Prawoznawstwo �ukacja prawnicza

Dr Tatiana Chauvin*

Niniejsze opracowanie zawiera informacje, bez których nie sposób rozpocząć studiów prawniczych. Jego celem jest zaznajomienie studentów z podstawową aparaturą pojęciową nauk prawnych, metodami stosowanymi w tych naukach oraz elementarnymi instytucjami i zasadami prawa. Część teoretyczna jest uzupełnieniem wykładu, natomiast pytania testowe pozwolą sprawdzić, czy dana partia materiału została dostatecznie opanowana.

Pojęcie prawa. Prawo a inne systemy normatywne. Funkcje prawa

Pojęcie prawa

Prawo kojarzy się nam zazwyczaj z porządkiem, ładem. W miarę pogłębiania wiedzy na temat prawa odkrywamy, że termin ten ma wiele różnych znaczeń nie tylko w języku potocznym czy językach nauk formalnych i przyrodniczych (prawo silniejszego, prawo ciążenia), ale również w ramach samych nauk prawnych. Terminem prawo określamy poszczególne gałęzie (dziedziny) regulujące określone stosunki społeczne, np.: prawo administracyjne, podatkowe, karne, rodzinne. O prawie mówimy również w znaczeniu przysługujących nam uprawnień (prawo do czegoś, prawo podmiotowe). Prawo w szerszym znaczeniu to także uniwersalny porządek normatywny, podstawa ładu społecznego, zespół wzorców, norm i ideałów, których istotą jest wytyczanie sposobów zachowania się człowieka, wskazywanie powinności, które wiążą niezależnie od norm przyjmowanych przez poszczególne grupy społeczne lub państwa, np. prawo natury, prawo moralne, reguły sprawiedliwości itp. Wreszcie prawo to ograniczony terytorialnie system norm, system nakazów, zakazów i dozwoleń wprowadzonych i chronionych (sankcjonowanych) w terytorialnie zorganizowanym społeczeństwie przez podmioty pełniące władzę publiczną (państwo). Niezależnie jednak od tych usankcjonowanych i znanych nawet laikom podziałów, na które raczej wszyscy się zgadzają, definiowaniu prawa towarzyszą refleksje filozoficzne. Udzielają one różnych i w różny sposób uzasadnionych odpowiedzi na pytania: czym jest prawo, jak je poznajemy.

Definicja terminu „prawo” przyjmowana na potrzeby wykładu z prawoznawstwa nawiązuje do ostatniego z przedstawionych sposobów rozumienia prawa: jest to więc przymusowy porządek norm postępowania, ustanowiony/uznany i chroniony przez państwo.

Definicja ta oddaje spojrzenie na prawo typowe dla nurtu tzw. pozytywizmu prawnego. Według pozytywistów prawo jest dziełem człowieka i (radykalna postać pozytywizmu) nie powinno wykazywać związków z innymi systemami normatywnymi, przede wszystkim z moralnością czy religią. Obowiązuje z mocy ustanawiającego je autorytetu (władzy publicznej, suwerena niezależnie od tego, czy jego reguły uznamy za sprawiedliwe czy słuszne. Ma ono w stosunku do swoich adresatów charakter heteronomiczny, zewnętrzny, a swoje uzasadnienie czerpie z mocy autorytetu, który je ustanowił i narzucił adresatom (uzasadnienie tetyczne). Koncepcja prawa zaproponowana przez pozytywistów wywiera największy wpływ na praktykę tworzenia i, przede wszystkim, stosowania prawa.

Inne podejście reprezentuje tzw. szkoła prawa naturalnego, która w skrajnej wersji moc obowiązywania prawa tworzonego przez człowieka opiera na jego zgodności z jakimś prawem wyższym (pochodzącym od Boga w wersjach religijnych, w wersjach „laickich” - wywodzącym się z godności człowieka, rozumu ludzkiego, natury jednostki czy społeczeństwa).

Zwróćmy uwagę, że dzisiaj, szczególnie w kręgu kultury zachodniej i przede wszystkim na skutek XX-wiecznych doświadczeń historycznych, pozytywistyczne podejście do prawa uzupełniane jest zespołem praw ludzkich i obywatelskich oraz rozmaitego rodzaju odwołaniami do regulacji o „naturalnym” charakterze.

Warto w tym kontekście wspomnieć o koncepcji wewnętrznej moralności prawa L.L Fullera. Zdaniem Fullera rządy prawa są urzeczywistnione, jeżeli: a) prawo jest dostatecznie ogólne, b) jest należycie ogłoszone, c) nie działa z mocą wsteczną, d) jest jasne, e) nie zawiera norm sprzecznych, f) nie wymaga od adresatów rzeczy niemożliwych, g) jest względnie trwałe w czasie, h) spełniony jest warunek zgodności działań urzędowych z prawem.

Trzeci sposób patrzenia na prawo reprezentowany jest przez nurt realizmu prawniczego. Odnajdujemy tutaj psychologiczne i socjologiczne podejście do prawa, analizujące „prawo w działaniu”. W ramach analiz tego typu pytamy, jak ów porządek funkcjonuje w społeczeństwie, z jakich pobudek jest ono przestrzegane (nieprzestrzegane), jakie są skutki działania norm prawnych czy też jakie są perspektywy na to, by regulacje prawne były efektywne. Badania tego typu wykazują szczególną użyteczność w procesie tzw. racjonalnego tworzenia prawa, mającym dopomóc władzy w osiągnięciu zamierzonych celów poprzez odpowiedni dobór środków (tu: norm prawnych), i są próbą przewidzenia skuteczności planowanych norm prawnych.

W zależności od przyjmowanego stanowiska filozoficznego, od pytań, które stawia sobie badający prawo, można wyróżnić rozmaite metody badawcze. Najczęściej spotykane korzystają z narzędzi badawczych typowych dla logiki i lingwistyki (metoda tzw. językowo-logiczna) i nauk empirycznych (socjologia, psychologia). Współcześnie teoria prawa nawiązuje także do argumentacji i hermeneutyki. W polskiej literaturze bardzo popularne jest stanowisko postulujące tzw. wielopłaszczyznowe badanie prawa, które zakłada, że jednostronne metodologicznie badanie prawa podaje jego zredukowany obraz. Najlepiej jest więc, wedle zwolenników tego podejścia, badać poszczególne problemy z różnych perspektyw.

Prawo jako zjawisko normatywne

Normatywność prawa to jego podstawowa cecha. System prawa zbudowany jest z norm postępowania (reguł, zasad) przybierających na gruncie języka formę tzw. wypowiedzi dyrektywalnych (normatywnych). Normy prawne rekonstruowane są w procesie wykładni z przepisów prawnych, te zaś stanowią podstawową formę redakcyjną aktów normatywnych (ustaw, rozporządzeń, zarządzeń itp.). Normy prawne tworzą system i w jego ramach są hierarchicznie uporządkowane: wyróżnia się normy wyższego i niższego rzędu, zaczynając od konstytucji przez ustawy, umowy międzynarodowe po akty wykonawcze. Prawo jest tworzone przede wszystkim jako prawo stanowione, jest wyrazem aktu woli prawodawcy, stąd najczęściej przyjmuje postać ustawy.

Prawo jako zjawisko społeczne (ubi societas ibi ius)

Każda organizacja społeczna dla swego rozwoju powinna ukształtować wzory zachowań gwarantujące pewne minimum współdziałania w dążeniu do osiągania dóbr mających zaspokoić potrzeby społeczne. Prawo ogranicza się do regulowania zewnętrznych relacji międzyludzkich. Jednym z celów prawa jest zapewnienie i zagwarantowanie realizacji praw jednostki i społeczeństwa (praw człowieka). W demokracji społeczny charakter prawa uwidacznia się w procesach decyzyjnych. Realne (por. wyżej) funkcjonowanie norm prawnych zależne jest od społecznego przyzwolenia i gotowości do ich przestrzegania.

Prawo jako zjawisko polityczne

Polityczny charakter prawa wynika z faktu, że jest ono podstawowym instrumentem sprawowania władzy. Z jednej strony jest ramą, w której porusza się władza publiczna (praworządność, ściśle przez prawo wyznaczone kompetencje, struktura instytucji władzy), z drugiej strony poprzez prawo państwo ustala dla podmiotów podległych władzy wzory zachowań pożądanych i czuwa nad ich przestrzeganiem (sankcje, dysponowanie legalnym przymusem). Prawo wyraża również podstawowe dla państwa wartości (aksjologia państwa, przepisy konstytucji o charakterze zasad). Zgodnie z art. 2 Konstytucji z 2.4.1997 r., Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym. Na charakterystykę takiego państwa składają się dwie grupy elementów - o charakterze formalnym i materialnym. Podstawowe cechy państwa prawnego: a) praworządność (zgodność z prawem - art. 7 Konstytucji RP) działań państwa, b) niezależność sądów i niezawisłość sędziów od władzy wykonawczej (art. 173 i art. 178 ust. 1 Konstytucji RP), c) zasada podziału władzy (art. 10 Konstytucji RP), d) gwarantowanie przez państwo praw i wolności obywatelskich (rozdz. II Konstytucji RP), e) zapewnienie instytucjonalnych i proceduralnych gwarancji ww. praw i wolności (TK, NSA, RPO), f) zasada prymatu prawa stanowionego przed innymi systemami normatywnymi (moralnością, religią, obyczajami), g) zasada prymatu konstytucji i ustaw w systemie źródeł prawa, hierarchia źródeł prawa (art. 87 i n. Konstytucji RP).

Prawo jako dyskurs

Jest to proceduralna wizja prawa, nawiązująca do prac J. Habermasa i R. Alexy'ego, koncentrujących się na dyskursywno-argumentacyjnym ujęciu prawa. Wedle tych koncepcji prawo jest instytucją podlegającą regułom racjonalności komunikacyjnej (Habermas), a dyskurs prawniczy jest odmianą dyskursu praktycznego (Alexy). Przedmiotem dyskursu są albo sporne twierdzenia (dyskurs teoretyczny), albo problematyczne normy (dyskurs praktyczny). Celem dyskursu jest doprowadzenie do porozumienia podmiotów biorących udział w dyskursie. Aby osiągnięty w dyskursie konsens mógł być uznany za konsens rzeczywisty, a nie tylko pozorny, dyskurs musi spełniać określone warunki etyczne. Zakładając, że dyskurs stanowi fundament, na którym zbudowana jest komunikacyjna koncepcja prawa, Habermas przyjmuje tym samym koncepcję prawa jako rozmowy, w której dyskurs wyznacza idealną formę tworzenia i stosowania prawa, a zarazem idealny model organizacji instytucji i stosunków społecznych.

Prawo i inne systemy normatywne

W żadnym społeczeństwie prawo nie jest jedynym wzorcem postępowania. Wzajemne zachowania ludzi wobec siebie regulują równocześnie inne normy społeczne, takie jak: normy moralne, obyczajowe, religijne, organizacji politycznych i społecznych itp. Normami moralnymi są te normy, które wyznaczają (nakazują lub zakazują) określone zachowania ze względu na przyjęte w danej grupie ideały dobra, miłości, sprawiedliwości, słuszności itp. Normy obyczajowe odwołują się przede wszystkim do pewnej konwencji społecznej i dotyczą zachowań ujmowanych w kategoriach „wypada/nie wypada” lub „jest/nie jest przyjęte”. Natomiast normy religijne wyróżniamy ze względu na ich odwoływanie się do pewnego autorytetu religijnego, choć ich treść może się pokrywać z treścią norm moralnych (np. nie zabijaj, kochaj bliźniego swego itp.). Normy organizacyjne (partii politycznych, stowarzyszeń) mają w swym formalizmie charakter najbardziej zbliżony do norm prawnych. Normy wymienionych systemów normatywnych różnią się od prawa stopniem sformalizowania, przedmiotem normowania, typem sankcji, niektóre z nich mają, w przeciwieństwie do heteronomicznego prawa, charakter autonomiczny, są przez jednostkę internalizowane.

Prawo jako najbardziej uniwersalny system ze względu na swój przymusowy charakter (sankcje) z konieczności wchodzi w różne typy relacji (treściowe, funkcjonalne) z innymi systemami normatywnymi. Z korzyścią dla norm prawnych (w ich socjologicznym aspekcie) jest ich zbieżność z wartościami wyznawanymi społecznie, związanymi z dominującymi przekonaniami moralnymi czy religijnymi, choć taka sytuacja nie zawsze ma miejsce.

Funkcje prawa

Funkcje prawa to rzeczywiste, obiektywne skutki czy rezultaty istnienia jakiejś instytucji, normy.

Podstawowe funkcje:

kontrolna (poddanie ludzkich zachowań społecznej kontroli za pomocą formułowanych w normach prawnych zakazów, nakazów i dozwoleń),
dystrybutywna (rozdział - najczęściej deficytowych - dóbr i ciężarów),
regulacji konfliktów (o charakterze indywidualnym i społecznym),
inne funkcje: stabilizująca, dynamizująca, ochronna, organizacyjna, represyjna i wychowawcza.

Pytania sprawdzające

1. Zwolennicy pozytywizmu prawnego głoszą, że:

a) prawo ma charakter heteronomiczny wobec człowieka,

b) system prawny ma charakter nominalny i naturalny,

c) prawem jest to, co robią z nim sędziowie.

Prawidłowa odpowiedź: a)

Pozytywiści przyjmują, że prawo pochodzi od autorytetu (instytucji władzy) i jest efektem działalności ludzkiej. Oznacza to, że jest ono w szczególny sposób narzucone adresatom, nie wymaga od nich zgody ani wewnętrznego uznania tych norm za wiążące (jak ma to miejsce w przypadku norm moralnych czy religijnych). Prawa natomiast, niezależnie od pobudek, należy przestrzegać.

2. Normatywistyczna teoria prawa:

a) należy do nurtu tzw. realizmu prawnego,

b) została sformułowana przez św. Tomasza z Akwinu,

c) należy do nurtu pozytywizmu prawnego.

Prawidłowa odpowiedź: c)

Normatywizm jest to kierunek w filozofii prawa będący radykalną odmianą pozytywizmu prawnego. Za jego najwybitniejszego przedstawiciela uważa się Hansa Kelsena, twórcę tzw. czystej teorii prawa. W świetle tej teorii prawo jest porządkiem złożonym wyłącznie z norm (powinności) i nie może mieć na nie wpływu tak rzeczywistość empiryczna, jak i moralność, religia itp. Normy dla Kelsena istniały wyłącznie poprzez ich przynależność do systemu prawnego, a podstawą ich obowiązywania były występujące między elementami systemu relacje formalne (hierarchiczne, kompetencyjne).

3. Typową dla dogmatyki prawniczej metodą badania prawa będzie:

a) wykorzystanie narzędzi nauk o języku,

b) badanie opinii publicznej przy wykorzystaniu tzw. wywiadu,

c) obserwacja.

Prawidłowa odpowiedź: a)

Dogmatyka prawa oznacza - najkrócej - naukę prawa obowiązującego (jego interpretację, konstruowanie pojęć, systematyzację). Służy ona przede wszystkim potrzebom praktyki prawniczej z zakresu szczegółowych nauk prawnych. Przedmiotem badań dogmatyki są źródła prawa, przede wszystkim teksty prawa obowiązującego. Podstawowym sposobem badania tekstów jest wykorzystanie tzw. metody logiczno-językowej, najbardziej typowej dla prawa.

4. Zwolennicy klasycznej szkoły prawa naturalnego:

a) są nonkognitywistami aksjologicznymi,

b) są kognitywistami aksjologicznymi,

c) w ogóle nie odwołują się do wartości.

Prawidłowa odpowiedź: b)

Kognitywiści (od cognosco, cognoscere - łac. poznawać) stoją na stanowisku, że nie tylko wypowiedzi opisowe mają właściwości poznawcze. Również normy i oceny, na podstawie pewnego rodzaju intuicji co do tego, co jest dobre a co złe, mają charakter poznawczy (mogą być prawdziwe lub fałszywe). W filozofii prawa stanowisko takie wiązać można np. z tomizmem.

5. Bożonarodzeniowy zwyczaj ubierania choinki należy do norm:

a) prawnych,

b) religijnych,

c) obyczajowych.

Prawidłowa odpowiedź: c)

Jest to norma obyczajowa, ponieważ ani prawo, ani religia nie formułują nakazu ubierania choinki. Zwyczaj ten przywędrował do Polski ok. 200 lat temu (w niektóre regiony nawet później), a przez Kościół był początkowo traktowany nieufnie, jako pogański.

6. Przepis art. 408 KPK: „Po wysłuchaniu głosów stron sąd niezwłocznie przystępuje do narady” jest przepisem:

a) prawa materialnego,

b) prawa formalnego,

c) prawa naturalnego.

Prawidłowa odpowiedź: b)

Prawo formalne określa sposób postępowania przed organami władzy publicznej (np. wymiar sprawiedliwości, administracja). W ramach tych postępowań możemy dochodzić uprawnień przyznanych nam przez prawo materialne, egzekwować obowiązki, stosować sankcje. Najważniejsze procedury prawne przybierają postać kodeksów, np. Kodeks postępowania cywilnego, Kodeks postępowania karnego czy Kodeks postępowania administracyjnego.

7. Odwołanie do Boga w preambule do Konstytucji z 2.4.1997 r. jest przykładem:

a) związków funkcjonalnych zachodzących między prawem a innymi systemami normatywnymi,

b) związków treściowych między tymi systemami,

c) ustrojowej autonomii między państwem a Kościołem katolickim.

Prawidłowa odpowiedź: a)

Między normami prawnymi i normami innych systemów (moralność, religia, obyczaje) mogą zachodzić różnego typu relacje. O związkach funkcjonalnych między tymi systemami mówimy, kiedy widoczne jest ich wzajemne oddziaływanie na siebie. Normy prawne mogą być tworzone, interpretowane i stosowane pod wpływem różnych przekonań aksjologicznych.

8. Leon Petrażycki uznawany jest za reprezentanta:

a) psychologicznej teorii prawa,

b) neotomistycznej filozofii prawa,

c) analitycznej teorii prawa.

Prawidłowa odpowiedź: a)

Leon Petrażycki jest uznawany za twórcę psychologicznej teorii prawa. Z tej przyczyny łączymy jego poglądy z realistycznymi koncepcjami prawa. Według Petrażyckiego istota prawa przejawia się w określonych zjawiskach psychicznych. Wyróżnił on jako rodzaj przeżyć psychicznych pewien typ emocji, które człowiek odbiera jako narzucające się poczucie powinności. Emocje związane z prawem mają charakter imperatywno-atrybutywny.

9. Ustanawiając sankcję karną za naruszenie pewnych dóbr, ustawodawca miał na celu realizację przez prawo funkcji:

a) dynamizującej,

b) ochronnej,

c) stabilizującej.

Prawidłowa odpowiedź: b)

Funkcja ochronna prawa - nie tylko w systemie prawa karnego - oznacza, że realnym skutkiem, który przynosi funkcjonowanie prawa, jest ochrona rozmaitych wartości, istotnych czy cennych dla życia społecznego. W prawie karnym takimi dobrami (wartościami), które ustawodawca poddaje ochronie, są np. życie, zdrowie, wolność, mienie (własność).

10. Szczegółowe nauki prawne:

a) odpowiadają strukturze systemu prawa,

b) należą do grupy nauk historyczno-prawnych,

c) badają postawy adresatów norm prawnych wobec prawa.

Prawidłowa odpowiedź: a)

Szczegółowe nauki prawne, nazywane inaczej dogmatykami prawniczymi, zajmują się rozwiązywaniem problemów walidacyjnych, interpretacyjnych i systematyzacyjnych poszczególnych dziedzin prawa. System prawa, ze względu właśnie na istnienie różnych dziedzin (prawo cywilne, karne, administracyjne, pracy), został w swojej strukturze poziomej podzielony na tzw. gałęzie. Pionowy podział systemu prawa odpowiada natomiast hierarchii norm wchodzących w jego skład.

11. Sytuację, w której władza publiczna używa prawa do realizacji własnych interesów, nazywamy:

a) interpretacją prawa,

b) instrumentalizacją prawa,

c) implementacją prawa.

Prawidłowa odpowiedź: b)

Zjawisko instrumentalizacji (instrumentalnego posługiwania się prawem) pojawia się w sytuacji naruszenia równowagi między prawem jako instrumentem do osiągania konkretnych celów a prawem jako nośnikiem wartości społecznych. Prawo służy władzy do realizacji, np. własnych interesów czy rozwiązywania doraźnych problemów, ale przestaje być elementem społecznego ładu. Upada pewność prawa, spada społeczne zaufanie do systemu norm prawnych.

12. Istotną gwarancją praworządności w państwie prawnym jest:

a) szczegółowe uregulowanie obowiązków obywatelskich w konstytucji,

b) zasada wieloinstancyjnego postępowania sądowego,

c) funkcjonowanie pracowników pomocy społecznej.

Prawidłowa odpowiedź: b)

Niezawisłe i niezależne sądownictwo to podstawa państwa prawnego - daje gwarancję ochrony praw obywatelskich. Przewidziane przez Konstytucję RP z 1997 r. co najmniej dwuinstancyjne sądownictwo powszechne i administracyjne to proceduralna gwarancja praworządności, przewidująca kontrolę orzeczeń wydawanych przez sądy niższych instancji pod względem zgodności z ustalonymi faktami, z przepisami prawa, a nawet ze słusznością czy sprawiedliwością.

13. Za jednego z głównych przedstawicieli socjologicznej jurysprudencji uważa się:

a) J. Austina,

b) R. Pounda,

c) św. Tomasza z Akwinu.

Prawidłowa odpowiedź: b)

Socjologiczna jurysprudencja wiązała się z empirycznym badaniem społeczeństwa i z odkryciem możliwości oddziaływania na nie poprzez prawo. R. Pound był twórcą programu tzw. inżynierii społecznej.

14. Jedną z głównych wartości dyskursu argumentacyjnego jest:

a) racjonalność,

b) prawda,

c) skuteczność.

Prawidłowa odpowiedź: a)

W przeciwieństwie do dyskursu teoretycznego, którego głównym celem jest dojście do prawdy, celem dyskursu praktycznego jest osiągnięcie porozumienia i poszukiwanie rozstrzygnięcia spornych przypadków. Racjonalność dyskursu argumentacyjnego wiąże się z zastosowaniem do jego przeprowadzenia odpowiednich reguł szanujących równość i swobodę wypowiedzi uczestników, spójne posługiwanie się językiem, respektowanie udowodnionych faktów itp.

15. Jest zgodne z zasadą praworządności formalnej:

a) orzekanie przez sąd na podstawie ustawy, której treść pozostaje w sprzeczności z poglądami moralnymi składu sędziowskiego,

b) odmowa orzekania przez sąd na podstawie ustawy, której treść pozostaje w sprzeczności z poglądami moralnymi składu sędziowskiego,

c) orzekanie przez sąd na podstawie ustawy, która została należycie uchwalona i ogłoszona i obowiązuje formalnie w dniu orzekania.

Prawidłowa odpowiedź: c)

Praworządność jest zasadą, której swoje działanie podporządkowuje państwo i jego funkcjonariusze. Państwo jest praworządne, jeżeli działa w ramach wyznaczonych przez prawo i za pomocą zgodnych z prawem środków (sub legem i per legem). Praworządność formalna oznacza, że prawo jest przez władzę przestrzegane niezależnie od tego, jakie treści ze sobą niesie i jak przekłada się na oceny moralne prawodawcy i podmiotów stosujących prawo.

Norma prawna jako zjawisko językowe. Norma prawna i przepis prawny

Norma prawna jako zjawisko językowe

Analiza prawa z punktu widzenia językowego prowadzi do rozróżnienia języka prawnego - języka aktów prawnych - oraz języka prawniczego - języka, którym posługują się praktyka i nauka prawa. Przykład wypowiedzi w języku prawnym stanowią publikacje zawarte w dziennikach urzędowych, takich jak Dziennik Ustaw czy Monitor Polski. Językiem prawniczym zawierającym wypowiedzi o obowiązującym prawie posługują się natomiast autorzy podręczników prawniczych lub np. sędziowie w orzeczeniach. Języki prawny i prawniczy są co do zasady tylko szczególnymi postaciami języka naturalnego (etnicznego), ale ich specyficznym zadaniem jest pełnienie funkcji środka przekazu informacji o prawie. Z tej przyczyny język prawa różni się zarówno semantycznie (np. zawiera definicje legalne), jak i - w pewnym stopniu - syntaktycznie od języka potocznego.

Wypowiedź danego języka to wyraz lub wyrażenie, które pełni funkcję komunikacyjną. Wypowiedzi pełnią różne funkcje znaczeniowe (np. opisową, ekspresywną, sugestywną, performatywną). Na podstawie wymienionych funkcji wyróżniamy w języku, również w języku prawa, wypowiedzi opisowe („Budynek sądu mieści się przy ul. Wiśniowej”), wypowiedzi oceniające („Dziś jest ładna pogoda”), wypowiedzi optatywne („Dobrze byłoby dla przyrody, gdyby spadł deszcz”), wypowiedzi performatywne („Mianuję pana na stanowisko...”) oraz - najważniejsze z punktu widzenia prawa - wypowiedzi dyrektywalne. Głównym przykładem takiej wypowiedzi jest norma postępowania nakazująca określonym podmiotom będącym jej adresatami określone postępowanie w określonych okolicznościach lub zakazująca go. Norma postępowania może przybierać różną postać słowną: rozkazującą, hipotetyczną lub kategoryczną.

Charakter normy prawnej

Prawo to zespół reguł zachowania (norm postępowania), a więc wiążących wzorów, zgodnie z którymi należy postępować. Są one sformułowane jako reguły generalne, tzn. skierowane do adresatów określonych rodzajowo, a nie indywidualnie (np. młodociany, podatnik, funkcjonariusz publiczny), w generalnie określonych okolicznościach, i nakładają na nich abstrakcyjnie obowiązki (płaci podatek, ponosi koszty itp.).

Mówimy w związku z tym, że normy prawne mają charakter generalny i abstrakcyjny. Dzięki temu każdy obywatel jest traktowany przez prawo na równi z pozostałymi, nie jest narażony na ryzyko arbitralności władzy.

Koncepcje budowy normy prawnej

Koncepcja trójczłonowa wyodrębnia zwykle trzy elementy składowe normy: hipotezę, dyspozycję i sankcję. Przy tym:

a) hipoteza - określa adresata normy oraz okoliczności, w jakich zobowiązany jest on do pewnego zachowania (np. „Podatnik, który w roku podatkowym osiągnął dochód wyższy niż...”). Zarówno określenie adresata, jak i okoliczności, niezależnie od siebie, mogą być sformułowane generalnie (akty tworzenia prawa), jak i indywidualnie (akty stosowania prawa: wyroki sądowe, decyzje administracyjne);

b) dyspozycja - zawiera wzór powinnego zachowania, czyli określa sposób, w jaki adresat normy powinien się zachować w przypadku zaistnienia okoliczności określonych w hipotezie (np. „[podatnik]... zobowiązany jest do zapłacenia podatku obliczanego według stopy...”). Ta część normy ma właśnie charakter abstrakcyjnie sformułowanego obowiązku bądź uprawnienia (w aktach stosowania prawa jest on konkretny). Przedmiotem dyspozycji mogą być dwa rodzaje zachowań, wyodrębnione ze względu na sposób ich uregulowania przez prawo:

czyny, tzn. faktyczne zachowania psychofizyczne, których przebieg lub następstwo są uregulowane przez prawo, np. zabranie mienia, zabójstwo, prowadzenie gospodarstwa rolnego, pomoc tonącemu itp.,
czynności konwencjonalne, czyli zachowania, którym istniejące normy nadają specyficzne znaczenie, inne niż to, które wynikałoby z psychofizycznego przebiegu tych czynności i ich faktycznych skutków. Dokonanie czynności konwencjonalnej wymaga respektowania uregulowanych przez prawo reguł ich dokonania (reguł sensu czynności konwencjonalnej). Przykładami czynności konwencjonalnych prawnie istotnych i dokonywanych przez organy państwa na podstawie norm prawa publicznego są akty władcze organów państwa, np. uchwalenie ustawy przez Sejm, wydanie orzeczenia przez sąd, podjęcie decyzji administracyjnej przez wojewodę itp. Z kolei zachowania obywateli mające charakter prawnie istotnych czynności konwencjonalnych nazywa się zwykle czynnościami prawnymi. Są to czynności wymagające oświadczenia woli i zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych. Przykładem czynności prawnej ze sfery prawa prywatnego może być zarówno sporządzenie testamentu (czynność jednostronna), jak i zawarcie umowy (czynność dwustronna lub wielostronna);

c) sankcja - określa konsekwencje (ujemne skutki prawne), jakie mogą nastąpić w przypadku zachowania niezgodnego z treścią dyspozycji. W naukach prawnych najczęściej wyodrębnia się trzy rodzaje sankcji prawnych:

karną - jej celem jest wyrządzenie pewnej dolegliwości sprawcy czynu zabronionego, aby w przyszłości powstrzymywał się od naruszenia prawa (tzw. prewencja szczególna), działanie odstraszające innych członków społeczeństwa (tzw. prewencja ogólna) oraz odwet, odpłata za wyrządzone zło społeczne motywowana względami sprawiedliwości i słuszności,
egzekucyjną - ma na celu przymuszenie adresata normy sankcjonowanej do zachowania zgodnego z prawem, jeśli takiego zachowania adresat nie chce dobrowolnie zrealizować (np. przymusowe ściągnięcie alimentów lub należności podatkowych z wynagrodzenia dłużnika lub zwrot właściwej osobie rzeczy lub korzyści bezpodstawnie zabranych - tzw. sankcja restytucyjna), albo też unicestwienie stanu faktycznego powstałego w wyniku naruszenia prawa (np. rozbiórkę budowli zbudowanej z naruszeniem prawa),
nieważność lub bezskuteczność czynności prawnych - powodują one, że pewne zachowanie (np. złożenie oświadczenia woli), jeżeli zostało dokonane w sposób niezgodny z regułami prawa (tzw. regułami sensu czynności prawnej), nie wywołuje zamierzonych skutków prawnych, czyli uznawane jest za niebyłe, takie, które nie zaistniało. W tym sensie sankcja nieważności jest prawem doskonałym (lex perfecta). Bezskuteczność może następować wobec wszystkich osób (tzw. nieważność bezwzględna) albo tylko wobec konkretnych osób, np. stron umowy, i w węższym zakresie (bezskuteczność).

W poszczególnych dziedzinach prawa każdy rodzaj sankcji przyjmuje różne szczegółowe postacie, np. katalog kar wymieniony w art. 32 KK. Są też takie rozwiązania, które ze względu na swoiste cechy nie kwalifikują się do trzech powyższych generalnych typów sankcji (np. niektóre postacie obowiązków odszkodowawczych).

Niektórzy teoretycy przyjmują, że wszystkie trzy elementy są koniecznymi częściami składowymi prawidłowo zbudowanej normy prawnej (tzw. trójelementowa koncepcja normy prawnej). Większość autorów uważa jednak, że sankcja jest w normie elementem o charakterze posiłkowym, tzn. znajduje zastosowanie tylko wówczas, gdy mamy do czynienia z naruszeniem normy. Istnieją też normy prawne, dla których w obrębie prawa nie ma sankcji (leges imperfectae), zawarte w nich reguły zachowań są natomiast sankcjonowane jako normy moralne, obyczajowe lub polityczne.

W świetle koncepcji norm sprzężonych wyróżniamy:

a) normy sankcjonowane - wyznaczają określonym podmiotom (adresatom pierwotnym) określone zachowanie w określonych okolicznościach, obejmują tylko hipotezę i dyspozycję w wyżej określonym znaczeniu, nie zawierają elementu przymusu, jakim jest sankcja. Ze względu na tę „ułomność” muszą być związane z inną normą (sankcjonującą), która nakazuje wymierzać sankcję za niezastosowanie normy sankcjonującej;

b) normy sankcjonujące - stanowią sankcję, choć składają się także z hipotezy i dyspozycji; hipoteza tej normy przewiduje naruszenie normy sankcjonowanej, dyspozycja wskazuje sposób reakcji państwa na ten fakt, czyli sposób sankcjonowania. Normy te adresowane są raczej do organów państwa zajmujących się sankcjonowaniem norm prawnych (organów wymiaru sprawiedliwości, organów administracji państwowej w zakresie ich kompetencji do stosowania sankcji), czyli tzw. adresatów wtórnych.

Normy sankcjonowane i sankcjonujące wzajemnie się uzupełniają, są to tzw. normy sprzężone.

H.L.A. Hart, angielski filozof i teoretyk prawa, zaproponował jeszcze inny model budowy systemu prawnego. W świetle proponowanych przez niego koncepcji na system prawa składają się dwa typy reguł: reguły pierwotne, które zawierają skierowane do ludzi nakazy i zakazy określonego postępowania, oraz reguły wtórne, dzięki którym można orzec o obowiązywaniu reguł pierwotnych, wprowadzać nowe reguły pierwotne, modyfikować już istniejące oraz orzekać o ich ewentualnym naruszeniu (odpowiednio reguły uznania, zmiany i orzekania).

Konstrukcję normy prawnej możemy analizować w jeszcze inny sposób, wyróżniając w normie dwa zakresy. Zakresem zastosowania normy będziemy nazywać klasę takich możliwych przyszłych sytuacji, w których norma znajduje zastosowanie. Zakresem normowania danej normy nazwiemy klasę przyszłych zachowań adresata normy, które wyznacza mu ona do spełnienia.

Przepis prawny a norma prawna

Przepis prawny to zdanie (w sensie gramatycznym) będące cząstką redakcyjną aktu władzy państwowej określającego ogólne i abstrakcyjne wzory postępowania. Przepis prawny jest wyodrębniony w takim akcie normatywnym w postaci artykułu, paragrafu, ustępu, punktu itp. Tak rozumiany przepis prawny jest tylko zewnętrzną formą ogłoszenia normy prawnej. Norma prawna - formułując wzór postępowania wskazujący adresata, okoliczności i obowiązek (uprawnienie) do zrealizowania - jest treścią, sensem przepisu prawnego. Nie jest ona bezpośrednio wyrażona w przepisie: konieczne jest odkodowanie poszczególnych jej elementów za pomocą tzw. reguł wykładni (o czym niżej). Każdy przepis prawny może obejmować całą normę prawną, jej część lub kilka norm prawnych. W zależności od tego mówimy o kondensacji lub rozczłonkowaniu normy prawnej.

Zachowania regulowane przez prawo

Norma prawna może różnie kwalifikować zachowania określone w dyspozycji. Podstawowy podział zachowań regulowanych przez prawo polega na przyjęciu, że zachowanie jest nakazane, zakazane lub dozwolone.

Sformułowanie zakazu lub nakazu budzi na ogół mniej wątpliwości interpretacyjnych. Natomiast z dozwoleniem łączy się spór w nauce prawa. Niezbędne jest uwzględnienie kilku istotnych okoliczności. Po pierwsze, jest przyjętą zasadą, że w państwie praworządnym obywatelom i innym podmiotom prawa niebędącym organami władzy publicznej dozwolone jest wszystko, co nie jest prawnie nakazane lub zakazane. Zachowania takie nazywa się niekiedy prawnie indyferentnymi. Prawo milczy, jest obojętne wobec sposobów zachowania mieszczących się w tej sferze. Swoboda działania polega w tym przypadku na braku zakazów odnoszących się do pewnej dziedziny spraw. Jest to tzw. dozwolenie słabe - działania lub zaniechania podjęte w jego granicach nie powodują bowiem żadnych skutków prawnych.

Zasada: co nie jest zabronione, jest dozwolone, nie odnosi się jednak do organów władzy publicznej (państwowej, samorządowej). Organy te mogą działać wyłącznie na podstawie prawa i w granicach prawem określonych kompetencji, tzn. mogą czynić tylko to, co jest im przez przepisy prawne nakazane lub wyraźnie dozwolone. Na normę kompetencyjną składają się przy tym dwa odrębne zakresy normy:

zakres zastosowania normy kompetencyjnej, która udziela upoważnienia określonemu organowi do podjęcia określonej czynności władczej, wskazując jednocześnie sposób działania (procedurę) oraz przedmiot (materię) upoważnienia, sposób sformułowania upoważnienia i użycie odpowiednich funktorów normotwórczych, będzie decydował o jego obligatoryjnym („Rada Ministrów określi w drodze rozporządzenia...”) lub fakultatywnym („Rada Ministrów może określić w drodze rozporządzenia...”) charakterze,
zakres normowania, który na adresata dokonanej przez organ czynności (np. wydanej decyzji administracyjnej) nakłada obowiązek podporządkowania się tej czynności.

Dozwolone może być również zachowanie, które jest uregulowane, chociaż nie jest wprost ani nakazane, ani zakazane danemu adresatowi. Jego dopuszczalność jest wyraźnie wyrażona w prawie. Ten przypadek zasługuje na baczniejszą uwagę. Prawo zawiera długi katalog zachowań, które mają charakter tzw. dozwoleń mocnych. Zachowania takie są uregulowane przez normy i rodzą skutki prawne, mimo że nie są danym adresatom ani nakazane, ani zakazane. Adresat może, ale nie musi, z dozwoleń tych skorzystać.

Rozróżnienie dwóch typów dozwoleń prowadzi do wyodrębnienia w teorii prawa różnych postaci wolności prawnie chronionych, upoważnień lub uprawnień (wolność sumienia, prawo do spisania testamentu, prawo wniesienia pozwu itp.). Ze względu na ich przyznanie określonym podmiotom prawa zwykle nazywamy je prawami podmiotowymi. Odróżniamy je od prawa przedmiotowego oznaczającego ogół regulacji normatywnych składających się na system prawa.

Pytania sprawdzające

1. Przepis art. 115 § 4 KK: „Korzyścią majątkową lub osobistą jest korzyść zarówno dla siebie, jak i dla kogo innego”:

a) zawiera klauzulę generalną,

b) zawiera definicję legalną,

c) jest przepisem odsyłającym wewnątrzsystemowo.

Prawidłowa odpowiedź: b)

Definicje legalne, czyli definicje, poprzez które prawodawca narzuca sposób rozumienia słów czy zwrotów użytych w akcie normatywnym, służą usuwaniu nieostrości i naturalnej otwartości języka. Zwrot „korzyść osobista” może być w języku potocznym rozumiany np. w sposób węższy - tylko jako korzyść dla siebie. Cytowany przepis pochodzi dodatkowo z tzw. słowniczka, czyli rozdziału KK poświęconego wyjaśnieniu użytych w nim pojęć, które na potrzeby prawa karnego muszą być rozumiane w sposób jednoznaczny.

2. Określenie sposobu działania adresata normy prawnej stanowić będzie składnik:

a) hipotezy normy prawnej,

b) dyspozycji normy,

c) nie może to być w ogóle przedmiotem normy prawnej.

Prawidłowa odpowiedź: a)

Wszystkie elementy przepisu, które mają jakikolwiek związek z adresatem normy i jego cechami, stanowią część hipotezy (wiek, stan zdrowia, moment działania, sposób działania itp.).

3. „Jan Kowalski, wynajmujący lokal nr 14 położony w budynku komunalnym, ul. Konwaliowa 10 w Koninie, jest zobowiązany wnosić czynsz za wynajmowane mieszkanie do 10. dnia każdego miesiąca”, to norma:

a) indywidualna i konkretna,

b) indywidualna i abstrakcyjna,

c) generalna i abstrakcyjna.

Prawidłowa odpowiedź: b)

Jest to norma indywidualna, ponieważ dotyczy imiennie wskazanego adresata, którego dodatkowo charakteryzuje miejsce zamieszkania. Jest to jednocześnie norma abstrakcyjna ze względu na sposób normowania przewidzianego prawem zachowania tego podmiotu. Norma ta nie wyczerpuje się w akcie jednokrotnego uregulowania czynszu, ale zakłada pewne zachowanie powtarzalne.

4. Artykuł 279 KK: „Kto kradnie z włamaniem, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10”, jest:

a) normą sankcjonowaną,

b) normą sankcjonującą,

c) lex imperfecta.

Prawidłowa odpowiedź: b)

Jest to norma sankcjonująca, ponieważ stanowi dopełnienie innej normy - normy z zakresu prawa cywilnego, przyznającej właścicielowi rzeczy prawo do korzystania z niej i dysponowania nią z wyłączeniem innych osób.

5. Jeżeli czynność prawna ze względu na wadliwe dokonanie nie wywołuje zamierzonych skutków prawnych, mówimy o:

a) sankcji nieważności,

b) sankcji egzekucyjnej,

c) taka sytuacja w ogóle nie może mieć miejsca.

Prawidłowa odpowiedź: a)

Sankcja nieważności jest konsekwencją nieprzestrzegania reguł sensu czynności konwencjonalnej, czyli przewidzianych prawem reguł, których respektowanie jest warunkiem ważnego (wywołującego skutki prawne) dokonania czynności. Jest to sankcja typowa dla stosunków prywatnoprawnych, chociaż w piśmiennictwie omawia się również wady czynności konwencjonalnych prawa publicznego (np. nieprzestrzeganie przewidzianej prawem procedury ustawodawczej czy naruszenie przyznanego zakresu kompetencji).

6. Faktyczne czynności psychofizyczne, z którymi normy prawne wiążą skutki prawne, to:

a) czyny,

b) umowy,

c) uprawnienia.

Prawidłowa odpowiedź: a)

7. Która z poniższych wypowiedzi jest wypowiedzią performatywną:

a) „Ustawa - Prawo o szkolnictwie wyższym uchwalona została przez Sejm w dniu 25.7.2005 r.”,

b) „Sąd rejonowy skazuje XY na karę pozbawienia wolności na 1,5 roku”,

c) „Przepis P zawiera elementy hipotezy normy N”.

Prawidłowa odpowiedź: b)

Wypowiedź performatywna to inaczej wypowiedź dokonawcza. Poprzez jej wygłoszenie dokonujemy zmiany w rzeczywistości. W tym przypadku poprzez ogłoszenie wyroku sądu ulega zmianie sytuacja prawna osoby, która przez ten sąd zostaje skazana na półtora roku pozbawienia wolności. Na istnienie performatywów zwrócił uwagę J.L. Austin w książce „Jak czynić coś za pomocą słów” (1962 r.). Wskazał na ich odmienność od zdań.

8. Prawa człowieka i obywatela to inaczej:

a) prawa podmiotowe,

b) obowiązki wobec państwa,

c) prawo formalne (procesowe).

Prawidłowa odpowiedź: a)

Prawa człowieka to oczywiście rodzaj praw podmiotowych, czyli zespołu uprawnień przysługujących jednostce z mocy prawa (jak ma to miejsce w przypadku praw majątkowych) bądź z racji naturalnych, ze względu na to, że jest się człowiekiem, czyli istotą wyposażoną w godność (prawo do życia, zakaz tortur czy poniżającego traktowania). Wiele z praw człowieka ma dodatkowo charakter absolutny, czyli należy je respektować niezależnie od okoliczności (wojna, stany nadzwyczajne, klęski żywiołowe).

9. Art. 115 § 10 KK: „Młodocianym jest sprawca, który w chwili popełniania czynu zabronionego nie ukończył 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat”, zawiera:

a) normę prawną,

b) klauzulę generalną,

c) przepis prawny.

Prawidłowa odpowiedź: c)

Jest to przepis prawny zawierający definicję legalną. Jest on dopiero materiałem (obok innych przepisów) do budowy normy prawnej (lub zgodnie z zasadą rozczłonkowania - kilku norm prawnych), czyli wypowiedzi wskazującej określonym adresatom określone zachowania w określonych okolicznościach.

10. Orzeczenie sądu pracy to:

a) czynność konwencjonalna,

b) zdanie w sensie logicznym,

c) akt stanowienia prawa.

Prawidłowa odpowiedź: a)

Orzeczenia sądów - akty stosowania prawa - są to czynności konwencjonalne prawnie istotne. Jest to czynność konwencjonalna, ponieważ nie mamy tu do czynienia z psychofizycznym zachowaniem sędziego, ale z pewnym aktem konwencjonalnym, któremu sens i ważność (skuteczność) nadaje prawo, wymagając również do wydania orzeczenia określonej formy i okoliczności. Nie jest to zdanie w sensie logicznym, opisujące rzeczywistość zgodnie lub niezgodnie z prawdą.

Rodzaje norm i przepisów prawnych

Dla potrzeb praktyki wyodrębnia się rozmaite szczegółowe rodzaje norm oraz przepisów prawnych. Największe znaczenie mają następujące typologie:

- normy bezwzględnie wiążące (ius cogens) oraz normy względnie wiążące (ius dispositivum). Pierwsze wskazują w dyspozycji wzór zachowania i nie dopuszczają zachowania odmiennego, nie można ich w żaden sposób kształtować wolą stron; zachowanie odmienne będzie stanowiło naruszenie normy. Drugie wskazują wzór zachowania, ale zapewniają możliwość zachowania odmiennego, jeżeli będzie to przewidywała np. umowa między stronami. Takie odmienne uregulowanie jest również zgodne z prawem. Wyróżnić także można szczególną podgrupę przepisów semiimperatywnych (iuris semi-dispositivi), które dają możliwość umownego ukształtowania stosunku prawnego tylko w określony sposób, np. na korzyść strony słabszej (np. odpowiedzialność z tytułu rękojmii za wady można rozszerzyć, ale nie można jej drogą umowną ograniczać),

- normy ogólne (lex generalis) oraz normy szczególne (lex specialis) - wyodrębnione ze względu na treść norm. Pierwsze stanowią regułę zachowania, drugie przewidują wyjątek od reguły. Podział ten ma szczególne znaczenie ze względu na zasadę (regułę kolizyjną), że norma szczególna uchyla normę ogólną, tzn. tam, gdzie mamy do czynienia z wyjątkiem, nie stosujemy reguły ogólnej. Porównywanie norm szczególnych i ogólnych powinno być dokonywane jedynie wówczas, gdy mamy normy hierarchicznie równe,

- przepisy odsyłające są wyodrębniane ze względu na szczególną funkcję, jaką pełnią w aktach normatywnych. Wyodrębnia się przepisy odsyłające:

wewnątrzsystemowo - nie wskazują bezpośrednio wzoru zachowania, lecz odsyłają do innych przepisów, gdzie taki wzór zachowania można odnaleźć,
pozasystemowo (klauzule generalne) - odsyłają do reguł moralnych, zasad współżycia społecznego, zasad sprawiedliwości itp. (dobro dziecka, ważny interes, rażąca niewdzięczność).

- przepisy blankietowe - zapowiadają wydanie określonego przepisu, jednocześnie upoważniając określony organ do ustanowienia takich przepisów. Przepisy blankietowe zwykle zawierają normy kompetencyjne,

- przepisy przejściowe (intertemporalne, międzyczasowe) - zawierają regułę postępowania na ściśle określony, zwykle krótki, czas albo usuwają kolizję powstałą w wyniku ustanowienia nowych norm. Drogą ustanowienia tych przepisów prawodawca decyduje o tym, które normy znajdują zastosowanie w sytuacji zmian w prawie: zawarte w dawnym akcie normatywnym czy też w akcie nowym. W przepisach przejściowych rozstrzyga się sposób zakończenia postępowania w sprawach będących w toku; rozstrzyga się, czy i w jakim zakresie stosuje się nowe przepisy do uprawnień i obowiązków powstałych pod działaniem dotychczasowego prawa; decyduje się o tym, czy i przez jaki czas utrzymuje się instytucje znoszone przez nowe prawo; rozstrzyga się o utrzymaniu w mocy dotychczasowych przepisów wykonawczych,

- przepisy końcowe:

derogacyjne (uchylające) - uchylają wcześniejsze akty prawne lub konkretne przepisy prawne,
wprowadzające (o wejściu w życie aktu normatywnego) - określają termin wejścia w życie aktu normatywnego, często przewidują okres spoczynku aktu prawnego (vacatio legis), czyli okres między ustanowieniem określonych przepisów a ich późniejszym wejściem w życie. Wprowadzenie vacatio legis służy przede wszystkim zapewnieniu organom państwa stosownego czasu na wydanie aktów wykonawczych (rozporządzeń, zarządzeń itp.), a także adresatom norm prawnych, dając im czas na zapoznanie się z treścią norm prawnych,
o wygaśnięciu mocy aktu normatywnego.

W przypadku bardzo obszernych i kompleksowych aktów normatywnych (np. kodeksów) przepisy przejściowe i końcowe można uregulować odrębną ustawą, tzw. ustawą wprowadzającą.

Ze względu na sposób wyznaczania zachowania dzielimy przepisy prawne na:

a) nakazujące (do ich formułowania używamy często tzw. funktorów normotwórczych musi, powinien, ma obowiązek lub trybu oznajmującego),

b) zakazujące (nie może, jest zakazane, jest zabronione),

c) zezwalające na dokonanie prostych czynności psychofizycznych lub upoważniające do dokonywania czynności konwencjonalnych (może, ma prawo, może żądać).

Zasady prawa

Zasady prawa to szczególny rodzaj norm, przez które rozumiemy wypowiedzi normatywne bardziej ogólne i doniosłe w stosunku do innych norm prawnych. Zasady prawne skierowane są przede wszystkim do organów władzy publicznej, choć nie formułują obowiązków w sposób bezpośredni. Są natomiast, podobnie jak normy-reguły, wyrażone w przepisach prawnych. Zasady dzielimy na dyrektywalne i opisowe. Możemy też mówić o zasadach ustrojowych (zasada suwerenności narodu, demokracji, praworządności, podziału władz, niezawisłości sędziowskiej), typowych dla całego systemu prawa (lex retro non agit, domniemanie niewinności) czy dla jednej gałęzi prawa (zasada dobrej wiary, swobody umów). Najważniejsze funkcje zasad prawnych w systemie prawa to: wyznaczanie kierunków tworzenia prawa, wyznaczanie kierunków interpretacji prawa, wskazywanie, w jaki sposób organ stosujący prawo powinien wykorzystać zakres swobody w interpretowaniu prawa (jakie wartości powinien chronić).

Pytania sprawdzające

1. Przepis rozpoczynający się od słów „Rada Ministrów określi w drodze rozporządzenia...”, jest przepisem:

a) blankietowym i zarazem odsyłającym,

b) zasadą prawną,

c) przepisem szczególnym (lex specialis).

Prawidłowa odpowiedź: a)

Przepis blankietowy w przyjmowanym tutaj rozumieniu jest jednocześnie przepisem odsyłającym, ponieważ sam nie normuje żadnego zachowania, ale dopiero zapowiada sytuację i akt normatywny, w jakim takie uregulowanie nastąpi. Jednocześnie wskazuje podmiot, który taką regulację władny jest wydać - na tym polega ich blankietowość.

2. Przepis art. 243 Konstytucji RP: „Konstytucja wchodzi w życie po upływie 3 miesięcy od dnia jej ogłoszenia”, należy do grupy przepisów:

a) przejściowych,

b) formułujących normę dozwalającą,

c) końcowych.

Prawidłowa odpowiedź: c)

Przepisy wprowadzające (o wejściu w życie), a do takich należy cytowany, są częścią przepisów końcowych aktu normatywnego, obok przepisów uchylających.

3. Norma względnie wiążąca:

a) obowiązuje tylko w określonym miejscu i czasie,

b) ustanawia wzór powinnego zachowania, ale dopuszcza też zachowania odmienne,

c) wiąże tylko niektórych adresatów.

Prawidłowa odpowiedź: b)

Funkcjonowanie w systemie prawnym norm względnie wiążących (iuris dispositivi) jest dowodem na jego elastyczność i możliwość regulowania w pewnej mierze samodzielnie swojej sytuacji prawnej przez podmioty prawa. Strony (np. stosunków cywilnoprawnych) mają swobodę uregulowania konsekwencji prawnych zgodnie ze swoją wolą i interesami. Jeśli jednak tego nie uczynią, zastosowanie, np. przed sądem, znajdą przepisy przewidziane przez prawodawcę w normie względnie wiążącej.

4. Zasada wyrażona w art. 9 Konstytucji RP: „Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego”:

a) jest zasadą opisową,

b) jest zasadą dyrektywalną,

c) oznacza ograniczenie suwerenności państwa polskiego.

Prawidłowa odpowiedź: b)

Pomimo swojej oznajmującej formy, zgodnie ze specyfiką języka prawnego, przepis ten zawiera szczególnego typu normę. Jest to norma o charakterze zasady, której w miarę możliwości pełna realizacja jest obowiązkiem państwa. Nie stanowi ona ograniczenia suwerenności RP, ponieważ zobowiązania wynikające z prawa międzynarodowego każde państwo przyjmuje na siebie drogą konsensulaną (umowy, traktaty).

5. Normy prawa cywilnego:

a) mają wyłącznie charakter norm iuris dispositivi,

b) mają wyłącznie charakter norm iuris cogentis,

c) mają zarówno charakter norm iuris dispositivi, jak i iuris cogentis.

Prawidłowa odpowiedź: c)

Specyfika prawa prywatnego przewiduje liczne uregulowania, dzięki którym strony stosunków prawnych mogą kształtować samodzielnie swoje stosunki prawne. W KC znajdziemy jednak wiele norm odnoszących się choćby do formy czynności prawnych czy niektórych obowiązków mających charakter norm bezwzględnie wiążących. Zastosowanie tych przepisów nie może zostać wyłączone ani ograniczone wolą stron.

6. Norma kompetencyjna może być zawarta w:

a) przepisach blankietowych,

b) przepisach uchylających,

c) klauzulach generalnych.

Prawidłowa odpowiedź: a)

Por. wyjaśnienia do pytania nr 1.

7. Jest instytucją prawną:

a) adopcja małoletniego,

b) każda hipoteza każdej normy,

c) obowiązek zapłaty przez najemcę zaległego czynszu.

Prawidłowa odpowiedź: a)

Instytucja prawna jest to zespół norm powiązanych ze sobą funkcjonalnie, regulujących powstanie, trwanie i ustanie jakiegoś typowego stosunku prawnego. Mówimy np. o instytucji małżeństwa, własności czy hipoteki.

8. Przepis art. 23 KRO: „Małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w małżeństwie. Są obowiązani do wspólnego pożycia, do wzajemnej pomocy i wierności oraz do współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli”, to norma o charakterze:

a) lex minus quam perfecta,

b) lex imperfecta,

c) lex plus quam perfecta.

Prawidłowa odpowiedź: b)

Jest to norma o charakterze lex imperfecta (prawo niedoskonałe), czyli norma pozbawiona sankcji (sprzężonej z nią normy sankcjonującej). Dzieje się tak świadomą decyzją ustawodawcy, ponieważ w cytowanym przypadku prawo formułuje obowiązki natury moralnej.

9. Zgodnie z przeważającym w doktrynie poglądem za normę kompetencyjną uznamy:

a) konstytucyjne prawo rodziców do wychowania dziecka zgodnie z własnymi przekonaniami,

b) prawo urzędnika wyjścia z biura o godz. 15,

c) prawo sądu opiekuńczego do zwolnienia opiekuna od obowiązku inwentarza majątku, jeżeli majątek ten jest nieznaczny.

Prawidłowa odpowiedź: c)

Według przeważającej w doktrynie opinii podmiotami upoważnionymi norm kompetencyjnych są podmioty sprawujące władzę publiczną: parlament, organy administracji, sądy itp. W odniesieniu do podmiotów prawa prywatnego mówimy raczej o uprawnieniach (sensu stricto, do własnych zachowań). Kompetencja oznacza, że jeżeli podmiot wyraźnie upoważniony przez normę kompetencyjną do dokonania danej czynności konwencjonalnej czynności tej dokona, inne podmioty (podmioty podległe kompetencji) będą miały obowiązek na tę czynność zareagować.

10. Normy-zasady tym się różnią od norm-reguł, że:

a) w przypadku sprzeczności zasad jedną z nich uznajemy za nieobowiązującą,

b) nie są sformułowane w postaci przepisów (w aktach normatywnych),

c) funkcjonują zgodnie z formułą „mniej lub bardziej”.

Prawidłowa odpowiedź: c)

Podstawowe rozróżnienie norm-zasad (czyli przede wszystkim zasad dyrektywalnych) i norm-reguł zawdzięczamy Ronaldowi Dworkinowi. Wprowadził on dwa podstawowe kryteria pozwalające odróżnić zasady od norm. Po pierwsze, w razie sprzeczności norm jedna z nich nie znajduje zastosowania (reguły kolizyjne - por. niżej); w razie konfliktu zasad dokonuje się ich „wyważenia”. Drugie kryterium mówi, że normy-reguły funkcjonują na zasadzie „albo - albo” (albo respektujemy zakaz kradzieży, albo kradniemy i tym samym go łamiemy), natomiast zasady - zgodnie z formułą „mniej lub bardziej” - uwzględniamy stopień doniosłości zasad dających się zastosować w danej sprawie.

Obowiązywanie prawa

Obowiązywanie (poch. od obowiązku) to w prawoznawstwie jeden z najważniejszych terminów. W wąskiej wersji pozytywizmu (w dogmatykach) obowiązywanie to definicyjna cecha prawa: prawo to wyłącznie prawo obowiązujące. Norma prawna to norma tetyczna, czyli taka, której obowiązywanie jest uzasadnione faktem ustanowienia (nadania) przez kompetentny i legitymowany do tego autorytet (władzę prawodawczą). Zagadnienie obowiązywania prawa jest z perspektywy prawnika najważniejsze. Stosować można wyłącznie prawo obowiązujące, nieuchylone. Prawo obowiązuje w określonym czasie i miejscu.

Obowiązywanie prawa w czasie

Każda norma prawna (akt normatywny, przepis prawny) trwa w czasie: ma swój początek i swój koniec. Elementem systemu prawa jest tylko norma obowiązująca, która została do systemu wprowadzona zgodnie z przyjętymi regułami i nie została z niego wyeliminowana.

Jeżeli norma jest rezultatem aktu stanowienia, wchodzi do systemu prawa (zaczyna obowiązywać) z dniem ogłoszenia, czyli podania do wiadomości w oficjalnym organie promulgacyjnym (Dzienniku Ustaw, Monitorze Polskim). Od obowiązywania normy w systemie prawa należy odróżnić jej wejście w życie. Konstytucja w art. 88 stanowi, że warunkiem wejścia w życie aktów normatywnych jest ich ogłoszenie. Moment wejścia w życie jest tym momentem, od którego przepisy prawa mają być przestrzegane lub stosowane. Bardzo rzadko dzień ogłoszenia aktu normatywnego jest jednocześnie dniem wejścia w życie. Najczęściej między dniem ogłoszenia a dniem wejścia w życie danego aktu (przepisu) prawodawca przewiduje tzw. vacatio legis, którego minimalny czas trwania przewidziany jest na dwa tygodnie. W zależności od wagi aktu - czy też w uzasadnionych przypadkach - okres ten może być odpowiednio dłuższy (np. konstytucja, kodeksy) lub krótszy.

Z normą i czasem wiąże się szczególny problem zakazu retroaktywności (niedziałania prawa wstecz). Zasada lex retro non agit oznacza, że nie można oddziaływać poprzez normy prawne na sytuacje przeszłe, które nie powstały pod rządami tej normy. Norma działa wstecz, jeżeli wyznacza swojemu adresatowi obowiązek określonego zachowania się na przyszłość, ale zachowanie to jest związane ze zdarzeniami, stanami rzeczy lub zachowaniami, które zaistniały, zanim ta norma weszła w życie. Odstępstwa od tej zasady są bardzo rzadkie i wiążą się na ogół z polepszeniem sytuacji adresata (lex mitior retro agit).

Norma prawna obowiązuje dopóty, dopóki nie zostanie wyeliminowana z systemu, co równa się utracie mocy obowiązującej. Norma traci moc obowiązującą na skutek: derogacji (por. przepisy uchylające), orzeczenia o jej niekonstytucyjności, upływu czasu, na jaki akt ją zawierający został wydany, oraz, co dyskusyjne, w wyniku tzw. desuetudo.

Terytorialny aspekt obowiązywania prawa

Prawo obowiązuje na określonym terytorium. Oznacza to, że rozciąga się na nim jurysdykcja (zwierzchnictwo) danego państwa.

Regułą jest, że prawo wewnętrzne ustanowione przez organy centralne władzy publicznej obowiązuje na całym terytorium państwa (lądowym, morskim oraz powietrznym - por. art. 5 KK), jak również na należących do niego statkach morskich i powietrznych. Wyjątek stanowią placówki przedstawicielstw państw obcych oraz tereny, na których stacjonują obce wojska.

Jako wyjątek można potraktować również obowiązywanie przepisów prawa miejscowego: naturalne jest, że obejmują one jedynie tę jednostkę samorządu terytorialnego, której organy dany przepis wydały. O możliwości i sytuacjach, w których na terenie danego państwa znajdują zastosowanie przepisy prawa obcego, decyduje prawo prywatne międzynarodowe, które jest gałęzią prawa wewnętrznego państwa.

Podmiotowy aspekt obowiązywania prawa

Zasada jest taka, że prawo danego państwa obowiązuje wszystkie podmioty (osoby fizyczne i prawne) przebywające i działające na jego terytorium. Jednak status osób przebywających na terenie danego państwa nie jest jednolity (obywatele, cudzoziemcy i apatrydzi zamieszkujący w państwie lub tylko w nim przebywający, cudzoziemcy posiadający specjalny status prawny). Obywatele innych państw z reguły podlegają prawu państwa, w którym przebywają; ich sytuację w tym zakresie mogą modyfikować przepisy prawa międzynarodowego lub umów międzynarodowych. W szczególnej sytuacji znajdują się pracownicy placówek dyplomatycznych objęci immunitetem.

Co to znaczy, że prawo obowiązuje?

Według Z. Ziembińskiego „Obowiązywanie normy jest stanem polegającym na trwaniu elementów kontekstu sytuacyjnego, takich, które są uważane za istotne przy danym rozumieniu obowiązywania normy”. W literaturze wskazuje się trzy podstawowe sposoby rozumienia obowiązywania normy (choć poprawniej powinno się mówić o uzasadnieniu dla obowiązywania):

a) tetyczne (formalne) - obowiązywanie normy jest z prawniczego punktu widzenia najistotniejsze. Jego ustalenie dokonuje się przy wykorzystaniu tzw. reguł walidacyjnych. Tylko prawo formalnie obowiązujące można stosować. Formalne obowiązywanie oznacza, że prawo zostało właściwie ustanowione (przez kompetentny organ, w przewidziany prawem sposób), zostało prawidłowo ogłoszone, nie zostało uchylone, nie zostało przez Trybunał Konstytucyjny uznane za sprzeczne z konstytucją, ustawami lub ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, nie zawiera norm sprzecznych lub przewiduje reguły, które ewentualne sprzeczności pozwalają usuwać. O obowiązywaniu prawa w tym znaczeniu można rozstrzygać tylko w odniesieniu do określonego systemu norm (systemu prawnego - por. niżej),

b) aksjologiczne - prawo „obowiązuje aksjologicznie”, jeżeli ustanowione normy prawne pozostają w zgodności z podstawowymi wartościami lub normami moralnymi. Pozwala to odróżniać obowiązywanie prawne i obowiązywanie moralne norm prawnych. W skrajnych przypadkach treściowej niezgodności miedzy systemem prawnym i innymi systemami (szczególnie moralnym i religijnym) znajduje zastosowanie formuła Radbrucha (por. wyżej) i normy prawne zostają uznane za niewiążące. Przykładem wykorzystania aksjologicznych uzasadnień dla nieobowiązywania „złego” prawa jest idea obywatelskiego nieposłuszeństwa (Ghandi),

c) realistyczne (socjologiczne, behawioralne) - sprowadza się do badania, czy prawo jest realizowane: przestrzegane i stosowane. Obowiązywanie w tym przypadku sprowadza się do masowej zgodności zachowań adresatów z normami prawnymi. Według różnych koncepcji badaniu takiemu podlegają albo wyłącznie adresaci pierwotni, albo i pierwotni, i wtórni (organy państwa). Istotne problemy zarówno w badaniu prawa, jak i w praktyce jego stosowania wywołuje zjawisko tzw. desuetudo (odwyknienia). Norma traci moc obowiązującą w wyniku desuetudo, jeżeli pomimo formalnego obowiązywania przez dłuższy czas jest nieefektywna. Towarzyszy temu powszechne przekonanie, że nie jest ona już normą wiążącą. W związku z tym nie jest przestrzegana przez adresatów pierwotnych, a jednocześnie taka forma łamania prawa nie spotyka się z reakcją odpowiednich organów państwowych. Jednak ta forma „eliminowania” norm z systemu prawa nigdy nie daje jednoznacznego rozstrzygnięcia co do utraty przez normę mocy obowiązującej.

Pytania sprawdzające

1. „Prawo obowiązuje tetycznie” - zwrot ten oznacza, że:

a) obowiązywanie prawa może być zakwestionowane, skoro prawo jest niesprawiedliwe,

b) prawo obowiązuje jako konsekwencja jego poprawnego ustanowienia i nieuchylenia,

c) ogół adresatów prawa zachowuje się zgodnie z dyspozycjami norm prawnych w warunkach określonych przez ich hipotezy.

Prawidłowa odpowiedź: b)

2. O zdolności do zawarcia małżeństwa przez obywateli dwóch różnych państw:

a) będzie decydował prezydent państwa o większym terytorium,

b) będą decydowały przepisy prawa wewnętrznego właściwego dla każdej z tych osób,

c) będą decydowały przepisy rozporządzeń Unii Europejskiej.

Prawidłowa odpowiedź: b)

Zgodnie z ustawą z 12.11.1965 r. - Prawo prywatne międzynarodowe o zdolności do czynności prawnych osób różnych narodowości chcących zawrzeć związek małżeński decydują przepisy prawa ojczystego każdej z tych osób.

3. Przepis art. 4 § 1 KK: „Jeżeli w czasie orzekania obowiązuje ustawa inna niż w czasie popełnienia przestępstwa, stosuje się ustawę nową, jednakże należy stosować ustawę obowiązującą poprzednio jeżeli jest względniejsza dla sprawcy”, oznacza:

a) bezwarunkowy zakaz wstecznego działania prawa,

b) sędzia ma obowiązek zastosować ustawę obowiązującą w czasie popełniania przestępstwa,

c) zasadę lex mitior retro agit.

Prawidłowa odpowiedź: c)

Jest to przepis prawa karnego dopuszczający wyjątek od zasady niedziałania prawa wstecz w sytuacji, kiedy wiąże się to z korzyścią czy polepszeniem sytuacji sprawcy. Jeżeli ustawa poprzednio obowiązująca (w momencie popełniania przestępstwa) przewidywała niższy wymiar kary za to przestępstwo niż obowiązująca obecnie (w chwili orzekania), stosuje się niższy wymiar kary.

4. Obywatelskie nieposłuszeństwo oznacza:

a) postawę oportunistyczną,

b) złożenie petycji do władz w określonej sprawie,

c) protest przeciwko posunięciom władzy (niesprawiedliwemu prawu), poprzez zastosowanie którego podmiot protestujący naraża się na sankcje.

Prawidłowa odpowiedź: c)

Akt obywatelskiego nieposłuszeństwa wiąże się z aksjologicznym aspektem obowiązywania prawa i ma na celu jawne zamanifestowanie niezgody na regulacje łamiące fundamentalne dla człowieka wartości. Niezgoda ta polega na nieprzestrzeganiu tych regulacji pomimo ich formalnego obowiązywania.

5. Formuła G. Radbrucha mówiąca o „ustawowym bezprawiu” i „ponadustawowym prawie” jest wyrazem:

a) tego, że stosujący prawo nie jest w ogóle związany prawem pozytywnym,

b) absolutnej swobody prawodawcy w ustalaniu treści prawa,

c) pierwszeństwa prawa natury, zgodnego z podstawowymi wartościami życia ludzkiego przed skrajnie niesprawiedliwym prawem narzuconym przez państwo.

Prawidłowa odpowiedź: c)

Teza G. Radbrucha dotyczyła powojennego okresu w jego filozofii i była naznaczona doświadczeniem II wojny światowej. Radbruch odmówił miana prawa takiemu porządkowi, który świadomie narusza podstawowe prawa ludzkie.

6. Desuetudo to inaczej:

a) tzw. zwyczaj negatywny,

b) negatywne konsekwencje dla nieprzestrzegających prawa,

c) norma zwyczajowa źle oceniana pod względem aksjologicznym.

Prawidłowa odpowiedź: a)

Jest to określenie wprowadzone przez H.L.A. Harta, nawiązujące do tego, że przy desuetudo „utrata mocy obowiązującej” wynika z tego, że przez odpowiednio długi okres nie była przez organy państwa stosowana mimo występowania okoliczności będących warunkiem jej zastosowania.

7. Ustawy obowiązują w aspekcie czasowym:

a) do momentu uchylenia inną ustawą,

b) dopóki Rada Ministrów nie zakończy ich obowiązywania specjalnym rozporządzeniem,

c) jeżeli sąd nie odmówi ich stosowania.

Prawidłowa odpowiedź: a)

Derogacja jest podstawową formą zakończenia obowiązywania aktu normatywnego czy jego poszczególnych przepisów. Zmian w aktach rangi ustawowej można dokonywać jedynie ustawą nowelizującą; rozporządzenie jest hierarchicznie niższe, a do tego ma jedynie charakter wykonawczy do ustawy.

8. Według tetycznej koncepcji obowiązywania prawa:

a) normy obowiązują mimo derogacji,

b) nie ma możliwości usunięcia ewentualnych sprzeczności między normami,

c) ustawy może uchwalać tylko parlament.

Prawidłowa odpowiedź: c)

Tetyczna koncepcja obowiązywania prawa zakłada, że poszczególne normy (akty normatywne, przepisy) mogą być ustanawiane wyłącznie przez podmioty do tego upoważnione.

9. Ustawa, która została ogłoszona 1.10.2007 r., a termin jej wejścia w życie jest przewidziany na 1.1.2008 r., obowiązuje od:

a) 1.1.2008 r.,

b) 1.10.2007 r.,

c) w ogóle nie obowiązuje, gdyż terminy ogłoszenia i wejścia w życie muszą być tożsame.

Prawidłowa odpowiedź: b)

Ustawa ta obowiązuje (jej normy stają się elementami prawa) od momentu ogłoszenia, natomiast termin jej wejścia w życie pokazuje, od którego momentu adresaci wtórni mają ją stosować, a adresaci pierwotni przestrzegać z konsekwencją narażenia się na sankcję w przypadku nieprzestrzegania.

10. Terytorialny zakres obowiązywania rozszerza się na:

a) statki morskie, powietrzne i kosmiczne danego państwa,

b) zagraniczne hotele, w których przebywają polscy turyści,

c) placówki dyplomatyczne innych państw znajdujące się w danym państwie.

Prawidłowa odpowiedź: a)

System prawa - pojęcie i charakterystyka

Pojęcie systemu prawa. Rodzaje systemów prawnych

System prawny to zbiór uporządkowanych i wzajemnie ze sobą powiązanych norm abstrakcyjnych i generalnych (por. wyżej), wysłowionych w tekstach aktów normatywnych i nieuchylonych w przewidziany prawem sposób, obowiązujących na określonym terytorium w określonym czasie. Systemem nazywa się taki zbiór elementów, który: a) jest wyraźnie wedle pewnych kryteriów wyodrębniony (wytyczone są granice systemu), b) poszczególne elementy są ze sobą wzajemnie powiązane i nie wykluczają się ani nie przeszkadzają sobie wzajemnie (niesprzeczność systemu), c) poszczególne elementy występują dokładnie w takiej liczbie, jaka jest dla całości stanowiącej system niezbędna, ani mniejszej, ani większej (zupełność systemu, brak luk).

System norm prawnych obowiązujący na danym terytorium państwowym w określonym czasie (np. system prawa polskiego w listopadzie 2007 r., system prawa rzymskiego w epoce cesarstwa) to inaczej system konkretny. Natomiast jeżeli wyodrębniamy system poprzez zespół cech typowych i wspólnych dla kilku porządków prawnych (systemów konkretnych), to posługujemy się pojęciem systemu-typu. Systemy-typy możemy analizować w układzie diachronicznym, zgodnie z następstwem historycznym (np. prawo antyczne, feudalne, demokratyczne) lub synchronicznym (np. prawo kontynentalne, system common law, system prawa islamskiego itp.).

Elementy systemu prawa

Elementami systemu prawa są abstrakcyjne i generalne normy prawne. Nie są nimi przepisy prawne. Normy w systemie prawa powiązane są między sobą określonymi więziami. W zależności od typu więzi łączącego normy będziemy określać system jako dynamiczny lub statyczny. Dynamika systemu prawa wyraża się w istnieniu między normami więzi kompetencyjnych. Tą zbiorczą nazwą określa się więzi o charakterze hierarchicznym i formalnym. Istnienie więzi hierarchicznych (normy wyższe, normy niższe) jest ściśle skorelowane z hierarchią źródeł prawa przyjętą w danym systemie (por. niżej): podstawę obowiązywania normy niższej znajdziemy na ogół w odpowiednich przepisach normy wyższej. Więzi formalne oznaczają natomiast, że dla ustanowienia pewnych norm niezbędne są kompetencje zawarte w innych normach. Dynamika systemu prawa oznacza, że system nie jest dany w jednej, zamkniętej postaci, ale kształtuje się poprzez kolejne akty tworzenia prawa. Normy są do systemu dodawane i eliminowane z niego w zależności od potrzeb społecznych.

System prawny ma z kolei charakter statyczny ze względu na występujące między normami więzi treściowe. Może oznaczać relacje pionowe lub poziome. Te pierwsze wynikają z hierarchii norm, z faktu, że normy wyższe przynajmniej częściowo wyznaczają treść norm niższego rzędu. Te drugie wiążą się ze wspólną, spójną podstawą aksjologiczną całego systemu, ujednoliconą terminologią, zgodnością powiązań logicznych (brakiem sprzeczności). Podstawowe dla systemu wartości dedukujemy z zasad prawnych (por. wyżej), w tym przede wszystkim z zasad o charakterze konstytucyjnym.

Normy należące do systemu prawa to: a) normy wyprowadzone bezpośrednio z przepisów przy wykorzystaniu reguł interpretacyjnych; b) normy wyprowadzone za pomocą reguł inferencyjnych (wnioskowań prawniczych) z innych norm (normy - konsekwencje).

Cechy systemu prawa

Niesprzeczność systemu prawa - założenie, że w systemie prawa nie powinny równocześnie obowiązywać dwie lub więcej norm, które zawierałyby sprzeczne dyspozycje (sprzeczność logiczna - jedna norma zakazuje, a druga nakazuje, albo jedna zakazuje, a druga dozwala, albo przeciwieństwo logiczne - dwie równocześnie nakazują zachowania wzajemnie niemożliwe do zrealizowania, albo niezgodność prakseologiczna - zrealizowanie jednej normy niweczy skutki drugiej). W przypadku stwierdzenia takich sprzeczności posługujemy się regułami kolizyjnymi w celu ich wyeliminowania.

Reguły kolizyjne dzielimy według:

a) porządku hierarchicznego: lex superior derogat legi inferiori,

b) porządku chronologicznego: lex posterior derogat legi priori,

c) porządku merytorycznego (treściowego): lex specialis derogat legi generali, przy czym lex posterior generalis non derogat legi priori speciali (relacja między b i c).

Zupełność systemu prawa - założenie, że w systemie prawa nie występują tzw. luki w prawie. W praktyce mamy jednak do czynienia z:

a) tzw. swoistymi lukami w prawie - gdy mimo zawartej w przepisie blankietowym zapowiedzi ustanowienia określonych przepisów, przepisy takie nie są wydane; organ państwa nie wykonuje ciążących na nim obowiązków w zakresie legislacji,

b) konstrukcyjnymi lukami w prawie, gdzie mimo zakończenia procesu legislacyjnego nadal nie można znaleźć wzoru zachowania właściwego dla określonej sytuacji, a możemy zakładać, że racjonalny ustawodawca chciał uniknąć takiego braku, więc nie możemy posłużyć się zasadą, że to, co nie jest zakazane, jest dozwolone. Luki te wiążą się najczęściej z niepełnym lub niewłaściwym uregulowaniem czynności konwencjonalnych (np. brak podmiotu kompetentnego do dokonania jakiegoś aktu czy brak procedury do jego dokonania).

Obok tych podstawowych luk, których istnienie daje się dostrzec w systemie prawa i utrudnia jego funkcjonowanie, wyróżnia się czasem w piśmiennictwie tzw. luki aksjologiczne i luki logiczne.

- Luka aksjologiczna powstaje w wyniku oceny i porównania obowiązujących norm z regulacjami postulowanymi, wynikającymi z przekonań moralnych lub światopoglądu oceniającego. Przykład może stanowić źle widziany przez niektórych brak regulacji dotyczących kary śmierci.

- Luka logiczna z kolei powstaje w sytuacji pojawienia się w systemie norm sprzecznych (por. wyżej). Ze względu na to jednak, że w przypadku luk aksjologicznych chodzi o zastosowanie ocen, czyli sądów o charakterze subiektywnym, zaś w przypadku luk logicznych dysponujemy regułami kolizyjnymi - oba te rodzaje zaliczamy do tzw. luk pozornych.

W przypadku stwierdzenia luki w prawie (swoistej lub konstrukcyjnej) prawnicy posługują się wnioskowaniami prawniczymi, przede wszystkim wnioskowaniem przez analogię, zgodnie z którym do sytuacji nieuregulowanej stosujemy przepisy odnoszące się do sytuacji podobnej (analogia z ustawy - analogia legis). Możliwe jest też sformułowanie normy - konsekwencji przez odwołanie się do zasad określonej gałęzi prawa, podstawowych wartości, celów prawa itp. (analogia z prawa - analogia iuris). W pewnych dziedzinach (np. prawie karnym, prawie podatkowym) stosowanie analogii uznawane jest za niedopuszczalne. Naruszałoby bowiem dawno już ustaloną zasadę, że nie może być uznany za przestępstwo czyn nieprzewidziany w ustawie (art. 1 KK zawiera zasadę nullum crimen sine lege). Podobny zakaz istnieje w prawie podatkowym (art. 217 Konstytucji RP: „Nakładanie podatków, innych danin publicznych, określanie podmiotów, przedmiotów opodatkowania i stawek podatkowych, a także zasad przyznawania ulg i umorzeń oraz kategorii podmiotów zwolnionych od podatków następuje w drodze ustawy”).

Normatywna koncepcja źródeł prawa

Nazwą tą określamy zespół reguł nakazujący uznawać pewne fakty za fakty prawotwórcze oraz reguł nakazujących wiązać z tymi faktami obowiązywanie określonych norm prawnych. Koncepcja ta pozwala rozstrzygać, które normy należą do systemu prawa, a które nie. Na normatywną koncepcję źródeł prawa składają się reguły dwojakiego rodzaju:

a) reguły walidacyjne, nakazujące uznawać określone fakty za fakty prawotwórcze danego systemu (np. precedens, umowa),

b) reguły egzegezy, do których zaliczamy reguły interpretacyjne (pozwalają wyprowadzać normy z przepisów), reguły inferencyjne (wnioskowania prawnicze, pozwalają na wyprowadzanie z norm ich norm - konsekwencji), reguły kolizyjne.

Struktura systemu prawa

a) pionowa - odzwierciedla przyjętą w przepisach prawnych (przede wszystkim w przepisach konstytucyjnych) hierarchię źródeł prawa (por. niżej),

b) pozioma - odzwierciedla przedmiotowe zróżnicowanie poszczególnych norm prawnych i instytucji prawnych, umożliwia podział prawa na gałęzie (np. prawo cywilne, prawo pracy, prawo karne). W ramach poziomej struktury zawiera się również podział prawa na publiczne i prywatne.

Pytania sprawdzające

1. Nie należą do systemu prawa normy prawne:

a) uzyskane w drodze zastosowania reguł inferencyjnych,

b) co do których Trybunał Konstytucyjny orzekł o ich niekonstytucyjności,

c) wyprowadzone z przepisów ustawy z 20.7.2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych.

Prawidłowa odpowiedź: b)

Trybunał Konstytucyjny nie jest upoważniony do uchylania norm, nie jest bowiem prawodawcą. Nazywa się go natomiast czasem prawodawcą negatywnym, ponieważ skutkiem stwierdzenia przez Trybunał niekonstytucyjności normy prawnej jest utrata przez nią mocy obowiązującej. Ma to miejsce albo z dniem ogłoszenia orzeczenia, albo w jakimś innym wskazanym przez Trybunał Konstytucyjny terminie.

2. Przepis art. 17 KC: „Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, do ważności czynności prawnej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego” oraz art. 21 KC: „Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów inaczej postanowi” pozostają do siebie w relacji:

a) lex posterior do legi priori (ze względu na numerację artykułów),

b) w ogóle nie mają żadnego związku,

c) lex specialis do legi generali.

Prawidłowa odpowiedź: c)

Przepis art. 21 stanowi wyjątek od ogólnej zasady, wedle której do dokonania ważnej czynności prawnej przez podmiot ograniczony w zdolności do czynności prawnych, potrzebna jest zgoda jego przedstawiciela ustawowego (np. rodzica). W dopuszczalnym przez prawo zakresie przepis art. 21 KC „uchyla” przepis art. 17 KC.

3. Między przepisami ustawy o lobbingu w procesie stanowienia prawa i wydanego na podstawie zawartego w niej upoważnienia rozporządzenia Rady Ministrów o wysłuchaniu publicznym zachodzą relacje systemowe:

a) formalne, a zarazem hierarchiczne oraz treściowe,

b) tylko treściowe,

c) tylko hierarchiczne.

Prawidłowa odpowiedź: a)

Rozporządzenie nie jest samoistnym źródłem prawa: może być wydane jedynie na podstawie ustawowego upoważnienia i w celu wykonania ustawy. Rozporządzenie w hierarchii aktów normatywnych ma charakter podporządkowany ustawie. Wysłuchanie publiczne jest instytucją przewidzianą przez ustawę o lobbingu w procesie stanowienia prawa - do wydania w tym przedmiocie stosownego rozporządzenia obliguje Radę Ministrów odpowiedni przepis blankietowy. Między tymi aktami zachodzą więc wszystkie trzy typy relacji.

4. Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego o niekonstytucyjności normy:

a) nie ma żadnego wpływu na system prawa,

b) powoduje usunięcie tej normy z systemu prawa w terminie wskazanym przez Trybunał,

c) powoduje wejście w jej miejsce normy o treści ustalonej przez Trybunał.

Prawidłowa odpowiedź: b)

Por. wyjaśnienia do pytania nr 1.

5. W przypadku konfliktu reguł kolizyjnych:

a) pierwszeństwo ma najczęściej reguła merytoryczna,

b) pierwszeństwo powinna mieć zawsze reguła hierarchiczna,

c) nie ma takiego konfliktu, ponieważ te reguły są równoważne.

Prawidłowa odpowiedź: b)

Jest to jedna z zasad znajdujących zastosowanie w przypadku, gdy wyniki uzyskane przy zastosowaniu różnych reguł kolizyjnych są rozbieżne. Uznaje się zawsze wynik zastosowania reguły hierarchicznej (przepis hierarchicznie wyższy, np. ustawa, ma pierwszeństwo przed przepisem niższym, np. rozporządzeniem), o ile jest on niezgodny z wynikiem posłużenia się regułą chronologiczną albo merytoryczną. Także norma szczególna niższego rzędu nie „uchyli” normy ogólnej wyższej hierarchicznie.

6. Zgodnie z dominującym stanowiskiem teorii prawa system prawa to uporządkowany zbiór:

a) zdań w sensie logicznym,

b) norm prawnych,

c) przepisów prawnych.

Prawidłowa odpowiedź: b)

7. Sytuacja, gdy w relację wchodzą normy, których nie można spełnić jednocześnie, ale można ich obu nie spełnić, to:

a) sprzeczność logiczna,

b) wyraz postawy oportunistycznej,

c) przeciwieństwo logiczne.

Prawidłowa odpowiedź: c)

Normy przeciwne to takie, które mają częściowo lub całkowicie wspólny zakres zastosowania, ale nakazują adresatowi wykluczające się nawzajem zachowania, np. stawienie się studentów pierwszego roku prawa tego samego dnia o tej samej godzinie na dwa różne egzaminy w różnych salach. Można nie stawić się na oba egzaminy i złamać obie normy. W przypadku sprzeczności logicznej (nakaz - zakaz lub nakaz/zakaz - dozwolenie), realizując jedną normę, przekraczamy drugą.

8. System-typ, jakim jest civil law, charakteryzuje się:

a) brakiem konstytucji,

b) zasadą prymatu ustawy,

c) dominacją tzw. prawa sędziowskiego.

Prawidłowa odpowiedź: b)

System civil law to inaczej system prawa stanowionego. Jedną z jego cech podstawowych jest hierarchia źródeł prawa i dominująca pozycja ustawy jako aktu parlamentu (reprezentacji suwerennego narodu). Inną cechą jest wyraźne oddzielenie tworzenia prawa i jego stosowania; prawo sędziowskie formalnie funkcjonuje jedynie w systemach common law.

9. Pojęciem „obywatel” posługuje się przede wszystkim:

a) prawo publiczne,

b) prawo cywilne,

c) prawo w ogóle nie określa w ten sposób swoich podmiotów.

Prawidłowa odpowiedź: a)

Pojęcie obywatela pojawia się już w najważniejszym akcie normatywnym państwa - w konstytucji. Obywatelstwo jest to więź prawna łącząca jednostkę z państwem, na mocy którego jednostka ma określone prawa i obowiązki wobec państwa i państwo - analogicznie - ma obowiązki i prawa wobec jednostki. Wszystko to stanowi przedmiot regulacji sfery publicznej (prawa publicznego). Oprócz prawa konstytucyjnego pojęciem tym posługuje się np. prawo międzynarodowe stanowiące część porządku wewnętrznego państwa (np. dokumenty praw człowieka).

10. Prawo możemy podzielić na gałęzie według:

a) charakteru sankcji,

b) płci osób, których dotyczą regulacje,

c) przedmiotu regulacji i metody regulacji.

Prawidłowa odpowiedź: c)

Wyróżniamy rozmaite kryteria podziału prawa na gałęzie. Najbardziej typowe to: przedmiot unormowania, czyli charakter stosunków społecznych, które poddaje się normowaniu (np. podział na prawo publiczne i prywatne), metoda regulacji (np. prawo cywilne, administracyjne i karne), podmiot regulacji (np. część wojskowa Kodeksu karnego). Rodzaj sankcji nie jest wystarczającym kryterium podziału, gdyż np. prawo cywilne oprócz sankcji nieważności może przewidywać sankcje egzekucyjne itp.

Tworzenie prawa

Powstawanie (tworzenie) prawa jest, niezależnie od formy przyjętej w danym systemie prawnym, złożonym procesem społecznym. Może mieć ono charakter spontaniczny - wówczas mówimy o kształtowaniu się prawa. Sytuacja taka ma miejsce w związku z prawem zwyczajowym. Współcześnie częściej jednak jest to proces o charakterze zorganizowanym, w którego ramach samo prawo wskazuje podmioty upoważnione (kompetentne) do tworzenia prawa oraz procedury, w jakich, w sposób ważny, czynność ta ma zostać dokonana.

Źródła prawa (łac. fontes iuris)

Pod tym pojęciem teoretycy i dogmatycy prawa rozumieją różne zjawiska i przyjmują dla nich różne klasyfikacje. Najczęściej przyjmowany podział wyodrębnia źródła prawa w znaczeniu:

a) formalnym - akty normatywne zawierające przepisy będące podstawą konstruowania norm prawnych. W tym znaczeniu mianem źródła prawa określimy rezultat tworzenia prawa w postaci ustawy, rozporządzenia, uchwały rady gminy itp.,

b) materialnym - czynniki społeczno-ekonomiczne, moralne (religijne), polityczne, ideologiczne, wpływające na treść norm prawnych,

c) źródła prawa w znaczeniu instytucjonalnym - instytucje (organy władzy publicznej), które prawo tworzą lub uznają (parlament, minister, sądy),

d) źródła prawa w znaczeniu faktów tworzących prawo (fakty prawotwórcze): stanowienie sensu stricto, umowa, precedens prawotwórczy, prawo zwyczajowe.

Od źródeł prawa należy odróżnić wszelkie dokumenty czy innego typu źródła przekazu, z których czerpać można wiedzę o prawie (komentarze, podręczniki, pouczenia). Są to źródła poznania prawa.

Fakty prawotwórcze

Fakty prawotwórcze to sposoby, w jakich w określonych kulturach prawnych tworzy się prawo, formy, w jakich ono powstaje.

Wyróżniamy wśród nich:

- stanowienie prawa - czyli czynność konwencjonalną kompetentnego organu państwa, poprzez którą organ ów „wymaga”, aby tworzone przezeń normy abstrakcyjne i generalne były realizowane. Stanowienie prawa występuje w dwóch postaciach:

a) stanowienie sensu stricto, polegające na jednostronnym wydawaniu aktu normatywnego (ustawa, rozporządzenie, uchwała rady gminy),

b) stanowienie prawa drogą umów - dwu- lub wielostronnych czynności konwencjonalnych, poprzez które strony ją zawierające ustalają wiążące je normy abstrakcyjne i generalne (układy zbiorowe pracy, umowy z art. 25 ust. 5 Konstytucji RP).

Najistotniejsze elementy procesu stanowienia prawa to: a) sformułowanie projektu przez konkretnych autorów lub organ, b) konsultacje międzyresortowe, środowiskowe itp., c) inicjatywa ustawodawcza - oficjalne zgłoszenia projektu aktu prawnego przez uprawniony podmiot, d) szczegółowe uzgadnianie treści projektu aktu normatywnego, obejmujące (w przypadku ustaw) tzw. czytania parlamentarne na forum Sejmu lub poszczególnych komisji, dyskusje plenarne, głosowanie podlegające odpowiednim wymogom co do quorum (liczba biorących udział w głosowaniu) oraz większości głosujących (ilość osób popierających projekt w stosunku do całości głosujących), e) w przypadku ustaw, ustawa uchwalona przez Sejm musi być przyjęta przez Senat, a także podpisana przez Prezydenta RP, który może zgłosić swoje weto wobec ustawy lub zaskarżyć ustawę do Trybunału Konstytucyjnego, f) promulgacja aktu normatywnego, czyli opublikowanie w określonym dzienniku urzędowym (Dziennik Ustaw, Monitor Polski itp.).

Rezultatem stanowienia sensu stricto są zbiory przepisów prawnych uporządkowane w akty normatywne (por. niżej);

- precedens prawotwórczy - szczególny rodzaj praktyki prawotwórczej, typowy dla kultury common law. Ze względu na sposób tworzenia nazywamy go również prawem sędziowskim (judge-made law).

Precedens to decyzja organu państwa, przede wszystkim sądu, której rozstrzygnięcie staje się wiążącym wzorem na przyszłość przy rozstrzyganiu spraw podobnych (zasada stare decisis - związania sądu precedensem). Orzekając w określonej, konkretnej sprawie, organ ten formułuje normę generalną, którą czyni podstawą dla przyszłych orzeczeń (ratio decidendi). Ogólna i abstrakcyjna reguła postępowania zawarta jest więc w konkretnym orzeczeniu sądu, a nie w przepisie prawnym;

- prawo zwyczajowe - obejmuje normy postępowania ukształtowane w następstwie utrwalonej praktyki życia społecznego. Zwyczaje stają się źródłem prawa w wyniku uznania ich przez organy państwa za obowiązujące prawo (usankcjonowanie zwyczaju). Formułuje się różne, czasem sporne warunki, które spełnić musi norma zwyczajowa, by stać się źródłem prawa. Istotne jest, by przekonanie o wiążącym charakterze zwyczaju było powszechne, podmioty norm zwyczajowych w miarę precyzyjnie określone, a państwo, np. w aktach stosowania prawa, wykazywało wolę włączania zwyczajów do systemu prawa. Prawo zwyczajowe było podstawowym rodzajem prawa w średniowieczu. Dziś, w prawie wewnętrznym wyparte przez prawo stanowione, jest ważnym źródłem prawa międzynarodowego publicznego.

Akt normatywny

Akt normatywny jest to dokument władzy publicznej (organu upoważnionego do wydawania aktów normatywnych), wydany w określonej formie, zawierający ujęte w formie przepisów normy prawne regulujące jakiś zespół stosunków społecznych. Akty normatywne wydawane w państwie tworzą strukturę hierarchiczną. Więzi łączące poszczególne akty mają charakter formalny (kompetencyjny), a czasem także treściowy (por. wyżej).

Budowa aktu normatywnego:

a) tytuł aktu normatywnego - przekazuje informacje o: rodzaju aktu (np. ustawa, rozporządzenie) i o tym, kto jest twórcą aktu, jeśli nie jest to ustawa, która zawsze jest aktem parlamentu (np. Rada Ministrów), dacie wydania aktu, treści tego aktu (jakie sprawy on reguluje - np. ustawa o rybołówstwie morskim),

b) preambuła aktu normatywnego (zawierają ją tylko niektóre akty regulujące szczególnie doniosłą materię) - zwykle niemający charakteru norm prawnych (to znaczy niewyznaczający obowiązków ani uprawnień) uroczysty wstęp do aktu normatywnego, np. ustawy, wskazujący cele i wartości, jakie ustawodawca zamierzał osiągnąć, ustanawiając dany akt prawny. Deklaracje zawarte w preambule mogą mieć jednak istotne znaczenie dla dokonywania wykładni innych przepisów ustawy, zwłaszcza wykładni funkcjonalnej. W aktach wykonawczych preambuła, z reguły zawarta w paragrafie 1, wskazuje przepis ustawowy stanowiący podstawę kompetencyjną dla wydania danego aktu wykonawczego,

c) przepisy merytoryczne - właściwa część aktu normatywnego, zawierająca materiał do budowy norm prawnych. W przepisach merytorycznych wydzielić można przepisy ogólne i przepisy szczegółowe. Przepisy ogólne określają zakres spraw regulowanych aktem normatywnym, podmiotów, których one dotyczą, oraz spraw i podmiotów wyłączonych spod jej przepisów; definicje legalne. Przepisy szczegółowe zawierają kolejno: przepisy prawa materialnego, przepisy ustrojowe (o organach), przepisy proceduralne, przepisy karne,

d) przepisy zmieniające,

e) przepisy przejściowe (por. wyżej) i dostosowujące - w przepisach dostosowujących reguluje się np. sposób powoływania organów kreowanych przez akt normatywny lub sposób likwidacji organów znoszonych tym aktem,

f) przepisy końcowe (uchylające, o wejściu w życie, o wygaśnięciu mocy obowiązującej).

Źródła prawa RP

Kwestia źródeł prawa, ich hierarchii oraz charakteru została w sposób zasadniczy uregulowana w Konstytucji RP z 1997 r. Jest to w demokratycznym państwie prawnym kwestia zasadnicza. Ustawa zasadnicza narzuca hierarchiczną budowę systemu źródeł prawa, jak również usytuowanie konstytucji i ustawy na szczycie tej hierarchii. Wiąże się to również z realizacją przez państwo zasady suwerenności Narodu.

Źródła prawa zostały podzielone na dwie grupy:

źródła prawa powszechnie obowiązującego, których katalog jest zamknięty,
źródła prawa wewnętrznego, z których konstytucja wymienia tylko nieliczne przykłady. Podział ten uzasadniony jest zakresem tematycznym i kwestią mocy obowiązującej poszczególnych aktów.

Przepisy prawa powszechnie obowiązującego - mogą wiązać wszystkie podmioty w państwie, kształtować (tak w sferze praw, jak i obowiązków i ciężarów) sytuację prawną obywateli i innych podmiotów prawa (por. niżej). Przepisy te ujęte zostały przez Konstytucję w zamknięty katalog. Wyliczenie aktów, którym Konstytucja nadaje taki charakter, znajdziemy w jej art. 87. Do źródeł prawa powszechnie obowiązującego ustrojodawca zaliczył: konstytucję, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia, akty prawa miejscowego. Z kolei art. 234 oraz art. 91 ust. 3 Konstytucji RP pozwalają zaliczyć do tej grupy również rozporządzenia Prezydenta z mocą ustawy i wtórne (pochodne) prawo wspólnotowe. Pomimo że Konstytucja podaje powszechnie obowiązujące źródła prawa w kolejności oznaczającej ich hierarchię, należy zwrócić uwagę na złożoność relacji między ustawami i ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi. Jeżeli przepisy ustawy znajdą się w kolizji z umowami międzynarodowymi ratyfikowanymi za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie, pierwszeństwo mają przepisy tej umowy.

Od kiedy Polska została członkiem Unii Europejskiej, prawo tej organizacji musiało zająć dość jasno określone miejsce w strukturze źródeł prawa. Jeżeli chodzi o tzw. prawo pierwotne (traktaty założycielskie UE), stosuje się do niego zasadę wyrażoną w art. 91 ust. 1 i 2 Konstytucji RP, na której podstawie umowy te stanowią część krajowego porządku prawnego, podlegają bezpośredniemu stosowaniu i mają pierwszeństwo przed ustawami. Jeżeli chodzi o prawo pochodne, to zastosowanie znajdują tu obowiązujące wszystkich członków Unii zasady: bezpośredniej skuteczności, pierwszeństwa prawa wspólnotowego przed prawem krajowym oraz zasada jednolitości. Ze względu na unormowanie art. 91 ust. 3 Konstytucji RP, wskazujące, że prawo wtórne ma pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami, przedmiotem debat i rozbieżnych opinii w piśmiennictwie pozostaje jego stosunek do polskiej Konstytucji.

Przepisy o charakterze wewnętrznym - regulują wyłącznie sytuację prawną podmiotów pozostających w strukturze organizacyjnej organu, który wydaje dany akt (art. 93 ust. 1 Konstytucji RP). Wyłącza to spod ich mocy wiążącej obywateli i inne podmioty pozostające poza władzą organizacyjną takiego organu. Konstytucja wymienia tylko dwa takie akty: uchwały Rady Ministrów oraz zarządzenia Prezesa Rady Ministrów i ministrów. Katalog tych źródeł jest jednak otwarty i jeżeli tylko ustawa przewiduje możliwość wydawania takich aktów przez organ władzy publicznej, katalog może zostać poszerzony. Szczegółowe warunki dla tych kompetencji zawiera art. 93 Konstytucji RP in pleno.

Pytania sprawdzające

1. Całościowe, spójne i pozbawione luk unormowanie z zakresu danej gałęzi prawa to:

a) konstytucja,

b) kodyfikacja,

c) nowelizacja.

Prawidłowa odpowiedź: b)

Kodeks jest aktem normatywnym, którego celem jest całościowe, możliwie wyczerpujące, niesprzeczne oraz syntetyczne uregulowanie wybranej gałęzi prawa (sfery życia społecznego), mające zastąpić dotychczasowe rozproszone akty normatywne. Kodeksy zajmują szczególne miejsce w systemie źródeł prawa - najczęściej mają formę ustaw tworzonych drogą szczególnej procedury parlamentarnej przy wydatnym udziale ekspertów. Tworząc kodeksy, zakłada się też ich trwałość i pewną odporność na nowelizacje (czyli zmiany polegające na zmianie treści aktu normatywnego, uchyleniu części przepisów lub dodaniu nowych).

2. Inicjatywę ustawodawczą w Polsce mają:

a) Rada Ministrów, Prezydent, 15 sędziów Sądu Najwyższego,

b) obywatele w liczbie co najmniej 100 tys., komisja sejmowa, Senat,

c) obywatele w liczbie co najmniej 100 tys., co najmniej 15 senatorów, Prezydent.

Prawidłowa odpowiedź: b)

Podstawa prawna to art. 118 ust. 1 i 2 Konstytucji RP. Przepisy Konstytucji mówią jedynie o posłach, ale już przepisy regulaminowe precyzują, że w przypadku posłów może to być komisja sejmowa lub co najmniej 15 posłów.

3. Kodeks postępowania administracyjnego jest:

a) ustawą,

b) aktem prawa wewnętrznie zobowiązującym organy administracji,

c) uchwałą Rady Ministrów.

Prawidłowa odpowiedź: a)

KPK jest ustawą. Por. wyjaśnienia do pytania nr 1.

4. Rada Ministrów:

a) jest źródłem prawa w znaczeniu instytucjonalnym,

b) nie tworzy aktów prawa powszechnie obowiązującego,

c) jest organem ustawodawczym.

Prawidłowa odpowiedź: a)

Rada Ministrów jest źródłem prawa w jednym ze znaczeń podanych we wprowadzeniu do działu. Tworzy prawo powszechnie obowiązujące w postaci rozporządzeń do ustaw. Nie jest natomiast ustawodawcą, ponieważ kompetencja ta jest wyłączną domeną Parlamentu.

5. Racjonalny prawodawca to taki, który:

a) potrafi osiągnąć zamierzone cele dzięki dolegliwym sankcjom,

b) nie bierze pod uwagę panujących w społeczeństwie poglądów moralnych,

c) posiada określoną wiedzę i jasne preferencje aksjologiczne w kwestiach, które zamierza regulować.

Prawidłowa odpowiedź: c)

Racjonalność ustawodawcy jest to założenie, które znajduje swoje szczególne zastosowanie w procesie wykładni prawa (por. niżej). Nie należy jednak pomijać jego znaczenia również jako pewnej dyrektywy (zbioru dyrektyw) postępowania już na etapie tworzenia prawa. Racjonalny ustawodawca to taki, który posiada określoną wiedzę w sferze stosunków społecznych, które zamierza regulować, zna obowiązujące w tej sferze regulacje prawne, potrafi przewidzieć skutki wprowadzanych zmian, posługuje się komunikatywnym i adekwatnym językiem i posiada określone preferencje aksjologiczne (jego system wartości jest spójny i zhierarchizowany).

6. W wyniku zawarcia ponadzakładowego układu zbiorowego pracy powstają normy:

a) indywidualne i konkretne,

b) obowiązujące erga omnes,

c) mające moc wiążącą ustawy.

Prawidłowa odpowiedź: b)

Układy zbiorowe pracy (zakładowe czy ponadzakładowe) to jeden z nielicznych przykładów umów prawotwórczych. Świadczy o tym fakt, że ich postanowienia mają moc obowiązywania erga omnes (czyli obowiązują nie tylko związki zawodowe i pracodawcę - strony zawierające układ, ale wszystkich pracowników zakładu czy zakładów). Jest to podstawowa różnica między umowami z zakresu prawa publicznego a tymi z zakresu prawa prywatnego, za pomocą których strony kreują tylko dla siebie i między sobą uprawnienia i zobowiązania.

7. Podmioty upoważnione do stanowienia prawa powszechnie obowiązującego w RP to:

a) Prezydent RP, sąd rejonowy, Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji,

b) rada miasta, Minister Gospodarki, parlament,

c) Prezydent RP, parlament, Najwyższa Izba Kontroli.

Prawidłowa odpowiedź: b)

Podstawa prawna: art. 10, art. 149 ust. 2 oraz art. 87 ust. 2 Konstytucji RP.

8. Dyrektywy Unii Europejskiej:

a) są w Polsce prawem powszechnie obowiązującym,

b) są prawem obowiązującym wewnętrznie tylko Radę Ministrów,

c) w ogóle nie należą do polskiego systemu prawa.

Prawidłowa odpowiedź: a)

9. Obiter dicta to:

a) zasada ogólna, którą kierował się sąd, wydając wyrok precedensowy,

b) szczególna postać omijania prawa,

c) okoliczności poboczne, które nie wchodzą w skład zasady rozstrzygnięcia.

Prawidłowa odpowiedź: c)

Zarówno zasada rozstrzygnięcia, jak i obiter dicta są efektami wykładni dokonywanej przez sędziego w trakcie rozpatrywania spraw w oparciu o common law. Obiter dicta nazywamy okoliczności poboczne sprawy, czyli te, które nie wpływają na samo rozstrzygnięcie.

10. Ustawa to:

a) źródło prawa w znaczeniu formalnym,

b) źródło poznania prawa, ze względu na to, że jest publikowana w Dzienniku Ustaw,

c) zbiór haseł wyborczych.

Prawidłowa odpowiedź: a)

Stosowanie prawa

Akt stosowania prawa jest to czynność konwencjonalna (a raczej zespół czynności) kompetentnego organu państwa, polegająca na ustaleniu, na podstawie obowiązujących abstrakcyjnych i generalnych norm prawnych, konsekwencji zaistniałego faktu prawnego. W odróżnieniu od aktu stanowienia prawa (por. wyżej) w wyniku stosowania prawa otrzymujemy normy indywidualne i konkretne.

Ideologie stosowania prawa

Ze względu na różne modele praktyki sędziowskiej w kulturze prawnej (a raczej w kulturach prawnych) wykształciły się rozmaite, często przeciwstawne grupy postulatów, jak prawo powinno być przez sędziego stosowane (tzw. ideologie). Najbardziej znane to:

- ideologia związanej decyzji sądowej (typowa dla kultury prawa stanowionego) - związana z myślą liberalną i pozytywizmem prawniczym. Za jej prekursora uważać można Monteskiusza (sędzia jest „ustami ustawy”); decyzje zapadające w procesie stosowania prawa powinny być ściśle związane z obowiązującym prawem i mieć charakter sylogizmu; wartości naczelne: bezpieczeństwo prawne, legalizm decyzji,

- ideologia swobodnej decyzji sądowej (kultura common law) - brak ostrej granicy między tworzeniem prawa i jego stosowaniem; prawo obowiązujące nie jest w stanie w dostateczny sposób wyznaczyć decyzji sędziowskiej; wartości naczelne tej ideologii to: celowość, skuteczność, sprawiedliwość; decyzja sędziego powinna być dopasowana do rzeczywistości życia społecznego, dynamiczna, zdeterminowana przepisami prawa jedynie w koniecznym stopniu, a czasami może iść contra legem, jeżeli przemawiają za tym inne względy,

- ideologia praworządnej i racjonalnej decyzji stosowania prawa - kompromis między dwiema wcześniejszymi; decyzje stosowania prawa powinny być zgodne z obowiązującym prawem, ale racjonalne i nie powinny unikać ocen.

Modele stosowania prawa

Wyróżniamy dwa podstawowe modele stosowania prawa:

- model sądowy: podmiot stosujący prawo jest niezależny (od organów administracyjnych, decyzji politycznych itp.), niezawisły i bezstronny wobec adresatów decyzji; nie jest stroną zainteresowaną w sprawie (zasada nemo iudex in causa sua); sąd działa na podstawie przyznanych mu prawem kompetencji i stosuje obowiązujące przepisy proceduralne; decyzja sądowa jest podejmowana w sytuacji sporu lub nieustalenia,

- model kierowniczy (administracyjny): podmiot podejmujący decyzję pozostaje w stosunku organizacyjnym do adresatów decyzji: jest zainteresowany rozstrzygnięciem; w ramach organu administracyjnego, podmiot stosujący prawo pozostaje w stosunku służbowym (hierarchicznym) do swoich przełożonych; działa zgodnie z zasadą legalizmu na podstawie przyznanych mu przez prawo kompetencji.

Proces stosowania prawa

Proces stosowania prawa ma strukturę sekwencyjną i obejmuje kilka etapów (nie jest to porządek chronologiczny, gdyż wielu czynności dokonuje się w tym procesie jednocześnie: np. znajomość nowych faktów może wymagać zmiany kwalifikacji prawnej itp.):

a) ustalenie i udowodnienie stanu faktycznego (poszukiwanie prawdy) - stwierdzenie zrealizowania określonego zachowania, okoliczności tego zachowania itp. Ustalenie stanu faktycznego, które ma na celu poznanie i udowodnienie faktów minionych, zwykle zakłada przeprowadzenie postępowania dowodowego. Zasadą jest, że ciężar udowodnienia faktu (onus probandi) spoczywa na osobie, która wywodzi z niego określone skutki prawne. Są jednak sytuacje, w których obowiązek ten jest przerzucony na drugą stronę. Dzieje się tak, gdy organ stosujący prawo odwołuje się do domniemań, czyli założeń, że jeżeli zaistniały pewne znane nam fakty, to musiały też zaistnieć inne fakty, których nie udowadniamy, a które należą do kategorii zwykle współwystępujących z faktem nam znanym (np. jeżeli w małżeństwie rodzi się dziecko, domniemywamy, że ojcem jest mąż matki). Przepisy prawne określają dwa rodzaje domniemań: faktyczne (w których sędzia odwołuje się do swojej wiedzy lub intuicji - art. 231 KPC) i prawne. Wśród tych ostatnich wyróżniamy domniemania prawne wzruszalne (praesumptio iuris tantum), które można obalić przeciwdowodem, oraz niewzruszalne (praesumptio iuris ac de iure), których obalenie jest znacznie utrudnione (np. terminem). Wyróżniamy również domniemania formalne (domniemanie dobrej wiary, domniemanie niewinności) i materialne (domniemanie ojcostwa, domniemanie urodzenia się żywego dziecka).

Aby móc uznać dane twierdzenie za udowodnione, należy spełnić określone kryteria. Możemy je uporządkować w dwie zasady:

- legalnej (związanej) oceny dowodów (w systemie prawnym istnieją normy prawne, które określają w sposób wiążący, jakie warunki muszą być spełnione, by dowód mógł zostać uznany za przeprowadzony),

- swobodnej oceny dowodów (współcześnie dominująca w prawie formalnym) - zgodnie z tą zasadą uznanie przedstawionych faktów za wiarygodne należy do organu stosującego prawo, zgodnie z jego wiedzą i doświadczeniem,

b) ustalenie treści obowiązującej normy prawnej - ustalenie właściwych przepisów, stwierdzenie ich obowiązywania oraz dokonanie ich wykładni; są to kolejno: decyzja walidacyjna i decyzja interpretacyjna: żeby móc z całą pewnością stwierdzić, że dana norma obowiązuje i może być zastosowana (przez sędziego lub urzędnika), trzeba ustalić spełnienie następujących warunków formalnych (obowiązywanie tetyczne, formalne normy): norma została ustanowiona w przewidzianym prawem trybie, przez podmiot do tego kompetentny, została prawidłowo ogłoszona i weszła w życie, nie została uchylona (derogowana), nie jest sprzeczna z innymi normami systemu; ew. czy nie podlega desuetudo,

c) subsumpcja - porównanie stanu faktycznego z treścią obowiązującej normy prawnej (tzw. podciągnięcia faktu pod normę) w celu sprawdzenia, czy dana norma odnosi się do danego stanu faktycznego i jakie skutki wiąże z określonym zachowaniem,

d) podjęcie (i - jeśli jest to prawem przewidziane - uzasadnienie) decyzji władczej (decyzji administracyjnej, orzeczenia sądu itp.) polegającej na określeniu konsekwencji prawnych, które norma wiąże z ustalonym stanem faktycznym,

e) wykonanie podjętej decyzji (przez ten sam organ lub inny organ wyspecjalizowany - komornik, organ penitencjarny itp.).

Pytanie sprawdzające

Domniemanie istnienia dobrej wiary jest:

a) domniemaniem faktycznym,

b) domniemaniem prawnym,

c) polskie prawo nie przewiduje takiego domniemania.

Prawidłowa odpowiedź: b)

Wykładnia prawa

Nieostrość i niewyrazistość języka, jakim operuje ustawodawca w różnych aktach normatywnych, powoduje, że pozornie jasny i czytelny tekst ustawy czy innego aktu normatywnego sprawia niekiedy trudności w jego praktycznym zastosowaniu.

Czynnikiem zapobiegającym różnorakiemu rozumieniu treści poszczególnych przepisów prawnych, a co za tym idzie różnemu ich stosowaniu do konkretnych sytuacji przez właściwe organy, jest wykładnia prawa i wykształcone przez doktrynę zasady nią rządzące.

Definicja

Wykładnia prawa (interpretacja prawa) jest to:

a) zespół czynności (proces) zmierzających do ustalenia znaczenia przepisu prawnego bądź:

b) rezultat tego procesu.

Doktryna wykształciła dwa podstawowe stanowiska w kwestii tego, jak szeroki ma być zakres wykładni.

- Według pierwszego z nich, wykładni należy dokonywać jedynie w sytuacji oczywistych niejasności tekstu prawnego (archaizmów, błędów ustawodawcy, niejednoznaczności języka itp.) - jest to tzw. klaryfikacyjna teoria wykładni.

- Przedstawiciele drugiego, bardziej radykalnego stanowiska twierdzą, że wykładni dokonujemy zawsze, nawet jeśli interpretujemy przepisy niebudzące wątpliwości pod względem językowym. Zawsze bowiem podmiot dokonujący wykładni powinien zbudować normę z przepisów; norma, jako kompletna wypowiedź dyrektywalna, nigdy nie jest przez prawodawcę sformułowana. Jest to tzw. derywacyjna teoria wykładni.

Reguły interpretacyjne wykładni

Niezależnie od tego, które ze stanowisk uznamy za dominujące, faktem jest, że za przeprowadzeniem wykładni (ujmowanej jako proces interpretowania i rozumienia prawa) przemawiają liczne racje natury lingwistycznej (niejasność, nieostrość, otwartość), systemowej (konieczność uwzględnienia skomplikowanych relacji systemowych, w jakich pozostaje norma prawna - por. wyżej) oraz funkcjonalnej (konieczność odtworzenia intencji prawodawcy). Reguły interpretacyjne służą odtworzeniu normy z przepisów.

Ze względu na typ zastosowanych dyrektyw wykładni można wyodrębnić:

- wykładnię językową (ze względu na językowy charakter prawa, ma ona znaczenie podstawowe) - polega na ustaleniu treści pojęć i zwrotów użytych do sformułowania przepisów; korzystamy więc z tych dyrektyw, które charakteryzują znaczenie normy ze względu na jej właściwości językowe; podmiot dokonujący wykładni kieruje się tu m.in. dyrektywą języka potocznego, dyrektywą języka prawnego, dyrektywą języka specjalistycznego, zakazem interpretacji synonimicznej i homonimicznej, zakazem wykładni per non est,

- wykładnię systemową - pełni ona rolę subsydiarną w stosunku do językowej; polega na ustaleniu znaczenia przepisu ze względu na miejsce, jakie zajmuje on w systemie prawa, gałęzi prawa lub danym akcie normatywnym, gdyż miejsce to przesądza o przyjęciu określonych zasad bądź założeń ocennych odnoszących się do danego przepisu; wśród dyrektyw systemowych znajdziemy m.in. tę mówiącą o pierwszeństwie zasad prawnych (por. wyżej), o pierwszeństwie prawa europejskiego w stosunku do prawa wewnętrznego; zakaz prowadzenia wykładni w sposób prowadzący do sprzeczności czy luk,

- wykładnię funkcjonalną (celowościową) - polega na ustaleniu celu, jaki chciał osiągnąć ustawodawca, stanowiąc dany przepis (ratio legis); wykładnia ta obejmuje najmniej spójny zbiór dyrektyw; należy brać pod uwagę powszechnie akceptowane normy moralne, obyczajowe czy religijne, konsekwencje ekonomiczne i społeczne oraz wspomniane intencje prawodawcy.

Ze względu na ten ostatni punkt w zależności od tego, czyje intencje i wolę rekonstruuje podmiot interpretujący, możemy wyróżnić różne teorie normatywne wykładni: tzw. teorię aktualnego ustawodawcy, teorię dynamiczną oraz teorię statyczną (prawodawcy historycznego).

Wynik wykładni systemowej lub funkcjonalnej może, lecz nie musi, pokrywać się z wynikiem wykładni językowej. Możemy w ten sposób uzyskać:

a) wykładnię literalną - gdy wyniki obu rodzajów wykładni pokrywają się,

b) wykładnię rozszerzającą - gdy wynik wykładni systemowej lub funkcjonalnej (ustalona w ten sposób norma prawna) ma szerszy zakres niż norma ustalona na podstawie wykładni językowej,

c) wykładnię zwężającą - gdy wynik wykładni systemowej lub funkcjonalnej ma węższy zakres niż wynik wykładni językowej.

Reguły inferencyjne wykładni

Proces wykładni uzupełniany jest również o tzw. wnioskowania prawnicze, czyli sposoby wyprowadzania norm z innych, już „stwierdzonych” norm prawnych. W wyniku kilkuwiekowej tradycji (sięgającej jeszcze czasów rzymskich) wyodrębniono wiele różnych typowych sposobów wnioskowania prawniczego. Największe zastosowanie mają jednak:

- wnioskowanie z podobieństwa (przez analogię) - jest to typ argumentacji odwołujących się do założenia o konsekwencji ocen prawodawcy; ma dwie postaci: a) analogii legis (podobieństwo między stanem unormowanym i nieunormowanym - możliwość zastosowania tego samego przepisu), b) analogii iuris (odwołanie się do zasad prawa lub systemu ocen prawodawcy). Analogię stosujemy w sytuacji stwierdzenia luki w prawie. Wnioskowanie z przeciwieństwa (a contrario) - nakazuje w sytuacjach odmiennych zachować się odmiennie,

- wnioskowania z uzasadnienia silniejszego na słabsze (a fortiori) - polegające na zastosowaniu reguł: „jeżeli wolno więcej, to tym bardziej wolno mniej” oraz „jeżeli zabronione jest mniej, to tym bardziej zabronione jest więcej”,

- instrumentalne wynikanie norm - zrealizowanie jakiejś normy sformułowanej w przepisach prawnych wiąże się przyczynowo ze zrealizowaniem jakichś innych norm wyraźnie w przepisach niesformułowanych; jeżeli dopuszczalny jest cel, to dopuszczalne są prowadzące do niego środki,

- wnioskowanie z przeciwieństwa (argumentum a contrario) - wnioskowanie odwrotne do analogii; rozumowanie to zakłada, że do sytuacji niepodpadających bezpośrednio pod normę, ale podobnych do tych w normie uregulowanych, nie stosujemy tej normy.

Podział wykładni ze względu na podmioty jej dokonujące

W zależności od tego, jaki podmiot dokonuje wykładni, ma ona inną moc wiążącą.

Wykładnia autentyczna, jeśli dokonywana jest przez ten sam podmiot, który ustanowił dane przepisy, wiąże w takim samym zakresie jak przepisy, których dotyczy; jako przykład podaje się tutaj układy zbiorowe pracy (interpretować je mogą podmioty zawierające układ).

Wykładni legalnej dokonuje podmiot posiadający szczególne upoważnienie, np. takiej wykładni dokonywał w Polsce przed 1997 r. Trybunał Konstytucyjny, badając zgodność ustaw z Konstytucją i zgodność aktów wykonawczych z ustawami; dzisiaj można zaliczyć do niej uchwały Sądu Najwyższego rozstrzygające wątpliwości lub rozbieżności co do wykładni prawa, choć nie ma co do tego powszechnej zgody; funkcjonuje również wykładnia legalna delegowana.

Wykładnia operatywna (organów stosujących prawo) - przede wszystkim sądów, ale również organów administracji; dokonywana jest na podstawie wyraźnego ustawowego upoważnienia; ma miejsce w procesie stosowania prawa przez organy państwa, tzn. podejmowania decyzji konkretnych i indywidualnych na podstawie ogólnych i abstrakcyjnych norm prawnych; moc wiążąca tej wykładni zależy od rodzaju podmiotu i od roli, w jakiej występuje; szczególne znaczenie ma w tym względzie orzecznictwo Sądu Najwyższego.

Wykładnia doktrynalna (teoretyczna) jest rodzajem wykładni prywatnej; dokonywana jest przez osoby niemające upoważnienia ustawowego do podejmowania decyzji władczych, ale mogące oddziaływać na interpretację prawa siłą autorytetu (taki charakter mają np. komentarze do aktów normatywnych); wykładnia dokonywana przez doktrynę prawniczą.

Założenie racjonalności ustawodawcy

Założenie konieczne w procesie interpretacji prawa. Determinuje przyjęcie w procesie wykładni takich a nie innych reguł interpretacyjnych. Zadaniem podmiotów dokonujących wykładni jest wykazanie racjonalności językowej i racjonalności aksjologicznej ustawodawcy. Racjonalny ustawodawca stawia sobie możliwe do realizacji cele, dobiera do ich osiągnięcia środki prawne wyrażone w języku adekwatnym do komunikatu, który chce przekazać, i kieruje się określonym (spójnym i zhierarchizowanym) systemem wartości. Nawet jeśli uznamy to założenie za kontrfaktyczne, na podmiocie dokonującym wykładni spoczywa ciężar wykazania racjonalności decyzji prawodawczej.

Pytania sprawdzające

1. Urzędowa interpretacja przepisów podatkowych dokonana przez Ministra Finansów to:

a) wykładnia autentyczna,

b) wykładnia legalna delegowana,

c) wykładnia prywatna.

Prawidłowa odpowiedź: b)

2. Sędzia, odwołując się w uzasadnieniu swojego wyroku do argumentów aksjologicznych, będzie kierował się przede wszystkim:

a) obowiązującymi normami-zasadami zawartymi np. w Konstytucji,

b) bieżącą sytuacją polityczną,

c) swoimi przekonaniami moralnymi.

Prawidłowa odpowiedź: a)

Zgodnie z ideologią związanej decyzji sądowej, sędzia opiera swoją decyzję na prawie obowiązującym. O szczególnym znaczeniu zasad prawnych w systemie prawa por. wyżej.

3. Skład siedmiu sędziów Sądu Najwyższego, wyjaśniając wątpliwości dotyczące wykładni zagadnienia prawnego lub w przypadku rozbieżności w wykładni pojawiających się w orzecznictwie, podejmuje decyzję w formie:

a) kasacji,

b) uchwały,

c) ustawy.

Prawidłowa odpowiedź: b)

Podstawa prawna: art. 60-61 ustawy o Sądzie Najwyższym.

Sąd Najwyższy nie stanowi ustaw - jest to wyłączna kompetencja parlamentu. Kasacja to nadzwyczajny środek odwoławczy od prawomocnego wyroku sądu II instancji. Przysługuje od każdego prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie sądowe. W postępowaniu cywilnym kasacja przysługuje wyłącznie od niektórych orzeczeń ostatecznych. Występuje zarówno w postępowaniu karnym, jak i w cywilnym (obecnie: skarga kasacyjna).

4. Wykładni rozszerzającej nie powinno się dokonywać w:

a) prawie cywilnym,

b) prawie pracy,

c) prawie podatkowym.

Prawidłowa odpowiedź: c)

Zakaz ten jest zgodny z zasadą nullum tributum sine lege. W prawie podatkowym chodzi o szczególny rodzaj obowiązku wobec państwa. Podstawa prawna - art. 217 Konsty- tucji RP.

5. Jeżeli w procesie interpretacji przepisów prawnych konieczne jest skorzystanie z różnych sposobów dokonywania wykładni, będą to kolejno:

a) wykładnia językowa, systemowa, celowościowa,

b) wykładnia językowa, legalna, historyczna,

c) wykładnia celowościowa, językowa i operatywna.

Prawidłowa odpowiedź: a)

Wykładnia językowa jest podstawowym typem wykładni. Wykładnie systemowa i celowościowa mają wobec niej charakter subsydiarny i sięgamy do nich, gdy wykładnia językowa, np. prowadzi do absurdalnych wyników.

6. Logiczne lub quasi-logiczne wnioskowanie, wykorzystywane przez podmiot stosujący prawo do „wyprowadzenia normy z normy”, to inaczej:

a) reguła inferencyjna,

b) interpretatio cessat in claris,

c) onus probandi.

Prawidłowa odpowiedź: a)

7. Korzystanie przez sędziego z reguł wnioskowań prawniczych (reguł inferencyjnych):

a) jest dowodem na brak racjonalności ustawodawcy,

b) jest możliwe ze względu na przyjęcie założenia o racjonalności ustawodawcy,

c) jest zakazane.

Prawidłowa odpowiedź: b)

Racjonalność ustawodawcy wyraża się tym, że normy przez niego stanowione są powiązane logicznie oraz opierają się na rezultacie jego ocen.

8. Materiały ilustrujące przebieg prac prawodawczych (np. stenogramy z posiedzeń Sejmu) mogą być pomocne przy dokonywaniu:

a) wykładni funkcjonalnej,

b) wykładni systemowej,

c) wykładni językowej.

Prawidłowa odpowiedź: a)

9. W drodze jakiego typu wnioskowania z normy N1: „Zabrania się wprowadzania psów do sali restauracyjnej hotelu” wyprowadziliśmy jej normę-konsekwencję N2: „Do sali restauracyjnej hotelu wolno wprowadzać koty”:

a) przez analogię (per analogiam),

b) z przeciwieństwa (a contrario),

c) z uzasadnienia słabszego na silniejsze (a minori ad maius).

Prawidłowa odpowiedź: b)

Przestrzeganie prawa

Norma prawna wyznacza swoim adresatom nakaz lub zakaz określonego postępowania. Zachowanie zgodne z treścią dyspozycji norm prawnych to realizowanie lub przestrzeganie (czyli realizowanie świadome) prawa, normy prawnej. Zachowanie niezgodne z normą prawną (nieprzestrzeganie prawa) może przybierać dwie postaci:

a) zachowań contra legem, niezgodnych z dyspozycją normy,

b) zachowań praeter legem, pozornie zgodnych z prawem, ale motywowanych chęcią obejścia prawa bądź wykorzystujących udzielone dozwolenia wbrew ich celowi (omijanie prawa).

Koniecznym warunkiem przestrzegania przez jakiś podmiot normy prawnej jest jego wiedza o tym, że norma obowiązuje i jakiej jest treści. Jeżeli prawodawca chce, żeby tworzone przez niego normy prawne oddziaływały na adresatów, musi przekazać im informację o tym, że prawo obowiązuje. Spośród różnych sposobów komunikowania treści prawa (publikacja gazetowa, książkowa, radio, telewizja, spór sądowy, w którym uczestniczymy) najważniejsze jest ogłoszenie aktu normatywnego, czyli jego urzędowe podanie do wiadomości spełniające określone warunki (por. wyżej). Ten akt poinformowania o prawie obowiązującym jest o tyle istotny, że ze względów socjotechnicznych państwo przyjmuje zasadę ignorantia iuris nocet. Wiąże się ona z tzw. fikcją powszechnej znajomości prawa.

Wymaganie publikacji podyktowane jest troską o skuteczność prawa. Skuteczność prawa możemy pojmować na różne sposoby:

a) skuteczność finistyczna - kiedy dzięki przestrzeganiu prawa przez adresatów zostaje osiągnięty cel regulacji prawnej,

b) skuteczność behawioralna - kiedy adresaci podporządkowują się nakazom i zakazom zawartym w normach prawnych; prawodawca zdobywa posłuch dla swoich dyrektyw,

c) skuteczność aksjologiczna - adresaci akceptują i internalizują wartości, które leżą u podstaw decyzji prawodawczych.

Socjologowie podzielili postawy przyjmowane wobec prawa przez jego adresatów w trzy rodzaje:

postawa legalistyczna oznacza, że dajemy posłuch normom z tego względu, że są to normy prawne i zostały ustanowione przez upoważniony do tego autorytet,
postawa konformistyczna polega na skłonności do tego, by swoje postępowanie dopasować do grupy społecznej, z którą się identyfikujemy,
postawa oportunistyczna sprawia, że podporządkowujemy się normom ze względu na grożące sankcje lub oczekiwane nagrody.

Pytania sprawdzające

1. Skuteczność finistyczna normy oznacza, że:

a) właściciel psa zapłaci za niego jednorazowo podatek,

b) gmina Janikowo uzyskała w ostatnim roku podatkowym większe środki z tytułu podwyższenia podatku od posiadania psa na utrzymanie czystości i porządku w gminie,

c) prawo zawsze jest skuteczne.

Prawidłowa odpowiedź: b)

Skuteczność finistyczna oznacza, że przestrzeganie przez adresatów (w tym przypadku właścicieli psów) norm nakazujących uiszczać za posiadane zwierzę podatek przyczyniło się do zwiększenia budżetu gminy. Taki był cel wprowadzenia tego podatku.

2. Na osobę, która przestrzega prawa z oportunizmu, prawo oddziałuje:

a) poprzez zagrożenie wysokimi sankcjami,

b) ponieważ jest zgodne z systemem wartości wyznawanym przez tę osobę,

c) ponieważ funkcjonuje w grupie zawodowej, dla której legalizm jest jedyną dopuszczalną postawą.

Prawidłowa odpowiedź: a)

Stosunek prawny

Stosunek prawny jest rodzajem tetycznego stosunku społecznego, określonego przez normy prawne. Elementami stosunku prawnego są: podmioty stosunku prawnego, treść stosunku prawnego oraz przedmiot stosunku prawnego. Stosunek prawny może przyjmować formę stosunku zobowiązaniowego (typowego dla stosunków prawa prywatnego) lub stosunku podległości kompetencji (spotykanego np. w prawie administracyjnym).

Fakty prawne

Powstanie, zmiana i ustanie stosunku prawnego następuje w wyniku zaistnienia faktów prawnych. Mogą to być:

a) zdarzenia - fakty niezależne od ludzkiej woli (śmierć, narodziny, klęska żywiołowa),

b) zachowania, na które składają się:

czyny, czyli faktyczne czynności psychofizyczne wywołujące skutek prawny niezależnie od zamiaru danej osoby,
czynności konwencjonalne (czynności prawne, orzeczenia sądów, decyzje administracyjne i akty stanowienia prawa).

Podmioty stosunków prawnych

a) osoby fizyczne

Status osób fizycznych określa zdolność prawna (tj. możność nabywania praw i obowiązków) oraz zdolność do czynności prawnych (możność nabywania praw i obowiązków w wyniku własnych oświadczeń woli).

Zdolność prawna nie może dziś być ograniczona ani odebrana. Jedynie w starożytności pozbawieni jej byli niewolnicy.

Zdolność do czynności prawnych może być ograniczona lub odebrana ze względu na wiek bądź upośledzenia umysłowe, jeżeli stwierdziło je orzeczenie sądu o tzw. ubezwłasnowolnieniu całkowitym lub częściowym. Za osobę pozbawioną zdolności do czynności prawnych całkowicie lub częściowo działa jej przedstawiciel ustawowy (zwykle rodzic). Przedziały wiekowe: 0-13 lat lub całkowite ubezwłasnowolnienie - brak zdolności do czynności prawnych; ukończone 13-18 lat lub ubezwłasnowolnienie częściowe - ograniczona zdolność do czynności prawnych; powyżej 18. roku życia - pełna zdolność do czynności prawnych;

b) osoby prawne (jednostki organizacyjne, którym przepisy przyznają samodzielne prawo do nabywania praw i obowiązków o charakterze majątkowym, zwane osobowością prawną)

Osobą prawną jest taka jednostka organizacyjna, której przepisy szczególne przyznają zdolność do samodzielnego występowania w stosunkach prawnych. Osobami prawnymi są przedsiębiorstwa państwowe, spółki akcyjne i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, stowarzyszenia, partie polityczne, gminy lub fundacje. Osobowość prawną ma również państwo występujące w stosunkach majątkowych pod postacią Skarbu Państwa. Osobowości prawnej nie mają natomiast poszczególne organy państwa, a także jednostki budżetowe (szkoły, szpitale itp.). Osoby prawne możemy podzielić na: a) państwowe (Skarb Państwa, inne państwowe, przedsiębiorstwa, banki itp.) i prywatne, b) gospodarcze (spółki handlowe, banki, przedsiębiorstwa, spółdzielnie) i niegospodarcze (stowarzyszenia, fundacje, partie polityczne, szkoły wyższe), c) korporacyjne (ich majątek pochodzi ze składek członkowskich) i fundacyjne (założyciel wyposaża osobę prawną w majątek, który jest następnie pomnażany, nie ma instytucji członków).

Tryby powstawania osób prawnych: ustawowy, rejestrowy, notyfikacyjny;

c) inne jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, lecz mogące występować samodzielnie w stosunkach prawnych określonego rodzaju, np. jako płatnicy podatku albo tzw. ułomne osoby prawne (np. spółka jawna, spółka komandytowa w Kodeksie spółek handlowych, inne spółki osobowe, spółka cywilna, stowarzyszenie zwykłe, wspólnota mieszkaniowa);

d) organy państwa.

Treść stosunku prawnego

Na treść stosunku prawnego składają się uprawnienia i obowiązki podmiotów stosunku prawnego; uprawnienia jednej strony są zwykle związane, skorelowane z obowiązkami innego podmiotu (przykład: przepisy KC dotyczące najmu: art. 659, art. 662, art. 666, art. 667, art. 669).

Przedmiot stosunku prawnego:

a) przedmiot materialny, z którym wiąże się odpowiednie zachowanie ludzi (rzecz): ruchomości, nieruchomości, części składowe rzeczy (półka w szafie), przynależności (zapasowe koło do samochodu), pożytki (naturalne - plony, cywilne - czynsz za wynajmowane mieszkanie, prawa - odsetki z wierzytelności); przedmioty materialne niebędące rzeczami (ciecze, gazy, kopaliny, zwierzęta w stanie wolnym); przedmioty niematerialne (energia, dobra intelektualne, dobra osobiste (godność, dobre imię, swoboda sumienia), papiery wartościowe, pieniądze, przedsiębiorstwo,

b) określone zachowanie: czynności adwokata dla klienta, opieka nad dzieckiem, naprawa samochodu, korepetycje itp.

Ze względu na sposób regulacji prawnej stosunki prawne dzielimy na:

a) stosunki cywilnoprawne - charakteryzujące się równorzędnością stron, dobrowolnością nawiązania stosunku oraz wykorzystaniem sankcji nieważności (bezskuteczności) czynności prawnej oraz sankcji egzekucyjnej; zgodnie z zasadą swobody umów, istotna część norm, na których opierają się te stosunki, ma charakter ius dispositivum,

b) stosunki administracyjnoprawne - ich strony nie są równorzędne, przynajmniej jedna ze stron zajmuje pozycję władczą; nawiązanie tych stosunków może być wynikiem dobrowolnego działania, ale może być również konsekwencją jednostronnej decyzji władzy publicznej (np. decyzji o wywłaszczeniu lub wynikać może z mocy samego prawa, np. obowiązek meldunkowy); w stosunkach tych najczęściej wykorzystuje się sankcję egzekucyjną oraz posiłkowo sankcję karną; normy: głównie iuris cogentis,

c) stosunki prawnokarne - jedną ze stron tego stosunku jest sprawca przestępstwa lub wykroczenia (czynu społecznie niebezpiecznego zabronionego przez ustawę obowiązującą w chwili jego popełnienia), drugą stroną jest państwo działające za pośrednictwem kompetentnych organów (prokuratora, sądu itp.); podstawową sankcją jest sankcja karna. Stosunki prawnokarne regulowane są przez normy o charakterze ius cogens.

Koncepcja stosunku prawnego jest przydatna dla tych dziedzin regulacji prawnej, w których można określić (zindywidualizować) przynajmniej jeden z podmiotów stosunku prawnego. Rzadko natomiast mówimy o stosunkach prawnych w tych przypadkach, kiedy są one obustronnie niezindywidualizowane, tzn. kiedy normy prawne wyznaczają obowiązki wszystkim wobec wszystkich albo wyznaczają obowiązki nieodniesione w wyraźny sposób do spraw jakichś innych podmiotów.

Pytania sprawdzające

1. Przedsiębiorstwo może być:

a) zarówno podmiotem, jak i przedmiotem stosunku prawnego,

b) tylko podmiotem stosunku prawnego,

c) tylko przedmiotem stosunku prawnego.

Prawidłowa odpowiedź: a)

Podstawa prawna: art. 551 KC i art. 552 KC (przedsiębiorstwo jako przedmiot czynności prawnej) i np. art. 429 KC (przedsiębiorstwo jako podmiot prawa cywilnego).

2. Artykuł 643 KC: „Zamawiający obowiązany jest odebrać dzieło, które przyjmujący zamówienie wydaje mu zgodnie ze swym zobowiązaniem”, zawiera przepis określający:

a) element treści stosunku prawnego,

b) przedmiot stosunku prawnego,

c) normę względnie obowiązującą.

Prawidłowa odpowiedź: a)

Obowiązki i uprawnienia podmiotów składają się na treść stosunku prawnego.

3. Tak zwane ułomne osoby prawne nie mają:

a) osobowości prawnej,

b) identyfikującej je nazwy (firmy), c) członków.

Prawidłowa odpowiedź: a)

4. Osoby fizyczne:

a) mają od urodzenia do śmierci zdolność do czynności prawnych w tym samym zakresie,

b) mają różny zakres zdolności do czynności prawnych, zależny m.in. od wieku,

c) nie mają w ogóle zdolności do czynności prawnych, gdyż mają ją tylko osoby prawne.

Prawidłowa odpowiedź: b)

5. Tak zwane korporacyjne osoby prawne to:

a) stowarzyszenia, spółdzielnie, partie polityczne,

b) fundacje, stowarzyszenia i banki,

c) przedsiębiorstwa, banki i związki zawodowe.

Prawidłowa odpowiedź: a)

6. Wejście stron w stosunek administracyjnoprawny:

a) jest zawsze dobrowolne,

b) może być dobrowolne, jak i narzucone przez prawo,

c) nigdy nie jest dobrowolne.

Prawidłowa odpowiedź: b)

Sposoby nawiązania stosunku administracyjnego mogą być różne. Mogą wynikać z mocy prawa (np. obowiązek szkolny), z mocy indywidualnego aktu administracyjnego skierowanego do konkretnego podmiotu (wówczas nie są dobrowolne) lub z faktu złożenia przez obywatela wniosku o wszczęcie postępowania administracyjnego w jego sprawie (np. pozwolenie na budowę domu). W tym ostatnim przypadku nawiązanie stosunku administracyjnego jest dobrowolne.

7. Śmierć człowieka wywołuje zmiany w sferze stosunków prawnych:

a) zawsze,

b) tylko wtedy, gdy zmarły miał dzieci,

c) nigdy.

Prawidłowa odpowiedź: a)

Śmierć człowieka jest jednym ze zdarzeń, na które człowiek nie ma wpływu, a które zawsze pociągają za sobą określone skutki prawne: w sferze spadkobrania, prawa pracy, stosunków ze sfery prawa rodzinnego itp.

8. Jeżeli jakieś zachowanie jest przez normę prawną nakazane lub zakazane, to jest przedmiotem:

a) obowiązku,

b) uprawnienia sensu stricto,

c) wolności prawnie chronionej.

Prawidłowa odpowiedź: a)

Obowiązek prawny jest to wyrażony w normie prawnej skierowany do adresata nakaz lub zakaz określonego postępowania. Obowiązek jest wyznaczony przez prawo przedmiotowe i oznacza brak swobody wyboru zachowania przez adresata normy.

9. Osoba o ograniczonej zdolności do czynności prawnych nie może:

a) pożyczyć roweru koledze,

b) sporządzić testamentu,

c) kupić wody mineralnej.

Prawidłowa odpowiedź: b)

Podstawa prawna: art. 944 KC. Sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych.

10. Faktem prawnym NIE JEST:

a) spacer po parku,

b) niszczenie trawnika w parku,

c) nabycie biletu na rejs po jeziorze w parku.

Prawidłowa odpowiedź: a)

Spacerowanie po parku należy do sfery wolności podmiotów prawa: nie jest przez prawo ani wyraźnie nakazane/zakazane, ani dozwolone. Spacery po parku nie wywołują żadnych skutków prawnych.

Odpowiedzialność prawna

Koncepcja odpowiedzialności prawnej jest komplementarna do problematyki stosunków prawnych.

Odpowiedzialność prawna w najszerszym rozumieniu oznacza przypisanie podmiotowi ujemnych następstw prawnych zachowań, zdarzeń lub stanów rzeczy podlegających ujemnej kwalifikacji prawnej. Wiążące określenie konsekwencji prawnych zachowań naruszających obowiązujące normy prawne należy wyłącznie do organów i instytucji do tego upoważnionych (kompetentnych). Ze względu na zindywidualizowany charakter takiej odpowiedzialności dokonuje się tego w procesie stosowania prawa, w oparciu o obowiązujące normy proceduralne.

W zasadzie można by mówić o tylu rodzajach odpowiedzialności prawnej, ile jest norm prawnych przewidujących negatywne konsekwencje naruszenia zawartych w nich dyspozycji. Przyjmuje się jednak rodzaje odpowiedzialności typowe dla charakteru stosunków prawnych.

Odpowiedzialność cywilnoprawna

Jest to rodzaj odpowiedzialności opartej na majątkowym charakterze sankcji. Może ona mieć charakter odszkodowawczy albo prewencyjny. Ogólne zasady odpowiedzialności cywilnej określa Kodeks cywilny.

a) Przesłanki odpowiedzialności cywilnej: fakt prawny, z którym prawo łączy obowiązek naprawienia szkody (np. wyrzucenie czegoś z okna, niezapłacenie raty), szkoda (czyli uszczerbek w majątku lub na osobie), związek przyczynowy między faktem a szkodą.

b) Podmioty odpowiedzialności cywilnej: Skarb Państwa, osoby fizyczne, osoby prawne, jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej.

c) Odpowiedzialność cywilna obejmuje nie tylko własne zachowania podmiotów, ale również działania organów tych podmiotów (w przypadku osób prawnych), ich pełnomocników lub skutki prawne cudzych zachowań (np. odpowiedzialność rodziców za szkody wyrządzone przez dzieci), zachowań zwierząt oraz zdarzeń mających charakter faktów prawnych (por. wyżej).

d) Zasady odpowiedzialności cywilnej: zasada winy (zawinione działanie sprawcy powodujące szkodę; zasada ryzyka (podmiot odpowiedzialny nie wywołał szkody, ale znajduje się w określonej przez przepisy sytuacji); zasada słuszności (tylko w przypadkach ściśle przewidzianych przez prawo i uzasadnionych zasadami współżycia społecznego); zasada gwarancyjno-repartycyjna (np. z tytułu ubezpieczenia).

e) Rodzaje odpowiedzialności cywilnej:

odpowiedzialność kontraktowa: art. 471 i n. KC - z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania (dochodzi do niej np., gdy zobowiązanie wykonano w niewłaściwym miejscu, nieterminowo, świadczenie było złej jakości itp.); zwalniają od odpowiedzialności kontraktowej okoliczności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności,
odpowiedzialność deliktowa - art. 415 i n. KC; jej podstawę stanowi delikt, in. czyn niedozwolony. Obejmuje ona naprawę szkody wynikłej z działania człowieka oraz wyrządzone przez zwierzęta i rzeczy, jak również te, które powstają w wyniku użycia i wykorzystywania elementarnych sił przyrody.

Zasadnicza różnica między tymi dwoma rodzajami jest taka, że odpowiedzialność kontraktowa powstaje w związku z istniejącym stosunkiem zobowiązaniowym, natomiast przy odpowiedzialności deliktowej taki stosunek zawiązuje się w momencie wyrządzenia szkody.

Odpowiedzialność prawnokarna

Odpowiedzialność za czyny zabronione (działania lub zaniechania) przepisami prawa karnego obowiązującymi w danym miejscu i czasie (zasada nullum crimen sine lege - art. 1 § 1 KK).

a) Przesłanki odpowiedzialności karnej: popełnienie czynu zabronionego pod groźbą kary (przy czym społeczna szkodliwość czynu nie jest znikoma); istnienie adekwatnego związku przyczynowego między czynem sprawcy a skutkiem przestępczym (np. zniszczenie dokumentów).

b) Podmioty: osoby fizyczne o określonych cechach (wiek: ukończone 17 lat, a w przypadkach prawem przewidzianych - 15 lat; odpowiedni stan zdrowia psychicznego w momencie popełnienia czynu, swoboda wyboru zachowania); osoby prawne i jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej (na podstawie ustawy z 28.10.2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary).

c) Odpowiada się tylko za własne czyny.

d) Zasada odpowiedzialności karnej to zasada winy (umyślnej bądź nieumyślnej).

e) Sytuacje wyłączające odpowiedzialność karną: obrona konieczna, stan wyższej konieczności, eksperyment, błąd co do znamion przestępstwa, błąd co do okoliczności wyłączających bezprawność lub winę, nieświadomość bezprawności, niepoczytalność.

Odpowiedzialność konstytucyjna

W przypadku odpowiedzialności konstytucyjnej chodzi o przewidziane prawem konsekwencje wyciągane w stosunku do osób zajmujących najwyższe stanowiska w państwie (jest ona więc ograniczona podmiotowo) za naruszenie konstytucji lub ustawy, popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem i w zakresie swego urzędowania. Jest ona realizowana z inicjatywy parlamentu przed organem władzy sądowniczej (w Polsce jest to Trybunał Stanu). Odpowiedzialności konstytucyjnej w różnym zakresie przedmiotowym podlegają trzy grupy podmiotów:

a) Prezydent - zupełna i wyłączna odpowiedzialność konstytucyjna, także za popełnienie przestępstwa pospolitego,

b) Prezes i członkowie Rady Ministrów, Prezes NBP, Prezes NIK, członkowie KRRiT, Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych,

c) posłowie i senatorowie.

Odpowiedzialność parlamentarna (polityczna)

Jest to odpowiedzialność za polityczny kierunek sprawowania urzędu oraz za podejmowane akty i decyzje. Prawo do pociągnięcia do odpowiedzialności politycznej przysługuje tylko parlamentowi i dotyczy Rady Ministrów bądź jej poszczególnych członków. Może mieć charakter solidarny (wyrażenie konstruktywnego wotum nieufności dla RM) lub indywidualny (poszczególni członkowie Rady Ministrów oprócz premiera). Odpowiedzialność ta, ze względu na swój stricte polityczny charakter, może mieć miejsce w każdej sytuacji, kiedy parlament pragnie wyrazić niezadowolenie z rządu.

Pytania sprawdzające

1. Warunkiem odpowiedzialności karnej jest:

a) potępienie czynu sprawcy przez społeczeństwo i ofiarę,

b) przyznanie się do winy przez sprawcę,

c) udowodniona wina sprawcy.

Prawidłowa odpowiedź: c)

Jedną z fundamentalnych zasad prawa procesowego, mających w polskim prawie charakter zasady konstytucyjnej, jest zasada domniemania niewinności. Żeby można było wyciągnąć wobec kogoś konsekwencje prawnokarne, konieczne jest w drodze rzetelnego, uczciwego i bezstronnego procesu udowodnienie mu winy. Przyznanie się sprawcy (spotykane np. w procesach średniowiecznych) nie jest traktowane jako wystarczający do skazania dowód w sprawie.

2. Przepis: „Kto z winy swojej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia”, wyraża zasadę:

a) odpowiedzialności deliktowej,

b) odpowiedzialności karnej,

c) odpowiedzialności dyscyplinarnej

Prawidłowa odpowiedź: a)

Jest to przepis art. 415 KC. Jest on przepisem zrębowym szeregu regulacji kodeksowych dotyczących odpowiedzialności z tytułu wyrządzenia szkody.

3. Producent garniturów, który dostarczył przedsiębiorcy wadliwą partię garniturów z nierównymi nogawkami spodni:

a) ponosi odpowiedzialność karną, ponieważ źle wywiązał się ze swojego obowiązku (odpowiada za własne czyny),

b) odpowiada z tytułu popełnienia czynu niedozwolonego,

c) odpowiada z tytułu nienależytego wykonania zobowiązania.

Prawidłowa odpowiedź: c)

4. Urzędujący minister ochrony środowiska, który jadąc na urlop, spowodował wypadek ze skutkiem śmiertelnym:

a) odpowiada przed sądem powszechnym,

b) odpowiada prze Trybunałem Stanu,

c) odpowiada przed Prezesem Rady Ministrów.

Prawidłowa odpowiedź: a)

Podstawa prawna: art. 156 ust. 1 Konstytucji RP.

Członkowie Rady Ministrów przed Trybunałem Stanu ponoszą odpowiedzialność za delikt konstytucyjny, a także za przestępstwa popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem. Jest to zakres odpowiedzialności nieco węższy niż w przypadku Prezydenta.

5. Zakaz wykonywania zawodu może stanowić sankcję:

a) karną,

b) egzekucyjną,

c) nieważności.

Prawidłowa odpowiedź: a)

Podstawa prawna: art. 39 pkt 2 KK. Jest to jeden z przewidzianych przez ustawodawcę środków karnych.

Bibliografia:

A. Bator, W. Gromski, A. Kozak, S. Kaźmierczyk, Z. Pulka, Wprowadzenie do nauk prawnych. Leksykon tematyczny, Warszawa 2006

P. Byrczek, M. Pilch (red.), Wstęp do prawoznawstwa. Testy dla studentów, Warszawa 2007

J. Jabłońska-Bonca, Wstęp do nauk prawnych, Poznań 1996

S. Lewandowski, H. Machińska, A. Malinowski, J. Petzel, Logika dla prawników, Warszawa 2005

L. Morawski, Wstęp do prawoznawstwa, Toruń 2004

T. Stawecki, P. Winczorek, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2003

J. Stelmach, R. Sarkowicz, Teoria prawa, Kraków 1998

S. Wronkowska, Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa, Poznań 2003

* Autorka jest adiunktem w Katedrze Prawa i Nauki o Państwie WPiA UW.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Etyczne Problemy Prawa i Prawoznawstwa, etyka prawnicza rok I
prawoznawstwo, edukacja prawnicza
NORMATYWIZM PRAWNICZY, Sem. 1, Wstęp do prawoznawstwa
jŕzyk prawny i prawniczy, I ROK, Prawoznawstwo
1 rok, prawoznawstwo, Filozoficzne definicje prawa: pozytywizm prawniczy przeciwstaw
prawoznawstwo metody tworzenia prawa, Prawo Administracyjne, Gospodarcze i ogólna wiedza prawnicza
LOGIKA I PRAWOZNAWSTWO, Socjologia, Logika, Logika Wykłady dla Prawników
REALIZM PRAWNICZY, Sem. 1, Wstęp do prawoznawstwa
podstawy prawa - prawoznastwo, Prawo Administracyjne, Gospodarcze i ogólna wiedza prawnicza
wnioskowanie prawnicze, WPIA, Wstep do prawoznawstwa
Pozytywizm prawniczy, Sem. 1, Wstęp do prawoznawstwa
[PRAWOZNAWSTWO] 7 Wykladnia prawa i wnioskowania prawnicze
Klasyczne zawody prawnicze w Polsce .tla, Prawoznastwo
prawoznawstwo, Jezyk prawny i prawniczy, Język prawny i prawniczy
NORMATYWIZM PRAWNICZY, Sem. 1, Wstęp do prawoznawstwa

więcej podobnych podstron