograniczana przez naturalne prawa wyznaczane przez Boga - nie można więc czynić dowolności, łamiąc te prawa. Prawa naturalne naruszane, bowiem nie wszyscy ludzie posłuszni są wewnętrznemu rozumowi, a jedynie popędom. Stan natury, porzucany jest przez człowieka dla zacieśnienia więzi społecznych oraz określenia racjonalnych praw. Społeczeństwo jest rozumiane jako wrodzona potrzeba jednostki. Człowiek jednak nie chce pozostawać samotny i przyłącza się do innych. Samo społeczeństwo nie jest jednak efektem „umowy”. Skutkiem umowy jest za to tzw. społeczeństwo polityczne lub społeczeństwo obywatelskie. Umowa społeczna i byt powstały na jej mocy ma zapewniać bezpieczeństwo i wygodę życia. Państwo nie jest przymusem - wolna jednostka może żyć również poza nim.

Celem państwa chronienie jednostek. Obrona wolności i własności to priorytety, tak samo jak tworzenie praw (zgodnych z prawami natury), czy rozstrzyganie sporów.

Dzieła Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego, Dwa traktaty o rządzie, Listy o tolerancji.

Giambattista Vico - włoski filozof, , najsłynniejszy przedstawiciel oświecenia włoskiego.

najważniejszym dziełem, Nauka nowa, wydana po raz pierwszy w 1725 roku.

Współtworzy historyzm. Doszukuje się w procesach dziejowych prawidłowości. Podkreśla, że jest chrześcijaninem i przyjmuje istnienie Boga jako Opatrzności (tylko to zbliża go do św. Augustyna i jego traktatu O państwie Bożym), jednak zajmują go wewnętrzne prawidłowości procesu dziejowego: rozpoznawalne w toku analizy historii i powtarzalne jako proces.

Miał nadzieję, że zostanie w ten sposób napisana "historia idealna" czy też "historia idei" (storia ideal' eterna). Badania zaczął od języka (zwłaszcza etymologii słów) oraz poezji i mitów historycznych. Dzieje ludzkości przechodziły przez trzy cykle (corso):

W dalszym rozwoju następuje powrót do dawnego stanu rzeczy (ricorso) i proces dziejowy zaczyna się od początku.

Jonathan Swift Pisarz i poeta irlandzko-angielski Po studiach w Trinity College w Dublinie przyjechał w 1689 do Anglii jako sekretarz sir Williama Temple, emerytowanego angielskiego dyplomaty. W 1692 otrzymał dyplom w Oxfordzie i zdecydował się, acz niechętnie na karierę w Kościele. Święcenia przyjął w 1695. Opracowując biografię rzekomego patrona, ośmieszał wszelkich kołtunów, pyszałków i niedorostków literackich. W 1713 dziekan katedry Świętego Patryka w Dublinie. Pomimo wysiłków nie otrzymał oczekiwanego biskupstwa.Był dobrym administratorem kościelnym, obrońcą irlandzkich wartości, występującym przeciw angielskim zaniedbaniom i prześladowaniom. Z natury był mizantropem, ludzkość traktował jak dość głupie zwierzęta. Irlandczyków uważał dodatkowo za naród godny lekceważenia, pogardy. Na ich religię patrzył z najdalej posuniętą krytyką i niechęcią, ale w zetknięciu się z prawdziwą nędzą i niesprawiedliwością okazywał się miłosierny i uczynny. Podejmował wyzwanie i walczył w obronie uciskanych. Sławę zyskał jako satyryk i pamflecista. Jego utwory charakteryzowały się ironią, sardonicznym humorem i ostrością satyrycznego ujęcia. „Moim celem jest wzburzyć świat niż go zabawić. Zawsze nienawidziłem wszystkich narodów, zawodów i społeczności, całą moją miłość kierując ku jednostce. Pogardzam i nienawidzę zwierzęcia zwanego człowiekiem. Mam zebrane materiały do traktatu, który jest w stanie dowieść fałszywości określenia animal rationale. Na tym potężnym fundamencie mizantropii wzniosłem cały gmach moich Podróży”. „Wynalazł okrutny żart, gorzki śmiech, żywiołową radość z ukazywania jaskrawych kontrastów i wlokąc za sobą, niczym niezbędny łachman, uprząż mitologiczną stworzył własną poezję poprzez opisywanie nagich szczegółów trywialnego życia, siłę bolesnej groteski oraz ukazywanie brudów, które ukrywamy” . masonerii.

Powieści „OPOWIEŚĆ O CEBRZYKU” lub „OPOWIEŚĆ O BALII” , „PODRÓŻE GULLIWERA”

Defoe Daniel angielski pisarz i publicysta. Przedsiębiorca i dziennikarz współpracujący z rządem. Wydawca czasopisma Review Autor ponad 200 prac z dziedziny ekonomii, polityki, etyki,pamfletów. Opowiadał się za liberalizmem i tolerancją religijną, za co skazano go na karę pręgierza. Uchodzi za współtwórcę nowożytnej powieści.
W swojej twórczości łączył elementy reportażu, opisu podróży czy kroniki policyjnej z fikcją, np. Dziennik roku zarazy (1772), opisujący straszliwą epidemię dżumy w Londynie 1665. Pisywał też romanse obyczajowe: Dole i niedole sławnej Moll Flanders (1722,) i Roxana czyli szczęśliwa kochanka (1724) - o znanych nierządnicach i awanturnicach.
Światowy rozgłos Przypadki Robinsona Cruzoe (1719,) pochwała aktywności życiowej, pracowitości i purytańskich cnót)

François Quesnay- francuski ekonomista, twórca szkoły fizjokratycznej.

Dzięki swym uzdolnieniom lekarskim oraz popularności wśród arystokracji w 1749 roku Quesnay lekarzem faworyty Ludwika XV, markizy de Pompadour, a następnie przybocznym lekarzem królewskim.

Bliskość dworu królewskiego pozwoliła mu na wgląd w położenie ekonomiczne i chaos administracyjny ówczesnej Francji. Na zamówienie Diderota i d'Alamberta napisał artykuły ekonomiczne do Encyclopédie m.in. Doświadczenie (Évidence), Dzierżawcy (Les Fermiers), Zboża (Les Grains).

1764 opuścił dwór w i napisał Maksymy ogólne ekonomicznego rządzenia krajem rolniczym oraz Tablicę ekonomiczną , stanowiła podstawę fizjokratyzmu. Początkiem badań nad procesami reprodukcji i obiegu produktu społecznego. Qusnay w swojej pracy dowodził znaczenia rolnictwa dla całej gospodarki, jako że ziemia była według niego jedynym źródłem bogactwa.

Turgot Anne Robert , francuski ekonomista, polityk, prawnik.
1752 radca parlamentu paryskiego. Od 1774 generalny kontroler finansów Francji (minister finansów, handlu i robót publicznych). Rozpoczął reformy gospodarki, mające zlikwidować pozostałości merkantylistycznej reglamentacji i doprowadzić do liberalizacji życia gospodarczego. Ustąpił ze stanowiska w 1776 ze względu na niepopularność reform, odsunął się od polityki.

Voltaire, francuski publicysta, filozof, dramaturg, poeta, historyk i prozaik. Wychowanek kolegium jezuickiego, szybko zyskał sławę jako tragediopisarz oraz dowcipny poeta satyryczny. Czołowa postać oświecenia, członek Akademii Francuskiej. Umysł niezależny, dwukrotnie naraził się władzy: pod zarzutem autorstwa zjadliwej satyry na regenta uwięziony w Bastylii, wygnany z kraju za obrazę wpływowego arystokraty. Dwuletni pobyt w Anglii zaowocował przyjęciem filozofii deistów i opowiedzeniem się za obroną praw i swobód burżuazyjnych. Napisane po powrocie Listy filozoficzne, w których dał wyraz swoim poglądom, wywołały skandal.
Jako tragediopisarz zastąpił konflikt natury moralnej konfliktem sentymentalnym, połączył dramat miłosny z dramatem na tle religijnym. W tragediach Edyp (1718), Zaira (1732), Alzyra (1736), Meropa (1743) i Mahomet (1744) dał wyraz nowym potrzebom uczuciowym i intelektualnym swoich czasów. Krytyk Kościoła i religii jako narzędzia władzy, napisał głośną w swoim czasie Henriadę (1723) i wzorowany na L. Arioście poemat Dziewica Orleańska.
Dziełami Wiek Ludwika XIV i Szkic o obyczajach i duchu narodu zapoczątkował nowy sposób pojmowania historii, rozumianej odtąd jako dzieje cywilizacji i jej rozwoju. Autor rozchwytywanych w Europie Listów filozoficznych oraz współpracownik encyklopedystów (D. Diderot), zasłynął jako twórca niedoścignionych w swoim artyzmie powiastek filozoficznych: Tak toczy się światek (1746), Zadig (1747), Wizja Babuka (1748), Księżniczka Babilonu (1768), Prostaczek (1767) oraz, będącego ukoronowaniem gatunku, utworu Kandyd, czyli optymizm (1759).

Rousseau Jean Jacques , jeden z najwybitniejszych filozofów francuskiego oświecenia.
Wg niego rozwój cywilizacji uczynił z człowieka istotę egoistyczną i agresywną. Jest on ze swej istoty dobry ("niewinny") i w czasach poprzedzających rozwój cywilizacji, "w stanie natury", żył szczęśliwy i wolny od zbędnych potrzeb, popychających do walki z innymi ludźmi. Powstanie społeczeństwa, nierówność w korzystaniu z dóbr i podział pracy zapoczątkowały trwający do dziś upadek moralny człowieka. Rozkwit nauki i sztuk wyzwolił najgorsze jego cechy: pychę, żądzę panowania nad innymi, nienawiść.
Swoje poglądy na powstanie i rozwój społeczeństwa Rousseau Umowa społeczna (1762) List o widowiskach i inne pisma, 1966). Przedstawił w nim model doskonałego społeczeństwa, żyjącego w małym, zamkniętym państwie o ustroju demokratycznym, którego obywatele współpracują ze sobą, dobrowolnie przestrzegając ustalonego prawem porządku. Postulował budowę nowego społeczeństwa poprzez właściwe wychowanie jego najmłodszych obywateli - dzieci.

Problemom wychowania poświęcił książkę Emil, czyli o wychowaniu (1762,), pisał też o nich w swojej powieści " Nowa Heloiza" (1761,). Na plan pierwszy wysuwał w procesie wychowawczym rozwijanie naturalnych pozytywnych cech dziecka, wszystkich jego możliwości, zarówno duchowych, jak i fizycznych. Od intelektu ważniejsze są uczucia, dostarczaj człowiekowi wiedzy o postępowaniu moralnym, kierują jego relacjami z innymi i stosunkiem do Boga. Wspomnienia spisał w Wyznaniach (1781-1788)

David Hume - filozof, pisarz i historyk urodzony w Szkocji, wychowany w Anglii, żyjący we Francji i w Anglii. Choć za życia był bardziej znany jako historyk - popularyzator historii średniowiecznej Anglii, obecnie jest przede wszystkim pamiętany jako wybitny filozof. Cenią go również socjolodzy i przedstawiciele innych nauk społecznych, głównie za jego przemyślenia dotyczące metodologii nauk empirycznych i rozróżnienie sądów o faktach i wartościach.

Traktat o naturze ludzkiej, Badania dotyczące rozumu ludzkiego oraz Badania dotyczące zasad moralności. Obalił w dużym stopniu wypracowane przez niego zasady czystego empiryzmu. Filozofia Hume'a to przede wszystkim polemika z kartezjańskim racjonalizmem. Dotyczy to zarówno epistemologii jak i etyki i filozofii politycznej. Zadeklarowanym we wstępie do Traktatu o naturze ludzkiej celem badań hume'owskich było oparcie całej wiedzy na doświadczeniu. Wśród badaczy myśli Hume'a toczy się dyskusja, czy ten cel został zrealizowany i na ile koncepcja Hume jest spójna. Można spotkać stanowisko, że Hume nie stworzył spójnego systemu filozoficznego, a podstawowa wartość jego analiz ma charakter negatywny (krytyczny).Owa jest tylko taka wiedza, która dotyczy logicznych relacji między ideami (np. matematyczna), lub zjawisk obserwowalnych empirycznie (przyrodniczych, historycznych). Wiedza, która nie dotyczy ani jednego ani drugiego jest iluzoryczna i zbędna.

Karol Monteskiusz , francuski prawnik, myśliciel, pisarz polityczny.adwokat, . 1728-1731 podróż po krajach europejskich, podczas której prowadził studia nad prawem, obyczajami i ustrojami politycznymi. Jeden z najwybitniejszych twórców wczesnego Oświecenia. Prekursor liberalizmu. W znanym dziele O duchu praw (1748,) wyłożył teorię dobrze rządzonego i praworządnego państwa, w myśl zasad wczesnego oświecenia i ideałów monarchii konstytucyjnej głosząc, że państwo wynikiem umowy społecznej obywateli dla ochrony ich interesów, bezpieczeństwa i wolności obejmującej swobodę sumienia, słowa mówionego i drukowanego. Prawa powinny kierować się "duchem umiarkowania". Podstawą ustroju społecznego wartość prywatna.
Władze: ustawodawcza, wykonawcza i sądowa, winny być od siebie oddzielone i równoważyć się wzajemnie, ustawodawstwo zaś dostosowane do warunków wynikających z położenia, tradycji, charakteru rządu (tzw. determinizm geograficzny), ale musi ono sprzyjać wolności i postępowi. Jego koncepcja wolności opierała się na założeniu, że być wolnym to znaczy czynić to, na co prawo zezwala, a jednocześnie nie być zmuszonym czynić rzeczy przez prawo zakazane. Trzy rodzaje ustroju państwowego: monarchiczny, despotyczny i republikański, który może być realizowany w postaci rządów demokratycznych lub rządów arystokracji.
W doktrynie polityczno-prawnej i filozoficznej ważną rolę relatywizm. Życie społeczeństw powinno być przeniknięte duchem praw. Ów duch praw polegać miał na "rożnych stosunkach, jakie prawa mogą mieć z różnymi rzeczami". Duch praw jest różny u różnych narodów i zależy od położenia geograficznego kraju, klimatu, warunków życia mieszkańców, od liczby ludności, jej obyczajów, a także religii i tradycji. Zróżnicowany charakter narodów, uniemożliwia stworzenie jednego, uniwersalnego modelu prawa.
1734 opublikował Uwagi nad przyczynami wielkości i upadku Rzeczypospolitej Rzymskiej (1734,). Rozgłos i uznanie przyniosły mu dzieła o charakterze literackim: Listy perskie (1721, ), zawierające zjadliwą krytykę feudalnej Francji, powieść Kościół Wenery w Knidos (1725, ). Liczna korespondencja. Był również jednym z autorów haseł Wielkiej encyklopedii francuskiej.

Denis Diderot - francuski pisarz, krytyk literatury i sztuki, filozof i encyklopedysta okresu Oświecenia.

Najbardziej znanym dziełem Kubuś Fatalista i jego pan , a najbardziej znaną powieścią Zakonnica(1796). Twórcą nowatorskiej teorii dramatu mieszczańskiego, umieszczającej utwory dramatyczne między komedią i tragedią, co miało być bliższe rzeczywistości. Teorię opisał w dziełach: Rozmowy o synu naturalnym (Entretiens sur "Le fils naturel", 1757) i O poezji dramatycznej (De la poésie dramatique, 1759). Inicjatorem, naczelnym redaktorem i jednym z głównych twórców Encyklopedii (1751-1772), która zebrała dorobek myśli społecznej, filozoficznej i moralnej europejskiego oświecenia. Sam napisał szereg artykułów z dziedziny filozofii, sztuki i rzemiosła. Poglądy Diderota, myśliciela i filozofa, ewoluowały od teizmu, poprzez deizm do otwartego, materialistycznego ateizmu, połączonego z sensualizmem i determinizmem witalistycznym. Swoje poglądy religijne wyłożył w Liście o ślepcach

Zajmował się też krytyką malarstwa, a swoje poglądy przedstawił w esejach Salons (1759-1781). Politycznie zwolennik absolutyzmu oświeconego, jego poglądy ewoluowały w kierunku demokratyzmu, był przeciwnikiem kolonializmu i despotyzmu.

Smith Adam , ekonomista, Szkot. Twórca i najwybitniejszy przedstawiciel klasycznej szkoły angielskiej.
Analiza i krytyka koncepcji merkantylizmu i fizjokratyzmu doprowadziła do stworzenia nowego, pełnego systemu ekonomicznego, który zdecydował nie tylko o powstaniu nowego kierunku poglądów ekonomicznych - klasycznej szkoły angielskiej, ale także o wyodrębnieniu się ekonomii jako samodzielnej nauki.
W systemie ekonomicznym Smitha istnieją 2 części: teoretyczna (ekonomia polityczna) i aplikacyjna (polityka ekonomiczna). Głównymi elementami ekonomicznej są: analiza procesu tworzenia wartości, jej podziału i wymiany, z teorią wartości opartej na pracy i wynikającymi z niej teoriami płacy, zysku i renty gruntowej oraz koncepcją "niewidzialnej ręki rynku", a także analiza procesu gromadzenia i reprodukcji kapitału. Aplikacyjna wskazania pod adresem polityki gospodarczej państwa - zwolennikiem liberalizmu gospodarczego, widzi jednak potrzebę aktywnej polityki gospodarczej państwa, zwłaszcza w dziedzinie obronności.

Główna praca: Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów (1776).

Burke Edmund , filozof i polityk brytyjski. Członek Izby Gmin. Do 1788 stronnik partii wigów, później zbliżył się do torysów.

Jeden z twórców konserwatyzmu. Przeciwnik Wielkiej Rewolucji Francuskiej, przerywa ona ciągłość procesu historycznego, i nazwał ją "zbrodniczą i złowróżbną". Krytykował teorię umowy społecznej (J.J. Rousseau). Naród postrzegał jako organiczną całość ukształtowaną przez przeszłość i tradycję, stwierdzał, że gwałtowne zmiany ustrojowe grożą utratą narodowej tożsamości. Religię uważał za jedną z najważniejszych form życia narodowego. Władza ma źródło w Bogu, o jej formie decyduje społeczeństwo.

Dzieła: Dociekania filozoficzne o pochodzeniu naszych idei wzniosłości i piękna, Reflections on the Revolution in France(1790).

Gabriel Bonnot de Mably - francuski filozof i polityk. W 1771 był w Polsce, napisał Rząd i prawo w Polsce (Paryż 1781).


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
SKRYPT - HS nowożytnej powszechnej, ODK, Nowożytna powszechna
ANGLIA - skrypt Sczaniecki, nowożytna powszechna
Barok - SKRYPT, ODK, Nowożytna powszechna
Historia Filozofii Nowożytnej skrypt
06 pamięć proceduralna schematy, skrypty, ramyid 6150 ppt
prezentacja Filozofia7 Fil nowozyt a
prezentacja Filozofia9 Fil nowozyt c
geodezja satelitarna skrypt 2 ppt
Mój skrypt 2011
Mechanika Techniczna I Skrypt 2 4 Kinematyka
MNK skrypt
Narodziny nowożytnego świata ściąga
bo mój skrypt zajebiaszczy
praktyka skrypt mikrobiologia id 384986
Leki przeciwbakteryjne skrypt
Patrologia Ćwiczenia Skrypt

więcej podobnych podstron