Klasyczne zawody prawnicze w Polsce
Współcześnie, profesjonalne role zawodowe, a klasyczne zawody prawnicze szczególnie, odciskają się piętnem na całym życiu zawodowym wykonujących je osób. Decydują o trybie życia, organizacji czasu, o świadomości grupowej, a nawet mają wpływ na mentalny obraz świata. Jeśli nie jesteś gotów do permanentnej edukacji przez całe życie, nie jesteś odporny na stres, nie masz dobrych kompetencji komunikacyjnych i dużych zdolności adaptacyjnych - to nie są zawody dla Ciebie.
W Polsce klasyczne profesje prawnicze można wykonywać po ukończeniu wyższych (pięcioletnich) studiów prawniczych i aplikacji, która kształci głównie umiejętności praktyczne. Aplikację kończą egzaminy. Ich pozytywny wynik daje uprawnienia do wykonywania konkretnej profesji prawniczej. Nie oznacza to jednak, że adwokat, czy notariusz może natychmiast rozpocząć praktykę. To zależy do spełnienia wielu dodatkowych warunków, które określają odpowiednie korporacje zawodowe albo możliwości i potrzeby etatowe sądów czy prokuratury.
Prawnik bez aplikacji sądowej, prokuratorskiej, adwokackiej, notarialnej, radcowskiej nie ma uprawnień do wykonywania w Polsce tych profesji.
A. Sędzia (często wraz z ławnikami, precyzyjniej więc mówiąc: sąd) rozstrzyga spory i wymierza sprawiedliwość w imieniu państwa. Sądy w Polsce mają monopol na sprawowanie wymiaru sprawiedliwości. Karierę sędziego rozpoczyna się w sądzie rejonowym na stanowisku asesora. Potem można awansować do sądu okręgowego, a następnie apelacyjnego. Sądy rejonowe, okręgowe i apelacyjne nazywamy się sądami powszechnymi. Można także (od 01.01.2004 r.) pracować poza sądami powszechnymi w wojewódzkich sądach administracyjnych, a następnie w Naczelnym Sądzie Administracyjnym. Osobno działają sądy wojskowe. Naczelnym organem jest Sąd Najwyższy. Sędziowie zasiadają też w Trybunale Konstytucyjnym.
W sądzie możesz pracować w wydziałach: grodzkim, cywilnym, karnym, rodzinnym, dla nieletnich, pracy, ksiąg wieczystych, pracy i ubezpieczeń społecznych, gospodarczym, penitencjarnym i nadzoru nad wykonywaniem orzeczeń karnych, w Sądzie Antymonopolowym w Warszawie.
Droga do samodzielnego wykonywania zawodu jest więc następująca: 5 lat wyższych studiów prawniczych w Polsce (lub za granicą, jeżeli studia są uznawane w kraju).Po studiach masz do wyboru kilka wariantów dochodzenia do zawodu.
Wariant podstawowy: aplikacja sądowa (3 lata), zakończona egzaminem sędziowskim. Po egzaminie co najmniej 3 lata musisz pracować jako asesor. Potem, o ile ukończyłeś 29 lat i legitymujesz się dobrym stanem zdrowia, masz szansę na powołanie na sędziego. A więc od tej chwili (zakładam, że tekst czyta student I roku): 5 + 3 + 3 = 11.
Masz więc przed sobą jedenaście lat dochodzenia do zawodu.
Są też inne warianty. Np. kończysz po studiach aplikację prokuratorską, co najmniej 3 lata pracujesz jako asesor prokuratorski; albo: po studiach (musisz ukończyć 24 lata) odbywasz roczną aplikację referendarską i 5 kolejnych lat pracujesz na stanowisku referendarza sądowego.
Obecnie w Polsce jest około 9 tys. zawodowo czynnych sędziów.
Sędziowie są niezawiśli, tj. podporządkowani wyłącznie Konstytucji i ustawom (a także ratyfikowanym umowom międzynarodowym za zgodą wyrażoną w ustawie). Są powoływani przez Prezydenta RP, mają immunitet sędziowski, są nieusuwalni. Nie mogą należeć do partii politycznych i podejmować dodatkowej pracy (poza naukową).
W polskich sądach powszechnych obok zawodowych sędziów w składach sądzących zasiadają też ławnicy. Ich rola jest nieco inna niż ławy przysięgłych z 'Dwunastu gniewnych ludzi'. Ławników wybierają rady gmin. Ławnicy muszą legitymować się nieskazitelnym charakterem, mieć od 30 do 65 lat, mieszkać w miejscu kandydowania co najmniej od roku. Ławnik przy wydawaniu wyroku ma w zasadzie takie same uprawnienia jak sędzia. To praca społeczna. W Polsce jest około 45 tys. ławników. Obecnie dyskutuje się o ograniczeniu ich roli w sądach. Wyrażany jest pogląd, że zakres spraw w których występują ławnicy jest za duży. Postuluje się, aby orzekali tylko w sprawach najcięższych zbrodni i w sprawach rozwodowych. To tendencja europejska. W wielu krajach Europy ograniczono ich rolę do niezbędnego minimum (np. we Francji zasiadają tylko w sądach karnych zajmujących się najcięższymi postępowaniami).
B. Prokurator stoi na straży praworządności i czuwa nad ściganiem przestępstw. Prowadzi postępowanie przygotowawcze (przed postawieniem aktu oskarżenia w sądzie) samodzielnie, albo nadzoruje Policję w tym zakresie. W sądzie - oskarża.
Aplikacja prokuratorska trwa 3 lata i kończy się egzaminem. Karierę rozpoczyna się w prokuraturze rejonowej. Potem można pracować w prokuraturze okręgowej, apelacyjnej i Krajowej. Poza prokuraturą powszechną można pracować w wojskowych jednostkach organizacyjnych prokuratury oraz w Instytucie Pamięci Narodowej.
Naczelnym organem Prokuratury jest Prokurator Generalny. Funkcję tę sprawuje Minister Sprawiedliwości.
Prokurator jest obowiązany do podejmowania działań określonych w ustawach, kierując się zasadą bezstronności i równego traktowania wszystkich obywateli. Przy wykonywaniu czynności prokurator jest niezależny. Prokurator jest jednak obowiązany wykonywać zarządzenia, wytyczne i polecenia przełożonego prokuratora. Jeżeli nie zgadza się z poleceniem, może żądać jego zmiany lub wyłączenia go od wykonywania czynności albo udziału w sprawie.
Prokurator jest obowiązany w służbie i poza służbą powinien strzec powagi sprawowanego urzędu i unikać wszystkiego, co mogłoby przynieść ujmę godności prokuratora lub osłabić zaufanie do jego bezstronności. Nie może należeć do partii politycznej ani brać udziału w żadnej działalności politycznej.
Obecnie w Polsce jest około 6 tys. czynnych zawodowo prokuratorów.
C. Referendarze sądowi i asystenci sędziego należą do grupy pomocniczych pracowników sądowych (są też sekretarze sądowi). To nowe zawody w Polsce.
Referendarzem sądowym może zostać magister prawa, który ukończył 24 lata i odbył roczną aplikację. Po pięciu latach pracy może przystąpić do egzaminu sędziowskiego.
Asystentem sędziego może zostać magister prawa, który ukończył 26 lat i odbył roczną aplikację. Po pięciu latach pracy może także przystąpić do egzaminu sędziowskiego.
D. Notariusz jest powołany do dokonywania czynności, którym podmioty są obowiązane albo pragną nadać formę notarialną.
Notariusz jest osobą zaufania publicznego, korzysta z ochrony przysługującej funkcjonariuszom publicznym, podlega w dość szerokim zakresie nadzorowi Ministra Sprawiedliwości. Dokumenty wystawione przez notariusza mają charakter dokumentów urzędowych. Charakter czynności zawodowych notariusza oraz sposób ich wykonywania mają też cechy wolnego zawodu.
Notariusze tworzą samorząd notarialny. Notariuszem zostać można po odbyciu aplikacji notarialnej i egzaminie notarialnym. Trzeba ponadto pracować co najmniej 2 lata w charakterze asesora notarialnego i ukończyć 26 lat. Notariusza powołuje Minister Sprawiedliwości. Notariusz prowadzi kancelarię i powinien osobiście dokonywać wszystkich czynności (np. sporządzać akty notarialne, poświadczenia, spisywać protokoły, przygotowywać odpisy dokumentów). Obecnie zawód wykonuje około 1,6 tys. notariuszy.
E. Adwokat i radca prawny. Zawody te należą do tzw. wolnych zawodów. Przyjmuje się, że 'wolny zawód' to profesja, która wyróżnia się:
- służebnością publiczną zawodu, wyrażającą się misją ochrony rozwijania lub gwarantowania dóbr wyższego rzędu (życia, zdrowia, sztuki, własności intelektualnej, mienia wielkiej wartości, ładu społecznego i publicznego, praw i wolności jednostki itp.),
- intelektualnym charakterem czynności zawodowych wymagającym specjalistycznej edukacji, często też praktyki,
- intelektualną i ekonomiczną niezależnością osoby wykonującej wolny zawód,
- związaniem szczególnymi zasadami etyki zawodowej,
- obowiązkową przynależnością do właściwej korporacji zawodowej (samorządu zawodowego),
- świadczeniem usług na własną odpowiedzialność.
Wolne zawody prawnicze w Polsce lat dziewięćdziesiątych były terenem ostrej konfrontacji między adwokatami a radcami prawnymi. Od 1997 r. radcowie uzyskali znaczne rozszerzenie swoich kompetencji, a adwokaci utracili monopol na świadczenie wielu usług. W sensie przedmiotowym spod zakresu czynności zawodowych radcy wyłączone są obecnie tylko sprawy karne, rodzinne i opiekuńcze. Radca w sprawach karnych może występować jedynie jako pełnomocnik oskarżyciela posiłkowego oraz powoda cywilnego, jeżeli jest nim instytucja państwowa, społeczna lub przedsiębiorca, a także występować jako pełnomocnik pokrzywdzonego przedsiębiorcy oraz jako pełnomocnik interwenta i podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej w sprawach o przestępstwa i wykroczenia skarbowe.
Oba zawody są obecnie bardzo zbliżone pod wieloma względami, takimi jak np. dostęp do zawodu, uprawnienia i obowiązki, zasady organizacji samorządów, zasady etyki zawodowej.
Korporacje zawodowe adwokatów i radców mają znaczny stopień samorządności i autonomii w kreowaniu wielu istotnych standardów postępowania, decydują o dopuszczeniu do uprawiania danego zawodu i o stosowaniu środków dyscyplinujących swoich członków. Korporacje są formą zdecentralizowanej administracji publicznej, podlegają nadzorowi państwa oraz sądowej kontroli rozstrzygnięć adresowanych do swoich członków.
Obecnie trwa dyskusja o dostępie do wolnych zawodów prawniczych (w tym i do zawodu notariusza).
Dopuszczenie do wykonywania pewnych zawodów to tradycja wywodząca się ze średniowiecza. Samorządy zawodowe (korporacje zawodowe) tradycyjnie decydują o tym, kto będzie ich członkiem. Po to są między innymi tworzone. Samorządami zawodowymi objętych jest także kilka innych zawodów, w których preferowane jest wykształcenie prawnicze albo które można wykonywać po prawie (komornik, rzecznik patentowy, doradca podatkowy, kurator sądowy). Jest to więc problem szerszy: czy korporacje powinny mieć prawo do dopuszczania do zawodów oraz w jakim zakresie państwo powinno nadzorować proces rekrutacji i określać zasady wykonywania pewnych profesji? Gdzie jest racjonalna granica? Korporacje zawodowe (jest ich w Polsce coraz więcej) mają obowiązek dbać o poziom profesjonalizmu swoich członków, ale nie może to oznaczać blokowania dostępu do zawodu w obawie przed konkurencją ze strony młodszych kadr. W ogromnej większości państw europejskich adwokatem zostaje się na podstawie egzaminu organizowanego przez państwo lub z udziałem państwa (np. w Wielkiej Brytanii, Francji, Niemczech). Korporacje adwokackie nie decydują tam same, kto dostaje się na aplikację. Najbardziej liberalna jest Hiszpania - praktyka adwokacka jest tam otwarta dla każdego absolwenta prawa, który znajdzie zatrudnienie w już działającej kancelarii prawniczej.
Adwokat świadczy pomoc prawną osobom fizycznym, przedsiębiorcom oraz jednostkom organizacyjnym - organom państwowym, samorządowym, organizacjom społecznym i innym jednostkom nie posiadającym osobowości prawnej.
Zasięg podmiotowy i przedmiotowy pomocy prawnej udzielanej przez adwokata nie jest w zasadzie ograniczony prawem, a w wykonywaniu swoich obowiązków zawodowych adwokat podlega tylko Konstytucji i ustawom. W czasie i w związku z wykonywaniem zawodu adwokat korzysta z ochrony prawnej, podobnie jak sędzia i prokurator. Jego tytuł zawodowy 'adwokat' podlega ochronie prawnej.
Adwokatura (palestra) to ogół adwokatów i aplikantów adwokackich zorganizowanych na zasadach samorządu zawodowego.
Adwokat, wykonując swój zawód udziela porad prawnych, sporządza opinie prawne i opracowuje projekty aktów prawnych. Na podstawie udzielonego pełnomocnictwa występuje przed sądami i urzędami. Coraz częściej negocjuje w imieniu klienta.
Adwokaci pracują obecnie głównie w indywidualnych kancelariach adwokackich albo w spółkach (jawnej, cywilnej, komandytowej, partnerskiej). Często w spółkach pracują adwokaci i radcowie prawni, przy czym wyłącznym przedmiotem ich działalności musi być świadczenie pomocy prawnej. Siedzibę zawodową adwokata, na jego wniosek, wyznacza okręgowa rada adwokacka.
Adwokaci zorganizowani są w samorząd adwokacki. Nadzór nad ich działalnością sprawuje Minister Sprawiedliwości.
Obecnie zawód wykonuje około 7 tys. adwokatów.
Radca prawny świadczy pomoc prawną, polegającą w szczególności na udzielaniu porad prawnych sporządzaniu opinii prawnych, opracowywaniu projektów aktów prawnych, oraz występowaniu przed sądami i urzędami w charakterze zastępstwa prawnego i procesowego. Coraz częściej tez negocjuje umowy w imieniu klienta. Celem pomocy prawnej jest ochrona prawna interesów podmiotów na rzecz których jest wykonywana.
Radcowie prawni zorganizowani są na zasadach samorządu zawodowego. Tytuł zawodowy 'radca prawny' podlega ochronie prawnej. Radca prawny wykonuje zawód zgodnie z prawem ze starannością wynikającą z wiedzy prawniczej oraz etyki radcy prawnego (kodeksu etyki radcy prawnego).
Radca prawny wykonuje swój zawód jako zawód 'wolny' albo w ramach stosunku pracy. Jest dyskusyjne w doktrynie, czy radca zatrudniony w przedsiębiorstwie albo innej jednostce w ramach umowy o pracę wykonuje nadal 'wolny zawód'.
Jeśli radca prawny wykonuje swój zawód jako 'wolny', to robi to:
- na podstawie umowy zlecenia,
- w kancelarii radcy prawnego,
- w spółce (jawnej, cywilnej, komandytowej, partnerskiej).
W spółce może pracować razem z adwokatami.
Jeśli natomiast radca prawny wykonuje swój zawód w ramach stosunku pracy, to zajmuje wtedy samodzielne stanowisko, podległe bezpośrednio kierownikowi jednostki organizacyjnej. Jeśli w jednostce pracuje wielu radców, mogą być zorganizowani w komórki, biura itp., jednak każdy z nich podlega bezpośrednio kierownikowi.
Radca może być zatrudniony w więcej niż jednej jednostce organizacyjnej.
Zawód można wykonywać jednocześnie w różnych formach, a więc w stosunku pracy i w kancelarii, spółce lub na podstawie umowy zlecenia.
Obecnie wykonuje zawód ponad 20 tys. radców.
Po wejściu do Unii Europejskiej polscy adwokaci i radcowie muszą liczyć się z konkurencją unijnych kolegów, dla których otworzy się polski rynek pomocy prawnej. Jednocześnie sami mają szansę na pracę w państwach Unii.