PRAWO RODZINNE - ZARYS WYKŁADU

Autor: Marcin Stachowicz, na podstawie podręcznika T.Sokołowskiego „Prawo rodzinne. Zarys wykładu”

* cytowane artykuły (np. art.58) bez podania ich źródła prawnego to przepisy pochodzące z k.r.o.

I. PODSTAWOWE INFORMACJE

1. Pojęcie

Dział prawa cywilnego regulujący stosunki prawne wynikające z więzi małżeńskich oraz więzi rodzicielskich.

Składa się ono z części regulujących:

- zawarcie małżeństwa

- prawa i obowiązki małżonków

- rozwód i separację

- pochodzenie dziecka

- władzę rodzicielską

- przysposobienie dziecka

- obowiązki alimentacyjne w rodzinie.

2. Charakter i odmienność prawa rodzinnego na tle całego systemu prawa cywilnego

O odmienności prawa rodzinnego decydują przede wszystkim:

- normy o charakterze bezwzględnie obowiązującym ( choć wewnątrz tych ram osoby postępują względem siebie zgodnie ze swoimi przekonaniami)

- odmienna metoda regulacji, co przejawia się w istnieniu szczególnej rodzinnoprawnej sankcji, a nie normalnej oraz brak równorzędności we wszystkich stosunkach rodzinnoprawnych ( podporządkowanie dzieci rodzicom)

- istnienie elementu administracyjnoprawnego ( rodzice muszą chronić dobro dziecka co podlega kontroli państwa)

- prawo rodzinne nie posiada odrębnej części ogólnej

- charakterystyczne dla niego są liczne klauzule generalne, w szczególności dobra dziecka i dobra rodziny

Natomiast stosunki pomiędzy małżonkami przypominają stosunki cywilnoprawne oparte na równorzędności stron.

3. Klauzula generalna dobra dziecka w prawie rodzinnym

To optymalna konfiguracja elementów dotyczącego dziecka stanu rzeczy, czyli interesu dziecka. Ochrona dobra dziecka to najważniejsza zasada prawa rodzinnego.

Typowe elementy dobra dziecka to:

- zdrowie psychiczne, fizyczne i moralne

- stabilność środowiska materialnego, emocjonalnego i psychicznego

Z zasady dobra dziecka wynikają pewne zakazy dotyczące nienaruszania jego dotychczasowej sytuacji, o ile to środowisko dziecka nie ma wyraźnych cech negatywnych.

Należą do nich:

- zakaz destabilizacji jego sytuacji, jeżeli nie wykazuje ona złego wpływu na dziecko

- zakaz zmiany kierunku wychowania dziecka

4. Prawa rodzinne

To prawa podmiotowe wynikające w więzi rodzinnych.

Charakter praw rodzinnych ( typowych):

- mają niemajątkowy charakter

- ich celem jest ochrona interesu prawnego członków rodziny ( mogą się jej domagać od innych członków rodziny- dzieci od rodziców, bądź od państwa)

Prawa rodzinne mogą jednak również mieć charakter majątkowy. Szczególną grupę praw rodzinnych tworzą prawa służące ochronie dóbr osobistych, np. stanu cywilnego.

5. Prawa i obowiązki w rodzinie - podziały

Według kryterium podmiotów:

- występujące miedzy małżonkami

- występujące między rodzicami i dziećmi ( np. władza rodzicielska, obowiązek posłuszeństwa dziecka, nazwisko dziecka)

- występujące miedzy dalszymi krewnymi ( np. alimentacja, kontakty między krewnymi)

Według kryterium podlegania egzekucji:

- podlegające egzekucji przy pomocy przymusu państwowego ( np. obowiązki alimentacyjne, piecza nad dzieckiem)

- nie podlegające egzekucji w sensie cywilnoprawnym, które można podzielić dalej na:

• Obowiązki, których niewykonanie nie powoduje ujemnych skutków prawnych ( np. wzajemna pomoc, wierność)

• Obowiązki, których niewykonanie powoduje niekorzystna reakcję systemu prawnego, jednak nie pod postacią przymusu ( np. nienależyte sprawowanie pieczy nad dzieckiem- nie można do tego przymusić osoby, ale będzie można ograniczyć jego władzę rodzicielską); taka sankcja ( rodzinnoprawna) ma na celu minimalizację niekorzystnych dla drugiej strony następstw zachowania osoby

6. Źródła prawa rodzinnego

Konstytucja ( zasadnicze założenia dotyczące małżeństwa i rodziny):

- art.18: RP chroni małżeństwo ( jako związek mężczyzny i kobiety), rodzinę, macierzyństwo i rodzicielstwo

- art. 33.1: równouprawnienie kobiety i mężczyzny w życiu rodzinnym

- art. 47: prawo do ochrony życia rodzinnego

- art. 48.1: rodzice wychowują dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami, co jednak powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka oraz jego wolność sumienia, wyznania i jego przekonania

-art. 48.2: ograniczenie ( pozbawienia) praw rodzicielskich tylko w przypadkach określonych w ustawie i na mocy prawomocnego orzeczenia sądowego

- art. 53.3: rodzice mają prawo do wychowania moralnego i religijnego dzieci zgodnie ze swoimi przekonaniami

- art. 71: państwo w swojej polityce uwzględnia dobro rodziny i pomaga rodzinom znajdującym się w szczególnie trudnej sytuacji oraz matce przed i po urodzeniu dziecka

- art. 72: RP chroni prawa dziecka uwzględniając przy tym jego zdanie; ustawa określa kompetencje Rzecznika Praw Dziecka.

Kodeks rodzinny i opiekuńczy:

- jego poprzednikami po1945 r. były:

• Dekrety dotyczące prawa rodzinnego z lat 1945-46 ( prawo małżeńskie osobowe, prawo małżeńskie majątkowe, prawo rodzinne, prawo opiekuńcze)

• Kodeks rodzinny z 27.06.1950 r. ( lakoniczny, oparty na wzorcach radzieckich, podobny został uchwalony w Czechosłowacji; jego zasługami jest równouprawnienie dzieci pozamałżeńskich z małżeńskimi oraz równouprawnienie kobiety i mężczyzny w rodzinie)

- KRO uchwalono 25 lutego 1964 r., zaczął obowiązywać 01.01.1965 r.

- nawiązuje on w dużej mierze do rozwiązań z 1950 r. ( nadal aktualne orzecznictwo z lat 1950-1964)

Inne źródła ( tzw. prawo o rodzinie):

- nie muszą mieć jedynie charakteru cywilnoprawnego, mogą to być np. akty administracyjne

- należą do nich:

• Ustawa- Prawo o aktach stanu cywilnego z 1986 r.

• Ustawa o zmianie imion i nazwisk z 1956 r.

• Kodeks postępowania cywilnego

• Ustawa- Prawo międzynarodowe prywatne z 1965 r.

• Kodeks cywilny z 1964 r. ( Księga pierwsza- Część ogólna)

Źródła europejskie i międzynarodowe:

- do podstawowych źródeł ( o charakterze ogólnym) tego typu zalicza się:

• Powszechną Deklarację Praw Człowieka z 10.12.1948

• Europejską Konwencję o ochronie praw człowieka i podstawowych wolnościach z 4.11.1950

• Akty założycielskie Wspólnot Europejskich

• Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i Trybunału Sprawiedliwości

- do źródeł bezpośrednio poruszających kwestie prawa rodzinnego zaliczamy:

• Po pierwsze akty o ogólnym charakterze, czyli:

1. Konwencja ONZ o prawach dziecka z 1989 r.

2. Europejska Konwencja o wykonywaniu praw dzieci z 1996 r.

3. Konwencja dotycząca statusu uchodźcy z 1951 r.

• Po drugie akty o szczególnym już charakterze, czyli:

1. Akty związane z wykonywaniem władzy rodzicielskiej ( w Europie funkcjonuje nazwa piecza nad dzieckiem), np. Konwencja o kontaktach z dzieckiem z 2003 r.

2. Akty związane z problematyką adopcyjną, np. Europejska Konwencja o przysposobieniu dzieci z 1967 r.

3. Akty związane z zagadnieniami alimentacyjnymi, np. Konwencja o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych z 1973 r.

- do źródeł prawa rodzinnego proceduralnego zaliczamy:

• Rozporządzenie Rady z 2003 r. tzw. Bruksela IIa (ma zastosowanie w jurysdykcji oraz uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej)

• Inne rozporządzenia Rady ( m.in. z 2001 o współpracy między sądami Państw Członkowskich przy przeprowadzaniu dowodów w sprawach cywilnych lub handlowych)

• Konwencje: z 1954 r. o procedurze cywilnej oraz z 1980 r. o ułatwieniu dostępu do wymiaru sprawiedliwości w stosunkach międzynarodowych

- źródłem prawa nie są rezolucje i rekomendacje wydawane przez instytucje europejskie, ale mają one ważne znaczenie dla przyjmowania kierunków interpretacji rodzimego prawa rodzinnego

7. Sądowa ochrona rodziny i dziecka

- sprawy rodzinne są rozpatrywane bądź na drodze procesowej, bądź w postępowaniu nieprocesowym ( znacznie częściej); specjalnym rodzajem są sprawy nieletnich, któ®zy popełnili czyn karalny lub przejawiają oznaki demoralizacji ( połączone elementy prawa cywilnego i karnego)

- w 1977 r. wyodrębniono wydziały rodzinne i nieletnich, czyli stworzono nową kategorię organizacyjną zwaną popularnie sądami rodzinnymi; są to wyspecjalizowane wydziały w sądach rejonowych, które rozstrzygają następujące kwestie:

• Sprawy z zakresu prawa rodzinnego

• Sprawy nieletnich ( cywilne i karne)

• Sprawy związane z przymusowym leczeniem alkoholików

Poza kompetencją wydziałów rodzinnych znajdują się natomiast sprawy o rozwód, unieważnienie małżeństwa, unieważnienie uznania dziecka, rozwiązanie przysposobienia, które rozpatruje sąd okręgowy.

- pewną kategorie funkcjonalną ( nie organizacyjną) w wydziałach rodzinnych pełnią tzw. sądy opiekuńcze ( spośród szerzej rozumianych spraw rodzinnych te Skaldy sędziowskie rozpatrują sprawy dotyczące władzy rodzicielskiej i opieki nad małoletnimi)

-organami pomocniczymi sądów rodzinnych są:

• Kuratorzy sądowi

• Kuratorskie ośrodki pracy z młodzieżą wykonujące pracę wychowawczą

• Rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne

• Powiatowe centra pomocy rodzinie

8. Placówki opiekuńcze

- w przypadku, kiedy pobyt dziecka w rodzinie pochodzenia nie jest możliwy lub zagraża jego dobru, wówczas umieszcza się je w środowisku zastępczym, które może stanowić osoba fizyczna lub instytucja - placówka opiekuńcza

- placówki opiekuńcze można podzielić na 2 grupy:

• Placówki opiekuńcze opieki całkowitej

• Placówki opiekuńcze opieki doraźnej

- Placówkami opiekuńczymi opieki całkowitej są:

• Placówki opiekuńczo-wychowawcze ( domy dziecka)- mogą być prowadzone przez państwo, organizacje społeczne lub związki wyznaniowe. Można je podzielić na domy dziecka dla dzieci do lat 3 i domy dla starszych dzieci

• Rodziny zastępcze- tworzą je spokrewnione lub nie spokrewnione z dzieckiem istniejące już rodziny, do których jest ono przyjęte, ale nie adoptowane. Umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej może być środkiem ograniczającym władze rodzicielską. Rodzinę zastępczą może tworzyć jedna osoba wychowująca dziecko ( niepełna rodzina zastępcza)

• Rodzinne domy dziecka- są nimi duże wielodzietne rodziny zastępcze

- Placówkami opiekuńczymi opieki doraźnej są:

• Placówki odciążające rodziców- np. żłobki, przedszkola ( rodzice zachowują tu nadal pełnię praw rodzicielskich)

• Placówki przejściowo pełniące pieczę nad dzieckiem- znajdują one zastosowaniu przy dysfunkcjach rodziny ( wynikających zarówno z zachowania rodziców lub dziecka). Decyzję o skierowaniu do nich podejmuje sąd opiekuńczy. Może być ona podjęta także wtedy, gdy zwrócą się o to rodzice bądź opiekunowie w przypadku oczekiwania na orzeczenie w sprawie nagannej postawy nieletniego lub w trakcie oczekiwania na adopcję.

9. Pojęcie rodziny

- Zgodnie z art.23 KRO to związek małżeński kobiety i mężczyzny, którego celem jest zrodzenie lub przysposobienie i wychowanie dzieci ( choć jeśli ich jeszcze nie mają to także są traktowani jak rodzina).

- Według niektórych rodziną jest dopiero tzw. rodzina mała, czyli składająca się z dwóch pokoleń ( rodzina duża- wielopokoleniowa składa się także z innych krewnych).

- Rodzina nie jest podmiotem prawa cywilnego, jest jednak podmiotem interesu chronionego prawem.

- do innych rodzajów rodziny zaliczamy:

• Rodziny niepełne- rodzina składająca się tylko z jednego rodzica lub krewnego wychowującego samotnie dziecko.

• Małżeństwa wyłącznie wyznaniowe- nie są małżeństwami na gruncie prawa rodzinnego.

• Konkubinaty- związki osób, które nie zawarły prawnie skutecznego małżeństwa będą uznawane za rodzinę w rozumieniu prawa rodzinnego jeśli wychowują w nich dzieci.

• Rodziny wychowawców- sytuacja, w której dziecko jest wychowywane przez nie spokrewnioną ze sobą osobę.

10. Pojęcie małżeństwa

- To trwały związek prawny kobiety i mężczyzny, którego głównymi cechami są:

• Monogamia- można pozostawać jedynie w jednym związku małżeńskim.

• Egalitaryzm- równouprawnienie kobiety i mężczyzny jako małżonków.

• Trwałość- w swoim założeniu małżeństwo jest dozgonnym związkiem kobiety i mężczyzny

• Rozwiązywalność- wyjątek od cechy dozgonności małżeństwa, określony w danych przypadkach ( dwie możliwości: rozwód lub separacja).

11. Pokrewieństwo

- Jest ono ustalane według liczby urodzeń w linii prostej ( można być krewnym wstępnym lub zstępnym) lub bocznej.

12. Powinowactwo

- To więź rodzinnoprawna między osobą a krewnymi jego małżonka. Stopień ustala się także według liczby urodzeń i odpowiada stopniowi pokrewieństwa małżonka.

II. ZAWARCIE MAŁŻEŃSTWA ( art. 1-22 KRO)

1. Zdolność do zawarcia małżeństwa

- do wymagań bezwzględnych, które należy spełnić, aby zawrzeć małżeństwo należy zaliczyć:

• Stronami związku małżeńskiego musi być kobieta i mężczyzna ( art.1 KRO)

• Stronami nie może być rodzeństwo, osoby spokrewnione w linii prostej i pozostające w stosunku przysposobienia

• Stroną nie może być osoba pozostająca w związku małżeńskim

- do wymagań względnych, które może korygować swoimi decyzjami sąd należą:

• Wiek ( 18 lat; dla kobiety może zostać obniżony do 16 lat)

• Powinowactwo ( w linii prostej)

• Ubezwłasnowolnienie

• Choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy

A - ŚWIECKA FORMA ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA

2. Przesłanki zawarcia świeckiej formy małżeństwa

- Przesłanki te dzieli się na 3 grupy:

• Przesłanki zawarcia małżeństwa ( obligatoryjne)

• Przesłanki porządkowe

• Przeszkody małżeńskie

- Przesłanki obligatoryjne to ( art.1 § 1):

• Zgodne oświadczenie woli

• Jednoczesna obecność nupturientów

• Jednoczesna obecność kierownika urzędu stanu cywilnego ( istnieją 3 wyjątkowe sytuacje, w których małżeństwa nie zawiera się w urzędzie stanu cywilnego, są to:

1. Uzasadnione przyczyny, na podstawie których kierownik przyjmuje oświadczenie poza USC

2. Gdy małżeństwo, które zawiera Polak ( Polacy) za granicą, oświadczenie może przyjąć polski konsul

3. Zawarcie małżeństwa w innej formie, kiedy jest ono zawierane za granicą i odpowiada to formie państwa obcego.)

- Przesłanki porządkowe mają charakter organizacyjny i ich nie zachowanie nie wpływa na istnienie małżeństwa ( jest ich 10- str.33 w pdr.)

- Przeszkody małżeńskie dzieli się według 2 kryteriów:

• Możliwości zawarcia małżeństwa

1. Przeszkody, przy których małżeństwo nie może być zawarte:

- pokrewieństwo ( w linii prostej i bocznej do drugiego stopnia)

- bigamia

- przysposobienie ( ale możliwe jest rozwiązanie przysposobienia)

- ubezwłasnowolnienie ( możliwe jest uchylenie ubezwłasnowolnienia)

2. Przeszkody, przy których sąd może podjąć decyzję zezwalająca na zawarcie małżeństwa:

- wiek

- niedorozwój psychiczny lub choroba

- powinowactwo

• Konwalidacji ( uzdrowienia wadliwej czynności prawnej)- pokrewieństwo jest jedyną przeszkodą, której nigdy nie można usunąć, inne przy pewnych okolicznościach mogą ustać ( i tym samym nastąpi konwalidacja małżeństwa)

Jeżeli tych przeszkód nie usunięto przy zawarciu małżeństwa to jest ono ważne, ale podlega unieważnieniu ( należy wystąpić z powództwem o unieważnienie, inaczej małżeństwo będzie ważne).

B - KONKORDATOWA FORMA ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA

3. Przesłanki zawarcia małżeństwa w formie konkordatowej

- Przesłanki te dzieli się również na 3 grupy:

• Przesłanki zaistnienia małżeństwa ( obligatoryjne)

• Przesłanki porządkowe

• Przeszkody małżeńskie

- Przesłanki obligatoryjne to:

• Zgodne oświadczenie woli

• Jednoczesna obecność nupturientów

• Jednoczesna obecność duchownego

• Podległość prawu Kościoła

• Sporządzenie aktu małżeństwa

- Przesłanki o charakterze porządkowym nie decydują o ważności zawarcia małżeństwa, mogą jedynie powodować odpowiedzialność „dyscyplinarną” duchownego ( jest ich 9- katalog na stronie 44 w pdr.)

4. Etapy postępowania związanego z zawarciem małżeństwa w formie konkordatowej

- Wyróżnia się 4 obligatoryjne etapy, które muszą nastąpić po sobie w procedurze zawarcia małżeństwa konkordatowego. Są to:

• Uzyskanie zaświadczenia o zdolności do zawarcia małżeństwa

• Złożenie zaświadczenia duchownemu i zawarcie małżeństwa

• Przekazanie zaświadczenia o zawarci małżeństwa do USC

• Sporządzenie aktu małżeństwa przez kierownika USC

5. Unieważnienie małżeństwa

- Przesłankami pozwalającymi unieważnić małżeństwo są obok 7 przeszkód małżeńskich także dwie kolejne przesłanki:

• Wady oświadczenia woli, takie jak:

1. Zakłócenie świadomości ( jedynie stan wyłączający świadome wyrażenie woli)

2. Błąd ( co do tożsamości drugiej strony)

3. Groźba bezprawna ( o charakterze fizycznym)

• Wadliwe pełnomocnictwo ( małżeństwo ulega jednak tu konwalidacji z chwilą podjęcia pożycia), może zajść z 3 powodów:

1. Brak zgody sądu na zawarcie małżeństwa w ten sposób

2. Nieważność pełnomocnictwa

3. Odwołanie pełnomocnictwa przez mocodawcę

- Unieważnienie następuje w trybie szczególnego procesu ( stosuje się przepisy o postępowaniu rozwodowym; ale brak zastosowania klauzul generalnych dających sądowi wolny wybór)

- Podmiotami legitymowanymi do żadania unieważnienia są:

• Każdy zainteresowany ( gdy wynika to z bigamii lub pokrewieństwa)

• Małżonkowie

• Mocodawca ( gdy wadliwe pełnomocnictwo)

• Prokurator

- Brak ograniczenia wystąpienia z żadaniem terminem, choć nie można go wytaczać po ustaniu przesłanki unieważnienia

• WYJĄTEK: przy Wadach oświadczenia woli termin wynosi 6 m-cy od ustania stanu wyłączającego świadome wyrażanie woli, od wykrycia błędu lub ustania obawy wywołanej groźbą bezprawną, ale nie dłużej niż 3 lata od zawarcia małżeństwa.

- Skutki unieważnienia mają charakter wsteczny, jednak na istotne konsekwencje dla byłych małżonków i ich rodzin stosuje się odpowiednio przepisy o skutkach rozwodu

- wyjątkowo można także unieważnić małżeństwo już po jego ustaniu ( w przypadku pokrewieństwa i bigamii)

- czym innym niż unieważnienie małżeństwa są:

• Ustalenie nieistnienia małżeństwa ( gdy nie zaistniały wszystkie obligatoryjne przesłanki zawarcia małżeństwa)

• Unieważnienie aktu małżeństwa ( który został sporządzony, mimo iż nie było w ogóle czynności zawarcia małżeństwa).

III. PRAWA I OBOWIĄZKI MAŁŻONKÓW ( art. 23-30 KRO)

1. Prawa i obowiązki o charakterze osobistym występujące między małżonkami

- zawarcie małżeństwa rodzi nowe prawa podmiotowe i obowiązki, które wynikają z norm bezwzględnie stosowalnych i dotyczą:

• Wspólnego pożycia

• Wierności

• Wzajemnej pomocy

• Współdziałania dla dobra rodziny

A także dotyczą:

• Nazwisk małżonków

• Rodzicielstwa wspólnych dzieci

- WSPÓLNE POŻYCIE obejmuje:

• Pożycie małżeńskie- rozpatruje się je tradycyjnie w 3 płaszczyznach: duchowej i fizycznej ( które wspólnie nazywa się więzią osobistą) i gospodarczej ( wspólne mieszkanie, przygotowywanie posiłków itp.); pożycie małżeńskie w określonym stopniu zmienia granice integralności cielesnej; jego zerwanie ( najczęściej polega na wyprowadzeniu się jednego z małżonków z dotychczasowego wspólnego mieszkania) powoduje zaistnienie stanu separacji faktycznej, która może prowadzić do separacji lub rozwodu

• Ograniczenie miru domowego- małżonek ma prawo przebywać w mieszkaniu współmałżonka

- WIERNOŚĆ obejmuje zakaz współżycia fizycznego oraz ogranicza autonomię w sferze kontaktów towarzyskich

- WZAJEMNA POMOC dotyczy wszystkich aspektów związanych ze wspólnym życiem ( zwłaszcza obowiązek wsparcia materialnego i moralnego w trudnych sytuacjach życiowych oraz pielęgnację w czasie choroby)

- WSPÓŁDZIAŁANIE DLA DOBRA RODZINY czyli prawo i obowiązek rozstrzyganiu o istotnych sprawach rodziny; powinno się to wyrażać we wspólnym podejmowaniu istotnych decyzji ( decyzja samodzielna w takiej sprawie nie wiąże drugiego małżonka i wspólnych dzieci); jeżeli brak takiego porozumienia to każdy z nich może się zwrócić rozstrzygnięcie do sądu ( art.24)

- NAZWISKA MAŁŻONKÓW- małżonkowie przed lub po zawarciu małżeństwa w USC składają oświadczenie o tym jakie będą nosić nazwiska ( jeżeli przed duchownym to oświadczenie to jest w zaświadczeniu kierownika USC); nowe nazwisko może składać się najwyżej z dwóch członów; przy braku oświadczenia małżonek pozostaje przy swoim dotychczasowym nazwisku

- PRAWA I OBOWIĄZKI RODZICIELSKIE, ich powstanie modyfikuje nieodwracalnie ( dożywotnio) sytuację prawną małżonków. Dotyczy ona kwestii związanych z:

• Poczęciem dziecka

• Urodzeniem dziecka

• Wskazaniem nazwiska dziecka ( art.88- następuje to w oświadczeniu dotyczącym nazwisk przyszłych małżonków; jeżeli małżeństwo jest zawarte już po urodzeniu to przepis ten stosuje się odpowiednio, ale po ukończeniu 13. roku życia dziecko musi wyrazić zgodę na zmianę nazwiska)

• Pieczą nad dzieckiem i jego majątkiem

W kwestii praw i obowiązków rodzicielskich nie ma równorzędności sytuacji małżonków, na wyższej pozycji stoi żona ( mąż musi ponosić większość ciężarów ekonomicznych).

2. Prawa i obowiązki o charakterze majątkowym występujące między małżonkami

- ta grupa praw i obowiązków prawie w całości jest regulowana przez normy bezwzględnie obowiązujące; można je podzielić na:

• Prawa i obowiązki majątkowe ściśle związane z elementami niemajątkowymi

• Możliwość korzystania z osobistego majątku małżonka lub jego rodziny

• Prawa i obowiązki wynikające z małżeńskiego prawa majątkowego

- PRAWA I OBOWIĄZKI MAJĄTKOWE ŚCIŚLE ZWIAZANE Z ELEMENTAMI NIEMAJĄTKOWYMI dzieli się na:

1. Przyczynianie się do zaspokajania materialnych potrzeb rodziny- wynika to z art. 23 i 27, gdzie wyrażony został obowiązek zaspokajania potrzeb rodziny ( tu interpretowany w aspekcie materialnym); obowiązuje zasada równej stopy życiowej ( małżonkowie żyją na równym poziomie, choć nie należy interpretować tego nazbyt dosłownie)

- gdy jeden z małżonków nie spełnia świadczeń na rzecz zaspokojenia potrzeb rodziny, sąd może nakazać, aby wynagrodzenie lub inne należności przypadające jednemu małżonkowi były wypłacane w całości lub części do rąk drugiego małżonka ( dwie przesłanki: nieprzyczynianie się do zaspokajania potrzeb rodziny i pozostawanie we wspólnym pożyciu)- art.28

2. Odpowiedzialność za zobowiązania zaciągnięte w zwykłych sprawach rodziny- do zwykłych potrzeb zaliczamy te, które są związane z realizacją obowiązku zaspokajania potrzeb rodziny, przy ich ocenie bierze się pod uwagę kryterium subiektywne ( uwzględnienie poziomu życia, stopnia zamożności, wykształcenia stanu zdrowia i innych elementów sytuacji społecznej rodziny) i obiektywne ( charakter potrzeby na tle ogólnej sytuacji społeczeństwa)

- odpowiedzialność za takie zobowiązania ma charakter solidarny ( niezależnie od typu ustroju majątkowego, w którym pozostają małżonkowie); z ważnych przyczyn ( np. lekkomyślne zaciąganie zobowiązań, separacja faktyczna) na żądanie małżonka sąd może wyłączyć odpowiedzialność małżonka, który zobowiązania nie zaciągał- art. 30 ( przepis ten służy ochronie wierzycieli)

3. Reprezentowanie współmałżonka- wg art.29 istnieją 3 przesłanki prawa do tej reprezentacji:

• Przemijająca nietrwała przeszkoda

• Wspólne pożycie

• Brak sprzeciwu małżonka

- zakres tego uprawnienia obejmuje działanie w sprawach zwykłego zarządu w odniesieniu do jego majątku ( bliska relacja łącząca małżonków powoduje, że zakres tego zwykłego zarządu jest interpretowany szerzej niż przy zwykłym zarządzie przy współwłasności w częściach ułamkowych)

- brak jednak pełnego katalogu czynności zwykłego zarządu i czynności przekraczających ten zakres, doktryna i judykatura wskazują jedynie czynności typowe dla obu tych katalogów ( czynnością zwykłego zarządu będzie ta, która nie dotyczy wartości stanowiącej istotną część całego majątku)

- reprezentowany małżonek może się sprzeciwić możliwości reprezentowania jego osoby, jednak jeżeli osoba trzecia nie wiedziała o tym to czynność będzie skuteczna

- MOŻLIWOŚĆ KORZYSTANIA W OKREŚLONYCH GRANICACH Z OSOBISTEGO MAJĄTKU MAŁŻONKA LUB MAJĄTKU JEGO RODZINY może przybrać postać dwóch sytuacji:

• Uprawnienie do korzystania z mieszkania i sprzętów należących do drugiego małżonka- jest ono wskazane bezpośrednio w art. 28¹, ale jest ograniczone celem, mianowicie uprawnienie to powinno służyć celowi jakim jest zaspokajanie potrzeb rodziny

• Korzystanie z innych przedmiotów oraz inne korzystne sytuacje faktyczne- pozostają one poza zakresem regulacji art. 28¹ i polegają głównie na uzyskiwaniu pomocy ekonomicznej od szerszej rodziny bądź znajomych małżonka

- PRAWA I OBOWIĄZKI WYNIKAJĄCE Z MAŁŻEŃSKIEGO PRAWA MAJĄTKOWEGO, przede wszystkim te związane z majątkiem wspólnym małżonków oraz majątkiem osobistym małżonków, które to od chwili zawarcia małżeństwa muszą spełniać służebną rolę wobec obowiązku zaspokajania potrzeb rodziny.

IV. SYTUACJA MAJĄTKOWA MAŁŻONKÓW ( art. 31-54 )

1. Elementy sytuacji majątkowej małżonków

- majątek wspólny małżonków to zgodnie z węższą koncepcją majątku w prawie cywilnym jedynie ogół praw podmiotowych ( aktywów) przypadających danemu podmiotowi; jednak nastręcza to następujących problemów:

• Wg art. 46 KRO po ustaniu wspólności majątkowej stosuje się przepisy o wspólności majątku spadkowego, a do jego podziału przepisy o dziale spadku a w prawie spadkowym stosuje się szersze pojęcie majątku ( aktywa-prawa podmiotowe i pasywa- obowiązki)

- sytuację majątkową małżonków dzieli się na dwa zakresy:

1. Odniesienia majątkowe między małżonkami

• Małżeńskie ustroje majątkowe ( ustawowy, umowne- wspólności: rozszerzonej lub ograniczonej i rozdzielności: majątkowej i majątkowej z wyrównaniem dorobków, przymusowa rozdzielność majątkowa)

• Prawo do mieszkania należącego do drugiego małżonka

• Inne odniesienia majątkowe ( np. zwyczajne umowy zawierane między małżonkami)

2. Elementy sytuacji majątkowej mające doniosłość w relacjach z osobami trzecimi

• Solidarna odpowiedzialność ( art.30)

• Reprezentacja i zarząd zastępczy

• Odpowiedzialność za zobowiązania drugiego małżonka ( na podstawie art.41, 47 §2, 50

2. Pojęcie i rodzaje majątkowych ustrojów małżeńskich

- ustrój majątkowy małżeński to pojęcie węższe od całokształtu sytuacji majątkowej małżonków i jest jedynie jednym z jego elementów

- ustrój wewnątrzrodzinnych stosunków majątkowych, w jakich pozostają ze sobą małżonkowie, z wyłączeniem stosunków, które istnieją między małżonkami z racji samego zawarcia małżeństwa

- do podstawowych rodzajów ustrojów majątkowych małżeńskich należą:

1. Ustrój wspólności ( zalety: harmonizacja wspólnoty małżeńskiej, umacnianie rodziny, kumulacja majątku; wady: trudności w sprawowaniu zarządu ograniczenie swobody każdego z małżonków)

2. Ustrój rozdzielności ( zalety: prostota, łatwość w zarządzie majątkiem, brak ograniczeń swobody małżonków; wady: zagrożenie pozycji kobiety zajmującej się wychowywaniem dzieci, a nie pomnażaniem swojego majątku, nie sprzyjanie umacnianiu więzi rodzinnych)

3. Ustrój rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków ( system podziału dorobków)- ustrój pośredni, bliższy ustrojowi rozdzielności, wprowadzony od 2005 r. jako drugi alternatywny ustrój umowny; przewiduje, iż w czasie trwania małżeństwa każdy z małżonków w czasie trwania małżeństwa ma swój majątek osobisty, ale po ustaniu małżeństwa majątki te się łączą i dzieli się je na równe części.

USTAWOWY USTRÓJ MAJĄTKOWY ( WSPÓLNOŚCI MAJĄTKOWEJ MAŁŻEŃSKIEJ)

3. Istota ustawowego ustroju małżeńskiego

- to ustrój, w którym każdy z małżonków zachowuje majątek sprzed zawarcia małżeństwa oraz majątek odziedziczony później ( majątek osobisty), natomiast majątek nabyty po zawarciu małżeństwa stanowi majątek wspólny ( art. 31)

- wspólność majątkowa ma charakter niepodzielny ( inaczej niż przy współwłasności w częściach ułamkowych)- żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego ani rozporządzać udziałem, który może mu przypaść w razie ustania wspólności ( art.35)

- każdy z współmałżonków ma prawo do współposiadania rzeczy wchodzących w skład majątku wspólnego oraz do zgodnego korzystania z rzeczy ( sytuacja ta ma charakter symetryczny, bo małżonków jest dwóch, inaczej niż kiedy jest więcej niż 2 współwłaścicieli)

4. Składniki majątku wspólnego

- składnikami majątku wspólnego są majątkowe prawa podmiotowe o charakterze bezwzględnym i względnym; ze względu na podstawę prawną można je podzielić na 2 grupy:

1. Składniki wchodzące do majątku wspólnego na podstawie KRO:

• Zarobki małżonków ( ale dopiero od chwili pobrania -art. 31 § 2)

• Korzyści z praw autorskich i wynalazczych

• Inne dochody z majątku osobistego ( ujmowane podobnie jak dochody z majątku wspólnego oraz dochody z innej działalności zarobkowej małżonków szeroko, czyli jako tzw. dochód brutto

• Środki zgromadzone na rachunkach otwartych lub pracowniczych funduszy emerytalnych

• Inne wspólne prawa:

- Prawa wspólnie nabyte ( przedmioty majątkowe, posiadanie, ekspektatywy, użytkowanie) przez jednego lub dwóch małżonków w czasie trwania małżeństwa

- Prawa nabyte przez jednego małżonka, gdy tylko on ma do tego kwalifikacje ( np. gdy drugi małżonek jest cudzoziemcem lub nie spełnia kwalifikacji do nabycia gospodarstwa rolnego)

- Przedmioty zwykłego urządzenia domowego- art. 34 ( chyba, że są przynależnością mieszkania, które należy tylko do jednego z małżonków)

- Wierzytelności ( o dochody z majątku wspólnego, dotyczącego dochodów z majątku osobistego, wynikające ze zdarzeń prawnych, z tytułu rachunku bankowego; ale z tytułu wynagrodzenia za pracę lub innej działalności zarobkowej jednego z małżonków już nie!)

2. Składniki wchodzące do majątku wspólnego na podstawie innych ustaw:

• Nieruchomości rolne:

- nabyte od SP przed wejściem w życie ustawy z 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi SP

- nabyte na podstawie ustawy z 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych ( także, gdy tylko jeden małżonek był stroną nieformalnej umowy)

• Spółdzielcze prawo do lokalu ( lokatorskie i własnościowe) nabyte po dniu 15 stycznia 2003r., gdy zostało przydzielone jednemu małżonkowi w czasie trwania wspólności majątkowej ( chyba że prawo to zostało nabyte w drodze darowizny, dziedziczenia albo zapisu- art. 33 pkt.2 oraz gdy nabyto na podstawie czynności prawnej w drodze surogacji- art. 33 pkt.10)

• Spółdzielcze prawo do lokalu ( lokatorskie i własnościowe) nabyte przed dniem 15 stycznia 2003 r., bez względu na panujący miedzy małżonkami ustrój majątkowy , gdy lokal został przydzielony w czasie trwania małżeństwa w celu zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych rodziny ( a jeżeli pozostawali w ustroju wspólności majątkowej to składnikiem majątku wspólnego był także wkład mieszkaniowy lub budowlany bez względu na pochodzenie środków; gdy po ustaniu małżeństwa prawo do lokalu przydzielono tylko jednemu małżonkowi to również było ono prawem wspólnym jeżeli sąd nie określił, któremu z małżonków przypadało prawo do wkładu)

• Prawo najmu lokalu- jeżeli stosunek ten nawiązano w czasie trwania małżeństwa w celu zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych założonej rodziny ( art. 680¹ § 1 k.c.); jeżeli miedzy małżonkami istnieje rozdzielność majątkowa to stosuje się przepisy o wspólności ustawowej.

5. Zarząd majątkiem wspólnym

- na podstawie art. 36 w zw. z art. 23 małżonkowie są zobowiązani w równym stopniu współdziałać w zarządzie majątkiem wspólnym; każdy z nich ma obowiązek informowania drugiego o:

• Stanie majątku wspólnego

• Czynnościach zarządu jakich dokonał i jakich zamierza dokonać

• Zobowiązaniach obciążających majątek wspólny

- zarząd majątkiem wspólnym małżonków to wszelkiego rodzaju dyspozycje i czynności odnoszące się do poszczególnych składników majątku i wpływające na jego stan; zarząd ten ma najszerszy ( ze względu na sam charakter małżeństwa) charakter w porównaniu z innymi sytuacjami prawnymi związanymi z współuprawnieniem kilku osób względem tego samego majątku lub rzeczy

- zarząd majątkiem wspólnym dzieli się na:

1. Samodzielny zarząd majątkiem wspólnym, który obejmuje:

• Czynności, które dotyczą przedmiotów majątkowych należących do majątku wspólnego, a w szczególności czynności zmierzające do zachowania tego majątku ( art. 36 § 2)

- drugi małżonek ma prawo sprzeciwu względem czynności samodzielnego zarządu przed jej dokonaniem, co jednak nie dotyczy czynności w bieżących sprawach życia codziennego lub zmierzających do zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny, albo podejmowanych w ramach działalności zarobkowej drugiego małżonka; czynność taka będzie jednak skuteczna względem osób trzecich jeśli nie mogły się one zapoznać ze sprzeciwem przed dokonaniem czynności; małżonek, który mimo sprzeciwu chce dokonać czynności może się zwrócić do sądu o jej zezwolenie ( art. 36¹)

- sąd może także na żądanie jednego z małżonków pozbawić prawa samodzielnego zarządu, co można orzec tylko z ważnych powodów. Czynności dokonane wówczas przez drugiego małżonka będą nieważne, jednak jeżeli powody te ustaną sąd może uchylić dane ograniczenie ( art. 40)

• Samodzielny zarząd przedsiębiorstwem ( a dokładniej przedmiotami majątkowymi służącymi małżonkowi do wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności zarobkowej, przy czym zysk z tego przedsiębiorstwa zasila majątek wspólny, a małżonek-przesiębiorca nie może bez zgody drugiego małżonka przenosić stopniowo składników wspólnego przedsiębiorstwa do majątku osobistego) - art. 36 § 3. Jednak w przypadku przemijającej przeszkody drugi małżonek może dokonywać niezbędnych bieżących czynności ( to te, które dotyczą zachowania substancji i nieprzerwanego funkcjonowania takiego przedsiębiorstwa oraz zapobieżenia stratom)

2. Czynności dokonywane za zgodą drugiego małżonka ( art. 37), którymi są:

• Czynności prawne prowadzące do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia nieruchomości lub użytkowania wieczystego, oddania nieruchomości do używania lub pobierania z niej pożytków

• Czynności prawne prowadzące do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia prawa rzeczowego, którego przedmiotem jest budynek lub lokal

• Czynności prawne prowadzące do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia i wydzierżawienia gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa

• Darowizny z majątku wspólnego ( z wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych)

- zgoda ta ( zgodnie z art. 63 k.c.) może być wyrażona przed, w trakcie jak oraz po dokonaniu czynności prawnej ( przy jednostronnych czynnościach nie można jednak stosować potwierdzenia) i musi być w wymaganej dla niej formie

- umowa zawarta bez zgody drugiego małżonka jest czynnością prawną ważną, ale kulejącą. Kontrahent może wyznaczyć małżonkowi termin do jej potwierdzenia, a po jego upływie staje się wolny ( jednak małżonek, który umowę zawarł może z tego tytułu ponosić odpowiedzialność za starty kontrahenta i to zarówno z majątku osobistego, jak i wspólnego)

- jeżeli kontrahent pozostawał w dobrej wierze to mimo wszystko czynność bez zgody wywrze skutki prawne na podstawie art. 169 k.c. ( rzeczy ruchome), bądź dzięki rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych ( nieruchomości)

- gdy małżonek odmawia zgody na czynność podyktowaną dobrem rodziny ( ale nie chodzi tu o aspekt zysku tylko o ochronę najważniejszych aspektów życia rodziny) albo jeżeli porozumienie z nim napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może zezwolić na dokonanie czynności bez tej zgody ( art. 39)

6 Majątek osobisty

- zgodnie z art. 33 elementami ( katalog zamknięty, wyczerpujący) majątku osobistego małżonka są:

• Przedmioty nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej ( czyli przed zawarcie małżeństwa, jak i po zawarciu intercyzy wprowadzającej rozdzielność majątkową)

• Przedmioty nabyte poprzez dziedziczenie, zapis i darowiznę ( poza przedmiotami zwykłego urządzenia domowego, chyba, że rozporządzający postanowił inaczej)

• Prawa wspólnika i inne prawa wynikające z wspólności łącznej ( przede wszystkim prawa małżonka, które mu przysługują jako wspólnikowi spółki cywilnej i osobowej)

• Przedmioty osobiste

• Prawa niezbywalne

• Odszkodowania i zadośćuczynienia ( ale wypłacana okresowo renta wchodzi już w skład majątku wspólnego)

• Wierzytelność o wynagrodzenie za pracę lub osiągane z tytułu innej działalności zarobkowej

• Nagrody za osobiste osiągnięcia małżonka i prawa własności intelektualnej

• Surogaty ( nowo nabyte przedmioty ze środków uzyskanych w zamian za przedmioty wchodzące pierwotnie w skład określonego majątku)

- w przypadku sporu co wchodzi w skład majątku osobistego można wystąpić o sądowe ustalenie w drodze art. 189 k.p.c.

- zarząd majątkiem osobistym sprawuje samodzielnie każdy z małżonków ( w przypadku przemijającej przeszkody w jego sprawowaniu drugi małżonek ma prawo do tzw. wzajemnej reprezentacji, czyli działania w sprawach zwykłego zarządu majątkiem osobistym- art.29)

UMOWNE USTROJE MAJĄTKOWE ( MODYFIKACJA USTROJU MAJĄTKOWEGO)

7. Intercyza

- to umowa majątkowa małżeńska dokonująca zmiany zasad przynależności do majątku wspólnego lub majątków osobistych określonych kategorii praw majątkowych ( a nie konkretnych praw); nie kreuje ona nowego stosunku prawnego, a jedynie modyfikuje istniejące już zasady przynależności praw majątkowych do danych majątków

- jej skutkiem jest to, że od określonej chwili dane prawa nabyte przez małżonków wchodzą w skład majątków osobistych lub majątku wspólnego na innych zmodyfikowanych zasadach

- intercyza w prawie polskim może modyfikować ustrój majątkowy małżeński w jednym z trzech kierunków:

• Rozszerzenie wspólności

• Ograniczenie wspólności

• Wprowadzenie ustroju rozdzielności majątkowej lub rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków

- jest ona zawierana w formie aktu notarialnego pod rygorem nieważności, co może nastąpić zarówno przed, jak i w trakcie trwania małżeństwa. Można ją zawierać kilkakrotnie, zmieniając każdorazowo sytuację prawnomajątkową

- intercyza jest swoistą umową i nie obowiązuje ja zasada swobody umów, dzięki niej można jedynie zmodyfikować lub znieść wspólność lub rozdzielność majątkową, nie można natomiast:

• Wprowadzić pozakodeksowego ustroju majątkowego

• Zmienić granic zarządu majątkiem wspólnym

• Uprzywilejowywać jednego z małżonków

8. Rozszerzenie wspólności majątkowej

- to postanowienie, ze z chwila wskazaną w umowie zaczną obowiązywać nowe zasady i do majątku wspólnego będzie wchodzić większa niż dotąd grupa wskazanych rodzajowo przedmiotów majątkowych. Pozostałe zasady odnoszące się do ustroju wspólności pozostają niezmienione

- wspólność można rozszerzyć zarówno na przyszłość, jak i ze skutkiem wstecznym

- rozszerzenie wspólności nie może objąć następujących kategorii przedmiotów majątkowych:

• Przedmiotów z tytułu dziedziczenia, zapisu lub darowizny

• Praw majątkowych wynikających ze wspólności łącznej

• Praw niezbywalnych

• Większości wierzytelności z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała

• Wierzytelności z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę

• Niewymagalnych jeszcze wierzytelności o wynagrodzenie za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej

• Przedmiotów osobistych ( to ograniczenie swoiste, bo jest jedynie regułą interpretacyjną, która ma zastosowanie, jeżeli pojawiają się wątpliwości co do uregulowania tej kwestii w umowie)

- rozszerzenie wspólności spełnia następujące funkcje:

• Służy akumulacji środków ekonomicznych

• Sprzyja umacnianiu osobistych więzi łączących małżonków

• Może stawiać jednego z małżonków w korzystniejszej sytuacji względem wierzycieli

9. Ograniczenie wspólności

- to postanowienie, ze z chwilą wskazaną w umowie rodzaje przedmiotów majątkowych będą wchodzić do majątków osobistych małżonków zamiast do ich majątku wspólnego ( ale przedmioty majątkowe uzyskane przed chwilą wskazaną w umowie pozostaną w majątku wspólnym)

- ograniczenie wywołuje tylko skutek na przyszłość ( od chwili zawarcia intercyzy lub z chwilą w niej wskazaną), choć można postanowić, że dane przedmioty staną się współwłasnością w częściach ułamkowych ( co de facto powoduje skutek wsteczny)

- funkcją ograniczenia wspólności jest zwiększenie samodzielności ekonomicznej małżonków

10. Zakres treści intercyz

- dopuszczalne jest zawieranie kolejnych intercyz, które zmienią postanowienia poprzednich; mogą one zmieniać ustrój na inny albo dokonywać jedynie zmian w ustanowionym już ustroju

- można dokonywać: dalszego rozszerzania wspólności, ograniczania wspólności rozszerzonej ( tzw. intercyzy quasi-ograniczające), większego ograniczania i zmniejszania zakresu ograniczonej współwłasności ( tzw. intercyzy quasi-rozszerzające)

- intercyzy mogą zawierać w swojej treści postanowienia uzależniającej jej skuteczność od nadejścia terminu ( w zasadzie każda intercyza ma charakter terminowy) lub warunku

- kontrowersje natomiast wzbudzają tzw. intercyzy mieszane, czyli łączące w jednej umowie postanowienia rozszerzające i ograniczające; zgodnie z wykładnią funkcjonalną, poglądami judykatury i doktryny takie intercyzy są niedopuszczalne; wg T.Sokołowskiego należy jednak przyjąć wykładnię gramatyczną i dopuścić możliwość intercyz kombinowanych ( łączących rozszerzenie z ograniczeniem w odniesieniu do jednego okresu; w przeciwieństwie d o intercyz mieszanych terminowych lub warunkowych, w których w danym okresie będzie istniał zawsze tylko jeden rodzaj ustroju majątkowego, a momencie, kiedy nadejdzie termin lub spełni się warunek zostanie on zastąpiony przez inny rodzaj ustroju); wg Sokołowskiego za wykładnią gramatyczną art. 47 przemawiają następujące argumenty:

• Dokonanie nowelizacji tego artykułu wskazuje na dążenie ustawodawcy do większej liberalizacji sfery majątkowej małżonków

• Niesie wiele korzyści praktycznych

• Podobne rozwiązania przyjęto w innych krajach europejskich ( szersza tendencja)

• Zadaniem intercyzy jest jak najlepsze uregulowanie odniesień majątkowych między małżonkami, mniejsze znaczenie ma natomiast to w jakim położeniu znajdą się wówczas wierzyciele ( mają oni bowiem instrumenty spoza prawa rodzinnego)

11. Zwykłe umowy w stosunkach majątkowych między małżonkami

- intercyzy nie są „zwyczajnymi” umowami cywilnoprawnymi, jednak takie również mogą miedzy sobą zawierać małżonkowie, wyróżnia się 3 rodzaje takich umów:

• Umowy przenoszące konkretne prawo z majątku osobistego małżonka A do majątku osobistego małżonka B

• Umowy przenoszące prawo z majątku osobistego do majątku wspólnego

• Umowy przenoszące prawo z majątku wspólnego do majątku osobistego ( te wzbudzają najwięcej kontrowersji, wg niektórych ich zawieranie wymaga intercyzy, ale jest to wymaganie oderwane od realiów praktyki i zbyt daleko idące)

- ograniczeniem swobody takich umów jest jednak to, iż w ich drogą nie można przenosić podstawowych składników majątku wspólnego, gdyż prowadziłoby to do skutku sprzecznego z normami regulującymi ustrój wspólności ustawowej; ponadto mogłoby to być również niekorzystne dla wierzycieli

12. Skuteczność intercyzy względem osób trzecich ( art. 47 § 2)

- w sytuacji kiedy wierzyciele małżonka A dochodzą swoich należności od małżonków, których struktura majątku uległa zmianie w drodze intercyzy, jej skuteczność ulega ograniczeniu

- małżonkowie mogą się powołać na intercyzę tylko wtedy, gdy wierzyciel wiedział o niej i znał jej rodzaj ( nie musiał być już wtajemniczony w samą treść intercyzy). Ciężar udowodnienia stanu wiedzy osoby trzeciej spoczywa na małżonkach, jako zainteresowanych skutkiem tego faktu ( art. 6 k.c.)

13. Ustanie wspólności majątkowej

- zachodzi ono w przypadku:

• Wprowadzenia rozdzielności majątkowej na drodze intercyzy

• Zaistnienia przymusowej rozdzielności majątkowej ( na skutek sądowego wprowadzenia rozdzielności, w drodze ubezwłasnowolnienia małżonka, w przypadku upadłości jednego z małżonków, orzeczenia separacji)

• Z chwilą ustania małżeństwa ( czyli z chwilą śmierci, uprawomocnienia się wyroku rozwodowego albo unieważnienia małżeństwa)

- skutkiem ustania wspólności jest przekształcenie masy majątkowej, która do tej pory tworzyła wspólność łączną w wspólność w częściach ułamkowych; zastosowanie znajdują w tej sytuacji przepisy o wspólności majątku spadkowego i o dziale spadku w związku z art. 43-46

- w podzielonym majątku małżonkowie mają co do zasady równe udziały ( art. 43 § 1), ale sąd może ustalić nierówne udziały ( dokonuje tego z ważnych powodów z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z małżonków przyczynił się do powstania majątku w tym także nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i w we wspólnym gospodarstwie domowym- art. 43 § 2 i 3 - analiza wartości pracy żony powinna uwzględniać ustalone w toku postępowania rozwodowego zachowania stron, czyli zarówno wykonywanie obowiązków, jak i uchylanie się od nich; sąd może ustanowić nierówne udziały także wtedy, gdy przewiduje je intercyza, ale w innej wysokości- art. 50¹)

- sąd po ustaleniu składu majątku przydziela małżonkom poszczególne składniki, często dzieląc dane przedmioty ( jeżeli równy podział nie jest możliwy sad może zasądzić spłaty)

- przy podziale majątku mogą powstać roszczenia związane z poczynionymi nakładami i wydatkami, zachodzą one w trzech sytuacjach:

• Kiedy nakłady i wydatki zostały poczynione z majątku wspólnego na majątek osobisty ( najczęściej dochodzenie nakładów i wydatków przybiera postać roszczenia o zapłatę); jednak nie można żądać zwrotu nakładów i wydatków poniesionych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód lub zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny

• Kiedy nakłady i wydatki zostały poczynione z majątku osobistego na majątek wspólny; żadanie ich zwrotu ma każdy z małżonków, jeżeli nie dotyczyły one zaspokojenia potrzeb rodziny

• Kiedy z majątku wspólnego zostały zapłacone długi jednego z małżonków ( ale długi niezapłacone nadal obciążają majątek wspólny); jeżeli jednak cel zaciągnięcia zobowiązania był związany z zaspokojeniem potrzeb rodziny lub z przedmiotami przynoszącymi dochód nie można żądać zwrotu

- kontrowersyjną kwestią jest to czy po ustaniu małżeństwa a przed orzeczeniem podziału majątku można dokonać rozporządzenia swoim udziałem w tym majątku; należy przyjąć, iż jest to dopuszczalne, ale jedynie w granicach określonych przez prawo spadkowe

14. Rozdzielność majątkowa

- rozdzielność majątkowa powstaje w drodze intercyzy ( r.m. zwykła lub z wyrównaniem dorobków; nie może mieć ona skutku ex tunc, nie można także w drodze takiej intercyzy wyłączyć lub ograniczyć wspólności swoistej dotyczącej np. wspólnie wynajętego mieszkania) lub w wyniku orzeczenia sądu ( r.m. przymusowa)

- w wyniku wprowadzenia rozdzielności powstają dwie osobne masy majątkowe, które stają się majątkiem osobistym małżonka ( może nim już swobodnie zarządzać i rozporządzać)

15. Rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków

- polega na tym, iż każdy z małżonków samodzielnie zarządza swoim majątkiem, a wzrost tego majątku stanowi dorobek. Po ustaniu rozdzielności majątkowej następuje wyrównanie dorobków, czyli małżonek, którego dorobek jest mniejszy ma roszczenie o zapłatę lub przeniesienie na jego rzecz praw o wartości odpowiadającej różnicy dorobków

- ustrój ten może ustać w przypadku:

• Ustania małżeństwa

• Zawarcia intercyzy znoszącej ten ustrój

• Orzeczenia separacji, czego skutkiem będzie powstanie zwykłej rozdzielności

• Ubezwłasnowolnienia lub ogłoszenia upadłości jednego z małżonków

- dorobek może być obliczany na zasadach określonych w intercyzie ( można w niej wyłączyć pewne kategorie przedmiotów) bądź w KRO ( w skład dorobku nie wchodzą wówczas przedmioty majątkowe nabyte przed zawarcie intercyzy oraz w drodze dziedziczenia lub darowizny, prawa niezbywalne, odszkodowania, wierzytelności z tytułu wynagrodzenia z pracę lub inną działalność zarobkową, prawa własności intelektualnej; natomiast zaliczają się do dorobku: prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej, przedmioty majątkowe służące tylko jednemu małżonkowi oraz będące nagrodami oraz niektóre świadczenia dokonane kosztem majątku), wówczas bierze się pod uwagę stan majątku z chwili ustania rozdzielności a ceny poszczególnych jego składników ustala się wg dnia kiedy dokonuje się rozliczenia

- z ważnych powodów ( np. uzyskiwania mniejszego wynagrodzenia z powodu pijaństwa przez jednego z małżonków) można żądać zmniejszenia obowiązku wyrównania dorobków; jeżeli brak porozumienia małżonków co do wyrównania, rozstrzyga o nim sąd ( po śmierci jednego z małżonków wyrównanie następuje pomiędzy spadkobiercami tej osoby a drugi małżonkiem; spadkobiercy tylko wyjątkowo mogą domagać się zmniejszenia obowiązku wyrównania, tj. gdy zmarły wytoczył przed śmiercią powództwo o rozwód lub unieważnienie małżeństwa, orzeczona została separacja i do tego wystąpiły także wystąpiły ważne powody; małżonek pozostający przy życiu realizuje to prawo na ogólnych zasadach)

16. Przymusowy ustrój majątkowy

- przyjmuje on najczęściej postać rozdzielności majątkowej i jest on orzekany przez sąd ( z ważnych powodów takich jak np. separacja faktyczna, alkoholizm, trwonienie majątku) lub powstaje z mocy prawa w razie ubezwłasnowolnienia, ogłoszenia upadłości jednego z małżonków lub orzeczenia separacji

- sąd wszczyna postępowanie na żądanie małżonka lub prokuratora. Rozdzielność jest ustanawiana z dniem wydania wyroku ( wyjątkowo tylko z datą wcześniejszą, np. datą wniesienia powództwa; jest to niekorzystne dla wierzycieli bo przymusowy ustrój majątkowy jest dla nich wiążący nawet jeżeli o nim nie wiedzieli)

- ustrój ten ustaje w momencie zniesienia ubezwłasnowolnienie, umorzenia, ukończenia lub uchylenia postępowania upadłościowego oraz zniesienia separacji ( wtedy powstaje ustrój ustawowy)

17. Odpowiedzialność za zobowiązania drugiego małżonka, za należności karne i po ustaniu wspólności

- podział zobowiązań cywilnoprawnych:

• Zaciągnięte indywidualnie

- za zgodą drugiego małżonka

- bez zgody drugiego małżonka ( w tym wyróżnia się tu zobowiązania powstałe w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa)

• Zaciągnięte wspólnie

W oparciu o cel zobowiązania wyróżnia się:

• Służące zaspokojeniu potrzeb rodziny

• Mające na celu interes tylko jednego małżonka

Uwzględniając kryterium chwili powstania wyróżnia się:

• Zobowiązania powstałe w czasie trwania wspólności

• Zobowiązania powstałe przed powstaniem wspólności lub po jej ustaniu

- za zobowiązania zaciągnięte wspólnie małżonkowie odpowiadają solidarnie wszystkimi trzema majątkami ( podobnie gdy zobowiązanie było zaciągnięte przez jednego w celu zaspokojenia potrzeb rodziny- art.30, to przepis ius cogens, ale małżonek może się zobowiązać, że pokryje dług ze swojego majątku osobistego)

- Za zobowiązania zaciągnięte przez jednego za zgodą drugiego małżonka, odpowiada dłużnik swoim majątkiem osobistym oraz małżonkowie majątkiem wspólnym- art. 41 § 1 ( to sytuacja rozdzielenia długu odpowiedzialności- małżonek A, który zaciągnął w drodze czynności prawnej zobowiązanie pozostaje w stosunku prawnym z X, jest zatem dłużnikiem osobą odpowiedzialną; małżonka B nie łączy stosunek prawny z X, ale jest on poprzez majątek wspólny także osobą odpowiedzialną)

- za zobowiązania:

• Powstałe przez powstanie wspólności

• Zaciągnięte bez zgody małżonka

• Niewynikające z czynności prawnej

• Dotyczące majątku osobistego

• Związane z przedsiębiorstwem

Odpowiada dłużnik z majątku osobistego oraz z części majątku wspólnego ( tj. z : zarobków dłużnika, jego praw własności intelektualnej, a jeżeli długi są związane z przedsiębiorstwem to również z przedmiotów tworzących to przedsiębiorstwo)- art. 41 § 2 i 3;

Jeżeli wierzytelność powstała przed rozszerzeniem wspólności to wierzyciel może też dochodzić swoich roszczeń z przedmiotów, które w drodze intercyzy rozszerzającej wspólność znalazły się w majątku wspólnym

- za zobowiązania karnoprawne ( głównie koszty sądowe i grzywny) odpowiada się zgodnie z kolejnością określoną w art. 28 KKW ( dzieli on majątek wspólny na zarobki i korzyści oraz inne dochody z majątku osobistego, z których najpierw są realizowane roszczenia; dopiero w drugiej kolejności roszczenia sądu są realizowane z innych dochodów z majątku osobistego oraz pozostałych składników majątku wspólnego; ale małżonek może wykazać, że skazany współmałżonek nie przyczynił się lub przyczynił w stopniu nieznacznym do powstania majątku wspólnego lub do nabycia jego określonych składników bądź że zaspokojenie z majątku wspólnego byłoby sprzeczne z ZWS ); egzekucja z majątku wspólnego jest niemożliwa jeśli pokrzywdzonym jest małżonek lub jego dzieci

- po ustaniu wspólności odpowiedzialność ponosi jedynie dłużnik majątkiem osobistym ( do którego wchodzi udział z majątku wspólnego), choć byli małżonkowie nadal odpowiadają solidarnie za zobowiązania zaciągnięte wspólnie oraz dla zaspokojenia potrzeb rodziny ( art. 30)

V. POCHODZENIE DZIECKA ( art. 62-86 )

- pochodzenie dziecka jest elementem stanu cywilnego ( czyli rodzinnoprawnej sytuacji dziecka, który jest zarazem dobrem osobistym)

- polski system prawny dąży do tego, aby sytuacja prawna dzieci pochodzących z małżeństwa i dzieci pozamałżeńskim była równa

1. Macierzyństwo

- w typowych sytuacjach ( gdy dziecko rodzin się w klinikach) fakt ustalenia matki jest ewidentny ( zasada mater semper certa est), dlatego brak w prawie rodzinny regulacji dotyczącej kwestii macierzyństwa

- wpis faktu urodzenia dziecka do księgi stanu cywilnego ma charakter deklaratoryjny i dowodowy, a jego prawdziwość można podważyć w postępowaniu sądowym ( stan niepewności powstaje, gdy dziecko urodziło się poza kliniką-ojciec dziecka ma 14 dni na zgłoszenie tego faktu do USC, może też dokonać tego kobieta, co rodzi możliwość podania się innej kobiety za matkę)

- w sądowym dochodzeniu macierzyństwa mamy do czynienia z dwoma powództwami:

• Powództwo o ustalenie macierzyństwa- wytaczane, gdy brak oznaczenia matki w akcie urodzenia, albo gdy wpisano w nim nazwiska fikcyjnych rodziców ( byli oni nieznani); legitymacje ma dziecko, kobieta ustalająca macierzyństwo, mężczyzna, którego ojcostwa dotyczy rozstrzygnięcie, każdy kto ma interes prawny w ustaleniu macierzyństwa oraz prokurator

• Powództwo o zaprzeczenie macierzyństwa- prowadzi do podważenia prawidłowości wpisu w akcie urodzenia; powództwo wytacza się przeciwko matce wskazanej w akcie urodzenia, jej mężowi i dziecku. Nadrzędną zasadą w tych sprawach jest ustalenie rzeczywistego pochodzenia dziecka 9 zasada prawdy obiektywnej), wiec nie będzie miała tu zastosowania klauzula ZWS z art. 5 k.c. ( jedyny wyjątek wg SN: gdy dziecko jest już przywiązane uczuciowo do matki, która je wychowała); wyrok w tej sprawie ma charakter deklaratoryjny ze skutkiem wstecznym jeżeli macierzyństwo zostanie zaprzeczone

2. Sądowe ustalenie ojcostwa

- powództwo o ustalenie ojcostwa ( które nie jest znane) może być wytoczone przez: matkę, domniemanego ojca ( te podmioty mają na to tylko 6 miesięcy i jedynie do czasu śmierci dziecka albo uzyskania przez nie pełnoletniości), dziecko oraz prokuratora

- brak tzw. pozytywnego dowodu, który bezspornie wskazywałby na to, ze domniemany mężczyzna jest ojcem dziecka

- domniemanie ojcostwa: ojcem dziecka jest ten, kto obcował z matką nie dawniej niż w 300. ( prawie 43 tygodnie) i nie później niż w 180. ( prawie 26 tygodni) dniu przed urodzeniem- tzw. okres koncepcyjny; ciężko jednak wykazać, że do takiego obcowania faktycznie doszło, gdyż są to sprawy intymne, odbywające się najczęściej bez świadków; określenie ram okresu koncepcyjnego nie oznacza, że urodzenie dziecka wcześniej niż w 26 tygodniu ciąży spowoduje oddalenie powództwa ( art. 85 § 1 jedynie ułatwia ustalenie ojcostwa)

- mężczyzna może się bronić szeregiem dowodów:

1. Impotencja- jej udowodnienie dotyczy okresu koncepcyjnego i może chodzić zarówno o niezdolność do współżycia fizycznego, jak i niezdolności do zapłodnienia

2. badania serologiczne- istnieją trzy poziomy testów serologicznych ( każdy następny daje większe prawdopodobieństwo ojcostwa, jednocześnie każdy poziom może udowodnić, iż mężczyzna ojcem nie jest):

• Grupy krwi

• Dodatkowe cechy krwi ( cechy Mn, wskaźniki Rh)

• Antygeny HLA ( jeżeli nie wykluczy się tu ojcostwa jego prawdopodobieństwa wzrasta do 90%)

3. Badania genetyczne DNA ( określenie cech kwasu DNA przy zastosowaniu metody PCR)- to praktycznie już dowód pozytywny, ustala ojcostwo na 99,999%, pewność tej metody zależy jednak od zachowania wysokich standardów badań laboratoryjnych; metoda ta jest jednak nie przydatna w niektórych sytuacjach ( np. przy związkach kazirodczych)

4. Inne dowody przyrodnicze:

• Badania antropologiczne

• Stopień dojrzałości urodzonego dziecka ( dziecko jest wcześniakiem a strony współżyły ze sobą 9miesięcy temu)

• Inne okoliczności ( np. współżycie miało miejsce w okresie niepłodności kobiety, strony stosowały środki antykoncepcyjne)

- mężczyzna może także stawiać w toku postępowania zarzuty:

• Może twierdzić, iż nie obcował płciowo z matką w okresie koncepcyjnym

• Exceptio plurium concummbentium- wykazanie, ze matka obcowała jeszcze z innym mężczyzną ( mężczyznami) i jego ojcostwo jest bardziej prawdopodobne ( jeżeli jest takie samo to nie oddali to powództwa); jednocześnie przed matka nie może w toku tego samego postępowania przypozwań innego mężczyznę

- Skutki prawne ustalenia ojcostwa to:

1. Wyrok ma charakter deklaratoryjny ze skutkiem ex tunc

2. Powstają wszystkie skutki wynikające z pokrewieństwa, szczególnie spadkowe

3. Obowiązek alimentacyjny ze skutkie ex tunc ( możliwość roszczenia regresowego względem ojca)

4. Dziecko uzyskuje nazwisko ojca ( w wyroku ustalającym ojcostwo lub później na swój wniosek i przedstawiciela ustawowego)

5. Sąd może przyznać władzę rodzicielską ( nie powstaje ona ex lege)

3. Pochodzenie dziecka od męża matki

- domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki- konstrukcja tego domniemania nawiązuje do okresu koncepcyjnego ( 300-180 dni przed rozwiązaniem ciąży)- wg art. 62 § 1 dziecko pochodzi od męża matki jeżeli zostało urodzone:

• W trakcie trwania małżeństwa

• W okresie 300 dni od ustania małżeństwa, jego unieważnienie lub separacji ( jeżeli jednak matka w tym okresie zawarła drugie małżeństw to domniemywa się, że dziecko pochodzi od drugiego męża)

Jest to domniemanie wzruszalne ( zawsze na drodze postępowania o zaprzeczenie ojcostwa)

- jeżeli dziecko urodzi się w pierwszych 180 dniach po zawarciu małżeństwa to domniemanie jest słabiej chronione- mąż matki musi jedynie złożyć oświadczenie o zaprzeczeniu ojcostwa z wyjątkiem dwóch sytuacji:

• Mąż obcował z matką w okresie koncepcyjnym przed zawarciem małżeństwa lub

• Mąż zawierając małżeństwo wiedział o ciąży żony; wówczas musi on wykazać dla zaprzeczenia ojcostwa swoje niepodobieństwo

- wzruszenie domniemania pochodzenia dziecka następuje jedynie na drodze procesu o zaprzeczenie ojcostwa, wyrok ma charakter deklaratoryjny i moc wsteczną 9 ustają więzi prawne z dzieckiem); postępowanie to można prowadzić tylko za życia dziecka, ale można po śmierci matki lub ojca ( zastępuje ich kurator)

Legitymację czynną mają:

1. Mąż matki występujący jako ojciec dziecka

2. Matka dziecka ( 1. i 2. maja 6 miesięcy od urodzenia dziecka na wniesienie powództwa)

3. Dziecko po osiągnięciu pełnoletniości ( ma 3 lata od jej osiągnięcia)

4. Prokurator ( brak terminu zawitego)

Legitymacja bierna- strona czynna zwraca się przeciwko stronie legitymowanej czynnie.

4. Uznanie dziecka

- to czynność o dwojakim charakterze:

• Jest oświadczeniem woli ( stosuje się dlatego konstrukcję wad oświadczenia woli)

• Zawiera przejaw wiedzy uznającego

- przesłankami, które muszą wystąpić ( po różnych stronach), aby dziecko zostało uznane są:

1. Dziecko musi żyć w chwili uznania ( wyjątek: uznanie dziecka zmarłego, jeżeli pozostawiło zstępnych)

2. Akt uznania dokonuje ojciec dziecka

3. Zgoda przedstawiciela ustawowego małoletniego ojca dziecka

4. Matka musi być znana

5. Brak ojcostwa innego mężczyzny

6. Zgoda matki ( jeżeli dziecko jest małoletnie, albo jeszcze się nienarodziło wymagana jest tylko jej zgoda, jeżeli osiągnęło pełnoletniość wymagana jest także zgoda dziecka; wyjątkowo wymagana jest zgoda przedstawiciela ustawowego, np. gdy matka jest nie żyje)

- mężczyzna uznający dziecko oraz osoby, których zgoda jest wymagana swoje oświadczenia mogą złożyć przed:

• Kierownikiem USC

• Sądem opiekuńczym

• Konsulem ( gdy przebywają za granica i są obywatelami RP)

• Wyjątkowo, jeżeli życiu ojca grozi niebezpieczeństwo, przed notariuszem

- oświadczenia woli mogą być wadliwe, dlatego w ciągu roku od ich złożenia mogą dochodzić ich unieważnienia:

• Ojciec

• Osoba, której zgoda jest wymagana

• Matka

• Opiekun dziecka

Dziecko unieważnienia oświadczenia woli może się domagać dopiero, gdy skończy 18 lat i ma na to 3 lata ( może także skorzystać z szerszego zarzutu, iż uznający nie jest jego ojcem- uznający nie może takiego zarzutu podnieść)

- skutki uznania dziecka to:

1. Nabycie władzy rodzicielskiej ex lege

2. Nabycie nazwiska ojca ex lege (chyba, że została wyrażona inna wola rodziców)

3. Powstanie obowiązku alimentacyjnego z mocą wsteczną ( roszczenie regresowe)

VI. WŁADZA RODZICIELSKA ( art. 87-113 )

1. Pojęcie władzy rodzicielskiej

- to stosunek prawny, w którym dziecko pozostaje do osiągniecia pełnoletniości, obejmujący w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz jego wychowaniem, a także obowiązek dziecka bycia posłusznym rodzicom ( art. 95 § 1 i 2)

- jest to stosunek trójstronny, bo pozostają w nim:

• Rodzice i dzieci ( jest to relacja władcza, dzieci muszą być posłuszne)

• Rodzice i osoby trzecie ( typowo cywilnoprawny o charakterze prawa podmiotowego)

• Rodzice i państwo ( pewne cechy administracyjnoprawne; państwo może ingerować w wykonywanie władzy rodzicielskiej)

- termin ten po raz pierwszy pojawił się w 1778 r. w Zbiorze Praw Zamojskiego ( nie wszedł w życie), ale na dobre konstrukcja została przyjęta w 1896 r. w niemieckim kodeksie cywilnym (BGB); obecnie postuluje się zastąpienie określenia władza nazwami troska, piecza lub opieka

- celem instytucji władzy rodzicielskiej jest ochrona dobra dziecka, także ochrona interesu społecznego i ochrona interesu rodziców ( w prawidłowo funkcjonującej rodzinie jest on zbieżny z dobrem dziecka)

2. Powstanie i ustanie władzy rodzicielskiej

- przysługuje ona tylko osobom dorosłym mającym pełną zdolność do czynności prawnych

- władza rodzicielska powstaje z chwilą urodzenia dziecka; obecnie fakt urodzenia zależy od wykazywania jakichkolwiek oznak życia przez dziecko ( zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia z 17 grudnia 1992 r. w sprawach rodzaju dokumentacji medycznej); zgodnie z art. 9 k.c. istnieje domniemanie, że dziecko urodziło się żywe

- brak uregulowania prawnego kwestii władzy nad nasciturusem, istnieją różne poglądy w tej kwestii ( władza dla matki, dla kuratora, dla obojga rodziców), co pokazuje tylko konieczność rozwiązania tej kwestii przez ustawodawcę

- ponadto władza rodzicielska powstaje w razie przysposobienia w ramach adopcji pełnej, ex lege, gdy ojciec uzna dziecko oraz jeżeli sąd tak zadecyduje w razie sądowego ustalenia ojcostwa

- władza ustaje z chwilą:

• Osiągnięcia przez dziecko pełnoletniości

• Pozbawienia tej władzy

• Przysposobienia w ramach adopcji pełnej lub całkowitej

• Ubezwłasnowolnienia rodziców

3. Sądowe rozstrzyganie spraw opiekuńczych

- sprawy z zakresu władzy rodzicielskiej rozstrzyga sąd opiekuńczy, właściwy ze względu na miejsce zamieszkania dziecka ( w trakcie postępowania rozwodowego funkcję tego sądu pełni sąd rozwodowy); w nagłych przypadkach sądem właściwym może być jednak inny sąd ( postępowanie takie może być niejawne, a na postanowienia takiego sądu są wykonywane natychmiast i nie przysługuje na nie zażalenie)

- wszyscy urzędnicy ( nie tylko policjanci) mają obowiązek zawiadomić sąd opiekuńczych o zauważonych nieprawidłowościach w wykonywaniu władzy rodzicielskiej; sąd bada czy informacje te uzasadniają wszczęcie postępowania o ograniczenie lub pozbawienie rodziców władzy rodzicielskiej ( to środek najdalej idący i wyjątkowy, stosowany jest tylko, gdy zdecydowanie poprawi położenie dziecka)

4. Władza rodzicielska- struktura

- atrybutami władzy rodzicielskiej są:

• Piecza nad dzieckiem

• Piecza nad majątkiem

• Reprezentacja

5. Piecza nad dzieckiem- elementy

- WYCHOWANIE, na które składają się:

• Kształtowanie osobowości dziecka, jego wrażliwości i poczucia godności, co zapewnia stabilna sytuacja rodzinna oraz otoczenie dziecka szacunkiem

• Formowanie światopoglądu ( w Polsce na tym tle nie występują spory); kiedy rodzice żyją w rozłączeniu sąd powinien jasno określić, które z nich decyduje o tych sprawach

• Formowanie systemu wartości i zaznajomienie z prawem ( w Polsce system wartości jest na tyle spójny, iż łatwo można obiektywnie stwierdzić, czy zachowaniarodziców w tym względzie są prawidłowe)

W procesie wychowania stosuje się różne metody wychowawcze ( karanie i nagradzanie, karcenie, perswazję, metody zadaniowe, modelowanie). Karanie jest dopuszczone chociażby na gruncie interpretacji art. 427 k.c. ( rodzice ponoszą deliktową odpowiedzialność za zachowania dzieci, więc muszą je w pewien sposób przymuszać do właściwych zachowań). Co do karcenia ustawodawca świadomie pominął tę kwestię, czego konsekwencjami jest to, że nikt poza rodzicem nie może karcić dzieci, a oni to czyniąc muszą robić to z zamiarem poprawy dziecka i traktować to jako środek wychowawczy, który nie może jednak prowadzić do żadnych dostrzegalnych uszczerbków na zdrowiu fizycznym i psychicznym.

- KIEROWANIE, czyli decydowanie o środowisku, w jakim dziecko przebywa;

• Miejscem zamieszkania dziecka jest domicilium necessarium, czyli miejsce pochodne od miejsca zamieszkania rodziców ( miejscowość wskazana przez fakt pobytu połączony z zamiarem przebywania w danym miejscu).

• Przy rodzicach żyjących oddzielnie to sąd wskazuje miejsce pobytu dziecka. Często w tej kwestii pojawiają się poważne spory miedzy rodzicami, łącznie z porwaniami dzieci. Sąd chroni wówczas „stabilną sytuację dziecka”. W przypadku zagrożenia małoletniego sąd powinien zareagować natychmiast ( może to być sąd niewłaściwy miejscowo, postępowanie może być niejawne, a postanowienie natychmiast wykonane)

• Wyróżnia się dwie szczególne sytuacje:

1. Natychmiastowe przywrócenie stabilnej sytuacji wychowawczej- gdy dziecko nagle oderwane od domu w drodze samowoli rodzica ( sąd jedynie wyjątkowo, gdy istnieją szczególne okoliczności zezwala na pozostanie dziecka u rodzica, który stosuje taką samowolę), a sąd niezwłocznie umieszcza je w poprzednim miejscu pobytu

2. Odebranie dziecka- gdy sąd zmienia ustabilizowaną już sytuację dziecka, które już dość długo przebywa u osoby nieuprawnionej ( tego odebrania dokonuje na polecenie sądu kurator sądowy w trybie określonym przez k.p.c.)

• Ponadto w skład kierowania zalicza się:

1. Określanie ram czasowych aktywności dzieci

2. Nadzór nad dzieckiem ( czuwanie nad nim i interweniowanie przed wyrządzeniem szkód), co wiąże się z treścią art. 427 k.c.

3. Decydowanie o kierunku edukacji dziecka oraz o jego aktywności w środowiskach pozarodzinnych

4. Zapewnianie wypoczynku wakacyjnego

- TROSKA O ŚRODOWISKO MATERIALNE DZIECKA, na co składa się:

• Zapewnienie warunków mieszkaniowych ( nawet, jeżeli z niezawinionych przyczyn rodzicom tego nie udało się osiągnąć, dziecko może być umieszczone w zastępczym środowisku)

• Udostępnienie użytecznych przedmiotów oraz ochrona przed dostępem do rzeczy niebezpiecznych

• Usuwanie zagrożeń życia i zdrowia

- TROSKA O OSOBĘ DZIECKA W ASPEKCIE FIZYCZNYM, na co składa się:

• Żywienie ( co jest obowiązkiem alimentacyjnym) i pielęgnacja dziecka ( może na tyle angażować w przypadku małego dziecka, iż niemożliwe będzie wykonywanie pracy zawodowej)

• Leczenie dziecka

• Dokonywanie decyzji o zabiegu operacyjnym ( w przypadku braku porozumienia rodziców interweniuje natychmiast sąd)

- KOORDYNACJA ( fizycznej i umysłowej sprawności dziecka)

6. Piecza nad majątkiem dziecka

- znajduje się pod nią cały majątek dziecka z wyłączeniem jego zarobków, przedmiotów oddanych mu do swobodnego użytku i dochodów z tych przedmiotów ( ale rodzice mogą zadecydować, że dzieci nie będą mogły zarządzać tymi elementami) oraz przedmiotów odziedziczonych ( darowanych) z zastrzeżeniem wyłączenia zarządu rodziców nad nimi ( spadkodawca określa kto będzie sprawował zarząd, jak nie sąd ustala kuratora)

- zarząd rodzice wykonują z zachowaniem należytej staranności, tj. powinni zachować w niepogorszonym stanie majątek dziecka ( poza naturalnym zużyciem jego składników) i przekazać przekazać mu go w chwili osiągnięcia pełnoletniości

- do zarządu majątkiem dziecka odnoszą się pojęcia:

• Czynności zwykłego zarządu- rodzice samodzielnie mogą dokonywać jedynie tych czynności samodzielnie, które nie dotyczą istotnych spraw dziecka, w sprawach istotnych muszą decydować wspólnie ( jeżeli brak porozumienia rozstrzyga sąd opiekuńczy)

• Czynności przekraczające zwykły zarząd- rodzice nie mogą wykonywać samodzielnie tych czynności ( potrzebne jest zezwolenie sądu, w przypadku jego braku czynność dokonana przez rodziców jest nieważna); rodzice także nie mogą wyrażać zgody na czynności rozporządzające i zobowiązujące dziecka powyżej 13. roku życia dotyczące jego majątku ( wyjątek stanowią przedmioty oddane do swobodnego użytku, tu dzieci mogą dokonywać czynności przekraczających zwykły zarząd)

- czysty dochód z majątku dziecka przeznaczony być powinien na utrzymanie i wychowanie dziecka i jego rodzeństwa, a nadwyżka na inne uzasadnione potrzeby rodziny- art. 103

- wykonywanie zarządu majątkiem dziecka podlega sądowej kontroli, która może poddać rodziców następującym ograniczeniom:

• Zobowiązać ich do sporządzenia inwentarza majątku

• Nakazać zabezpieczenie kosztowności

• Zobowiązać do uzyskiwania zgody sądu we wsztytkich ważniejszych sprawach związanych z tym zarządem

• Nakazać składanie corocznych sprawozdań z zarządu

Sąd może także ograniczając władzę rodzicielską odebrać zarząd majątkiem rodzicom

- kiedy zarząd wykonuję tylko ejden rodzic, to sąd może nakazać mu:

• Sporządzenie i przedstawienie sądowi inwentarza majątku

• Zawiadomienie sądu o ważniejszych zmianach w tym inwentarzu ( art. 104)

- po osiągnięciu przez dziecko pełnoletniości rodzice są zobowiązani oddać mu jego majątek; przed upływem roku od oddania majątku dziecko ( lub nowy przedstawiciel ustawowy osoby ciągle jeszcze pozostającej poniżej 18. roku życia) może żądać złozenia przez rodziców pisemnego rachunku z zarządu majątkiem ( nie może to jednak dotyczyć dochodów z majątku pobranych w czasie wykonywania władzy rodzicielskiej)- art. 105

7. Reprezentacja dziecka

- rodzice to przedstawiciele ustawowi dziecka, mogą wiec dokonywać w jego imieniu czynności prawnych ( dziecko, które ukończyło 13 lat może w pewnej mierze już działać w swoich sprawach- np. występować samodzielnie przed sądem w sprawach, które go dotyczą; w szerszej mierze mogą je do tego upoważnić rodzice)

- każde z rodziców może reprezentować dziecko samodzielnie, ale sposób icele tej reprezentacji powinny być ustalone wspólnie

- rodzice reprezentują dzieci we wszystkich jego sprawach poza dokonywaniem czynności prawnych:

• Między dziećmi pozostającymi pod ich władzą rodzicielską

• Między dzieckiem a jednym z rodziców lub jego małżonkiem ( chyba, że te czynności polegają na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz dziecka lub dotyczą należnych dziecku należności alimentacyjnych)

- jeżeli żadne z rodziców nie może reprezentować dziecka sąd ustanawia kuratora- art. 99

8. Ograniczenie i zawieszenie władzy rodzicielskiej

- ingerencja sądu opiekuńczego może dotyczyć dwóch grup różnych sytuacji:

• Gdy rodzice mieszkają wspólnie i nie wykonują prawidłowo władzy rodzicielskiej

• W stosunku do rodziców mieszkających osobno

Obie sytuacje regulują inne grupy przepisów

- przesłanką ograniczenia władzy rodzicielskiej jest zagrożenie dobra dziecka; jest to przesłanka o charakterze obiektywnym ( może wystąpić bez winy rodziców; są oni jednak obowiązani do szczególnej determinacji w zdobywaniu środków potrzebnych rodzinie); sąd ogranicza władzę w praktyce w drodze postanowienia ( art. 569 k.p.c.) a nie zarządzenia ( jak jest napisane w KRO)

- do najczęstszych sposobów ograniczenia władzy zalicza się ( art. 109 § 2; jest to katalog przykładowy, sąd może stosować również inne środki):

• Zobowiązanie rodziców i dziecka do określonego postępowania, które będzie podlegać kontroli

• Określenie czynności, których rodzice nie mogą wykonywać bez zezwolenia sądu

• Poddanie wykonywania władzy rodzicielskiej nadzorowi kuratorskiemu

• Skierowanie dziecka do instytucji zajmującej się przyuczeniem do zawodu albo innej podobnej, która sprawowałaby nad nim pieczę

• Zarządzić umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej lub placówce opiekuńczo-wychowawczej ( art. 109 § 2 pkt.5)

- środek z art. 109 § 2 pkt.5 jest najdalej idącym sposobem ograniczenia władzy; rodzinie zastępczej przysługuje wówczas prawo i obowiązek do wykonywania bieżącej pieczy i wychowywania dziecka oraz ( w ograniczonym zakresie) do jego reprezentacji; rodziców naturalnych wciąż obciążają następujące obowiązki:

• Obowiązek alimentacyjny ( część kosztów pokrywa jednak państwo)

• Obowiązek kierowania dzieckiem ( zakres ograniczony, wynikający jednak nie z przepisów, a z braku bezpośredniego kontaktu)

• Obowiązek interesowania się dzieckiem i warunkami w jakich przebywa

• Wykonywanie pieczy nad majątkiem dziecka

• Szerokie kompetencje w reprezentacji dziecka

W przypadku dalszego zagrożenia dobra dziecka sąd opiekuńczy może pozbawiać rodziców dalszych atrybutów władzy na rzecz podmiotów wskazanych w art. 109 § 2 pkt.5

- w grudniu 2001 r. wprowadzono § 4 do art. 109, który traktuje o powiatowych centrach pomocy rodzinie; przepis ten obliguje sąd do zawiadomienia PCPR o umieszczeniu dziecka w rodzinie zastępczej lub placówce opiekuńczo-wychowawczej, które rodzinie naturalnej odpowiedniej pomocy ( zarówno materialnej, jak i z zakresu pomocy prawnej, psychologicznej itp.); powiatowe centra składają sądowi sprawozdania z udzielonej pomocy

- z zawieszeniem władzy rodzicielskiej mamy do czynienia w przypadku przemijającej przeszkody w wykonywaniu tej władzy ( np. pobyt w zakładzie leczniczym, w więzieniu); po ustaniu przyczyny sąd uchyla zawieszenie władzy

9. Pozbawienie władzy rodzicielskiej

- to najdrastyczniejszy środek ingerencji sądu, może być orzeczony wobec obojga rodziców lub tylko jednego; występuje on w dwóch postaciach:

• OBLIGATORYJNE pozbawienie władzy ( art. 111 § 1) następuje w trzech ściśle określonych przypadkach ( przy czym w każdym jest zagrożone dobro dziecka), w których sąd nie ma już swobody decyzji:

1. Wystąpienie trwałej przeszkody w wykonywaniu władzy ( przesłanka o charakterze obiektywnym, rodzice nie muszą tu ponosić winy)

2. Nadużywanie władzy rodzicielskiej

3. Rażące zaniedbanie przez rodziców obowiązków względem dziecka

Obligatoryjne pozbawienie władzy ma zastosowanie jedynie w przypadku, kiedy dziecko pozostaje pod pieczą rodziców naturalnych; w przypadku jeżeli wcześniej zastosowano art. 109 § 2 pkt.5 zastosowanie ma fakultatywne pozbawienie władzy

• FAKULTATYWNE pozbawienie władzy ( art. 111 § 1a) następuje, gdy mimo udzielonej pomocy ( 1. przesłanka) nie ustały przyczyny ograniczenia władzy ( 2. przesłanka; obie występują łącznie) w postaci umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej lub placówce opiekuńczo-wychowawczej ( w szczególności, gdy rodzice trwale nie interesują się dzieckiem); sąd opiekuńczy nie rzadziej niż raz na pół roku dokonuje oceny sytuacji dziecka umieszczonego w placówce

Obligatoryjne pozbawienie władzy ma znacznie szerszy zakres, jednak jego zastosowanie w sytuacji, gdy dziecko przebywa w rodzinie zastępczej lub placówce jest niezwykle utrudnione, gdyż rodzice nie mogą nadużywać swojej władzy, z prostej przyczyny, iż została ona im ograniczona ( po to dodano § 1a i ma on zastosowanie tylko w tym przypadku)

- skutkiem pozbawienia władzy jest ustanowienie z urzędu opiekuna dla dziecka, którym(i) powinna zostać rodzina zastępcza; pozbawienie władzy umożliwia adopcję dziecka

- w razie ustania przyczyny pozbawienia władzy sąd może ją przywrócić, ale nie jest to jego obowiązkiem (ocenia on sytuację, czy przywrócenie władzy jest zgodne z dobrem dziecka)

10. Kontakty z dzieckiem

- to prawo i obowiązek zarówno rodziców, jak i dziecka ( tak wynika z różnych źródeł prawa: Konwencji Praw Dziecka, Konwencji o kontaktach z dzieckiem; przez Konstytucję zostało zaliczone do praw rodzicielskich- art. 48 ust.2; w KRO brak uregulowania dotyczącego istoty tych kontaktów, ale z art. 113 wynika, iż sąd może zakazać widywania się z dzieckiem rodziców pozbawionych władzy, jeżeli wymaga tego dobro dziecka, a także może on ograniczyć osobistą styczność z rodzicami, których władza jest ograniczona w sposób określony w art. 109 § 2 pkt.5)

- na kontakty z dzieckiem składa się:

• Pobyt z dzieckiem ( odwiedziny, spotkania itp.)

• Porozumiewanie się w sposób bezpośredni ( z fizycznie obecną osobą)

• Utrzymywanie korespondencji

• Korzystanie z innych środków porozumiewania na odległość ( telefon, Internet)

- w typowym przypadku ( dziecko przebywa u jednego z rodziców) rodzice decydują wspólnie o kontaktach z dzieckiem; podobnie powinno być w sytuacji, kiedy dziecko nie przebywa u żadnego z rodziców, a w rodzinie zastępczej lub placówce ( rodzice powinni porozumieć się w tej sprawie z osobą sprawującą pieczę nad dzieckiem)

- ze względów wychowawczych odmawia się dziecku przyznania prawa sprzeciwu wobec utrzymywania tych kontaktów oraz roszczenia, które pozwoliłoby wyegzekwować od rodzica takie kontakty; jednak zupełne nierespektowanie przez rodzica stanowiska dziecka, może być uznane za nieprawidłowe wykonywanie władzy

- zakaz styczności z dzieckiem może być ograniczony lub całkowity; pozbawienie władzy rodzicielskiej nie powoduje jednak takiego skutku ( bowiem kontakty z dzieckiem w obecnym stanie prawnym nie są elementem władzy; istnieje odosobniony pogląd, iż póki rodzic ma tę władzę to kontakty z dzieckiem są z nią sprzężone, dopiero po jej pozbawieniu kontakty się wyodrębniają- taki pogląd daje korzyści praktyczne i co ciekawe został podzielony przez SN)

- prawo i obowiązek do kontaktów mają charakter osobisty i nie wygasają, nawet jeżeli nie były wykonywane przez kilkanaście lat

11. Pozostałe relacje rodzice-dziecko

- OBOWIĄZEK WZAJEMNEJ POMOCY- dotyczy zarówno wsparcia emocjonalnego ( art. 87 „ rodzice i dzieci są obowiązani wzajemnie się wspierać) jak i materialnego ( art.87 i 91- dzieci- dorosłe i starsze małoletnie- mają obowiązek partycypowania w kosztach utrzymania rodziny, jeżeli mieszkają nadal z rodzicami i mają dochody z własnej pracy; ponadto kiedy rodzice nie mogą się sami już utrzymywać na dzieciach ciąży obowiązek alimentacyjny)

- NAZWISKO- z nadanie dziecku nazwiska jest związane z szeregiem możliwych w tej kwestii sytuacji faktycznych:

1. Dziecko pochodzi od męża matki- będzie nosić nazwisko męża, chyba, że małżonkowie oświadczyli, że będzie nosić nazwisko matki

2. Rodzice zawierają ślub po urodzeniu się wspólnego dziecko- dziecko ex lege nabywa nazwisko męża matki, chyba że rodzice złożą oświadczenie, że będzie nosić nazwisko matki ( dziecko powyżej 13. musi wyrazić zgodę na zmianę nazwiska)

3. Rozwód rodziców- nie powoduje zmiany nazwiska dziecka, chyba że zostanie to dokonane w postępowaniu administracyjnym za zgodą ojca, któremu nadal przysługuje władza rodzicielska ( w braku tej zgody sąd może zmienić nazwisko z ważnych powodów)

4. Uznanie ojcostwa- dziecko uzyskuje nazwisko ojca ( powyżej 13. potrzebna jego zgoda), chyba że ojciec i osoby, których zgoda była potrzebna do uznania ojcostwa złożą inne oświadczenie

5. Sądowe ustalenie ojcostwa- dziecko pozostaje przy nazwisku matki, chyba że dziecko albo jego przedstawiciel ustawowy złożą inny wniosek ( potrzebna zgoda dziecka powyżej 13.)

6. Brak ustalenia przez sąd, kto jest ojcem- dziecko pozostaje przy nazwisku matki

7. Mąż matki nie jest ojcem dziecka- dziecko może nosić nazwisko ojczyma ( składane jest oświadczenie przed kierownikiem USC, potrzebna zgoda dziecka powyżej 13.); możliwość ta jest wyłączona jeżeli dziecko nosi nazwisko prawdziwego ojca, chyba że zostało ono nadane na podstawie sądowego ustalenia ojcostwa

8. Jeżeli oboje rodzice są nieznani- nazwisko nadaje sąd opiekuńczy

VII. PRZYSPOSOBIENIE DZIECKA ( ADOPCJA- art. 114-127 )

1. Adopcja- pojęcie i przesłanki

- polega na stworzeniu więzi prawnej, której treść w zasadzie odpowiada treści rodzicielstwa naturalnego ( przysposabiający uzyskuje pozycję prawną rodzica- loco parentis, a przysposobiony pozycję dziecka- loco filis)

- wyróżnia się 3 rodzaje adopcji: pełną, anonimową i niepełną

- przesłanki adopcji muszą wystąpić po trzech stronach:

1. Przysposobionego:

• Jeżeli dziecko ukończyło 13 lat to potrzebna jest jego zgoda ( choć sąd powinien wysłuchać przywabianego także jeżeli nie ma 13 lat)

• Wyjątkowo można orzec przysposobienie bez zgody dziecka, w dwóch przypadkach: dziecko nie jest zdolne do wyrażenia zgody lub kiedy dziecko uważa się za naturalne dziecko przysposabiającego

• Osoby przysposabiających:

• Musi mieć zdolność do czynności prawnych

• Powinien żyć w chwili orzekania przysposobienia ( wyjątek: gdy przysposabia małżeństwo, a przed orzeczeniem jeden z małżonków zmarł)

• Powinny posiadać odpowiednie kwalifikacje osobiste ( stabilna sytuacja rodzinna i zdrowotna)

• Powinien być odpowiednio starszy ( co najmniej 20 lat)

3. Rodzice dziecka:

• Muszą wyrazić zgodę na adopcję; zgoda taka najwcześniej może być podjęta 6 tygodni od urodzenia dziecka; jej podjęcie przysługuje również rodzicom o ograniczonej zdolności do czynności prawnych jednak w razie jej braku sąd może orzec adopcję jeżeli jest brak tej zgody jest oczywiście sprzeczny z interesem dziecka

• Jeżeli rodzice odmówią zgody ( jej brak lub milczenie) to sąd zanim doprowadzi do adopcji musi najpierw orzec pozbawienie władzy rodzicielskiej ( wg SN odmowa taka może być nawet poczytana za nadużycie władzy rodzicielskiej); zgoda nie jest wymagana od rodziców, którzy władzy rodzicielskiej zostali pozbawieni oraz jeżeli są nieznani, istnieją znaczne przeszkody w porozumieniu się z nimi, a także gdy ojcostwo nie zostało ustalone

• W przypadku adopcji anonimowej zgoda jednego rodzica może być orzeczona tylko wtedy, gdy zgoda drugiego nie jest potrzebna „od początku” ( np. drugi rodzic nie żyje, ale już nie jeżeli znaczne trudności w porozumieniu się z nim)

2. Przysposobienie pełne

- to ustanowienie stosunku prawnego takiego jaki istnieje pomiędzy rodzicem naturalnym a dzieckiem

- przysposobienie pełne rodzi szereg skutków prawnych:

• Ustanie dotychczasowej władzy rodzicielskiej ( wyjątek: małżonek adoptuje dziecko swojego małżonka)

• Skutki prawnospadkowe znikają po stronie dotychczasowych rodziców, a pojawiają się względem przysposabiających i ich rodziny

• Wygasa obowiązek alimentacyjny względem

• Istnieje możliwość jego rozwiązania

- odmianą adopcji pełnej jest adopcja pełna pasierba ( art. 121¹ ), z która mamy do czynienia w dwóch sytuacjach:

• W przypadku dziecka owdowiałego rodzica- więzi z krewnymi zmarłego rodzica nie ustają ( dziecko będzie pozostawać w więzach prawnych z trzema rodzinami: np. matki, ojca i ojczyma)

• W przypadku, kiedy małżeństwo ustało przez rozwód- istnieją tu dwie możliwe sytuacje:

1. Przysposobienie nastąpiło za życia osoby rozwiedzionej- więzi prawne z ta osobą ustają ( np. z ojcem) a w jej miejsce wchodzi osoba, z która drugi rodzic zawarł powtórne małżeństwo ( np. ojczym)

2. Przysposobienie po śmierci byłego małżonka osoby rozwiedzionej- sąd opiekuńczy orzekając o adopcji może pozostawić więzy prawne jakie łączą dziecko z rodziną zmarłego; będzie ono pozostawać wówczas w więzach prawnych z trzema rodzinami

3. Adopcja anonimowa ( całkowita)

- polega na takim postępowaniu sądowym, aby rodzice dziecka nie znali osób, które przysposabiają ich dziecko ( również przysposabiający nie powinien ich znać); adopcja taka jest nierozwiązywalna, jak również niedopuszczalne jest stosowanie większości dróg prowadzących do podważenia tego stosunku prawnego

- postępowanie: po co najmniej po 6 tygodniach od urodzenia dziecka rodzice wyrażają zgodę na adopcję, jednak nie uczestniczą w samym postępowaniu adopcyjnym, po orzeczeniu adopcji sporządza się nowy akt urodzenia,; po osiągnięciu pełnoletniości dziecko może ustalić kto jest jego rzeczywistym rodzicem ( żadanie udostępnienia księgi stanu cywilnego)

- siłą rzeczy taką adopcję przeprowadza się wobec małych dzieci

4. Adopcja niepełna

- wywołuje jedynie ograniczone skutki prawne:

• więzi powstają tylko między adoptującym i adoptowanym oraz jego późniejszymi zstępnymi

• powstaje władza rodzicielska

• powstają ograniczone skutki alimentacyjne ( adoptowany świadczy jako ostatni w kolejności na rzecz swoich naturalnych krewnych)

• Powstają swoiste skutki prawnospadkowe ( dziecko dziedziczy po rodzicach naturalnych i adopcyjnych, ale rodzice naturalni nie dziedziczą po dziecku)

5. Rozwiązanie adopcji

- rozwiązać można adopcję pełną oraz niepełną

- przesłanki rozwiązania adopcji:

• Dobro dziecka ( przesłanka negatywna)- nie może zostać naruszone

• Ważne powody istniejące w chwili orzekania (pozytywna)- powinny być one rozpatrywane z ZWS

!!! przesłanką nie jest natomiast wada oświadczenia woli w momencie ustanawiania adopcji

- sądem właściwym jest sąd okręgowy, legitymację czynną posiadają: adoptowany, adoptujący i prokurator, rozwiązanie powinno nastąpić za życia stron ( wyjątek: śmierć adoptującego, jeżeli postępowanie rozpoczęte za jego życia)

- skutki rozwiązania powstają ex nunc, adoptowany wychodzi z rodziny adoptującego ( ustają skutki prawnospadkowe, mogą być jednak utrzymane obowiązki alimentacyjne pomiędzy stronami)

VIII. USTANIE MAŁŻEŃSTWA, ROZWÓD, SEPRACJA ( art. 55-61'6 )

1. Ustanie małżeństwa

- małżeństwo ustaje w razie:

• Śmierci małżonka ( w razie uznania go za zmarłego domniemywa się, ze małżeństwo ustało z chwilą jego śmierci)

• Rozwodu

• Unieważnienia

2. Rozwód

- polega na rozwiązaniu prawnego węzła małżeńskiego, powodując ustanie płynących z niego praw i obowiązków oraz w szczególności daje możliwość powtórnego zawarcia małżeństwa

- istnieją dwa przeciwstawne poglądy na istotę rozwodu: pierwszy uznaje go z czynnik destabilizujący rodzinę, drugi uważa, ze zjawisko rozpadu rodziny jest naturalnym procesem zaniku więzi emocjonalnych

- sąd orzekając o rozwodzie powinien ze szczególną precyzją ustalić:

• Czy istnieją przewidziane prawem przesłanki uzasadniające rozwód, czy może powództwo jest jedynie przejawem zwykłego kryzysu małżeńskiego

• Charakter przyczyn powstałego kryzysu ( typowe to: alkoholizm, zdrada, brak porozumienia w sprawach rodzinnych, trwały związek z inną osobą)

• Czy lepiej rozwiązać małżeństwo, czy podjąć próbę pomocy rodzinie

- skutki prawne rozwodu mają czworaki charakter:

1. Ustanie więzi prawnych ( ustanie małżeństwa, praw i obowiązków małżeńskich, wspólności majątkowej, prawa dziedziczenia po sobie, domniemania pochodzenia dziecka od męża matki)

2. Przekształcenie więzi prawnych ( obowiązek alimentacyjny z art. 27 przekształca się w: obowiązek względem wspólnych dzieci i względem byłego małżonka; modyfikacja w sferze władzy rodzicielskiej w prawach mieszkaniowych)

3. Zmiany dokonywane na wniosek osoby rozwiedzionej ( zmiana nazwiska, obywatelstwa)

4. Utrzymanie więzi prawnych ( stosunek pokrewieństwa względem wspólnych dzieci, powinowactwa względem krewnych byłego małżonka, władza rodzicielska, więzi alimentacyjne)

3. Przesłanki prawne rozwodu

- istnieją 4 przesłanki orzeczenia rozwodu: pozytywna- trwały i zupełny rozkład pożycia i negatywne ( będące przeszkodą dla orzeczenia rozwodu)- sprzeczność z dobrem dziecka, z ZWS i domaganie się rozwodu przez małżonka ponoszącego wyłączną winę rozkładu pożycia

- TRWAŁY I ZUPEŁNY ROZKŁAD POŻYCIA:

• Pożycie małżeńskie- to ustabilizowana sytuacja społeczna chroniona w ramach instytucji małżeństwa, polegająca na realizowaniu zachowań stanowiących przedmiot wzajemnych praw i obowiązków małżonków

• Wg obiektywnej koncepcji wyróżnia się 3 płaszczyzny pożycia: psychiczną, fizyczną i gospodarczą ( zgodne pożycie polega na wspólnocie uczuć połączonej z harmonijnym współżyciem fizycznym i pełną wspólnotą celów ekonomicznych)

• Zupełność rozkładu polega na zaniechaniu realizacji zachowań stanowiących wykonywanie funkcje małżeńskie, przede wszystkim dotyczących sfery psychicznej i fizycznej ( sąd rozstrzyga o tym głównie na drodze domniemań faktycznych); nie uwzględnia się przy rozkładzie pożycia czwartej płaszczyzny: rodzinnej ( posiadanie wspólnych dzieci)

• Trwałość rozkładu, a nie jego przejściowy charakter (np. po zdradzie); ważna jest tu przyczyna zerwania pożycia i dalszy przebieg relacji; brak obecnie ustawowych wskazówek jaki okres uznać za trwały rozkład ( powinien to być czas na tyle długi, że biorąc pod uwagę przyczynę rozkładu można uznać, iż nie nastąpi nawiązanie zerwanego pożycia); może to być także gwałtowna przyczyna ( ciężkie przestępstwo)

- SPRZECZNOŚĆ ROZWODU Z DOBREM MAŁOLETNIEGO DZIECKA:

• W takim przypadku rozwód nie jest możliwy; klauzula ta działa w momencie kiedy trwały i zupełny rozkład pożycia wystąpił, ale sama rodzina nie uległa jeszcze definitywnemu rozpadowi, gdyż wychowuje się w niej dziecko

• Dokonanie oceny czy orzeczenie rozwodowe było by sprzeczne z dobrem dziecka jest niezwykle trudne i poprzedza je wnikliwe postępowanie dowodowe zakończone oceną dwóch stanów rzeczy: istniejącego obecnie, przed rozwodem, jak i tego który zaistnieje po nim

- SPRZECZNOŚĆ ROZWODU Z ZASADAMI WSPÓŁŻYCIA SPOŁECZNEGO:

• Ta przesłanka nakazuje oddalić powództwo w nadzwyczajnych przypadkach, wówczas gdy ocena całokształtu sytuacji wskazuje, iż mimo rozkładu pożycia rozwód byłby sprzeczny z podstawowymi wartościami przyjętymi przez społeczeństwo ( np. ciężka choroba małżonka, ciąża żony)

- WYŁĄCZNA WINA ROZKŁADU POZYCIA MAŁŻEŃSKIEGO:

• Sąd obligatoryjnie orzeka o tym, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia ( chyba, że małżonkowie zgodnie wnioskują o zaniechanie orzekania o winie); wykształciła się praktyka wydawania wyroków przy uwzględnieniu tylko jednej z możliwości: bez winy żadnego małżonka, z winy obojga, z winy jednego małżonka ( ale nie formułuje się „z winy wyłącznej”)

• KRO nie wyodrębnia pojęcia winy, jest ono zaczerpnięte z przepisów ogólnych prawa zobowiązań ( to obiektywnie naganna decyzja podjęcia zachowań powodujących złe, negatywne konsekwencje dla pożycia małżonków, np. pijaństwo, zdrada, ale już nie sytuacje powstałe na skutek przyczyn niezależnych od woli małżonka, np. bezrobocie, utrata zdrowia, wojna)

• Brak jednak sytuacji jednoznacznych, zazwyczaj ( jak wskazał SN) pożycie małżeńskie nie jest wolne od trudności konfliktów, co nie jest jeszcze jednoznaczne z przyjęciem winy obojga małżonków

• Zgodnie z zasadą rekryminacji orzeczenie rozwodu nie jest możliwe, gdy domaga się tego wyłącznie winny małżonek, chyba że:

1. Zgadza się na to drugi małżonek ( to jego kompetencja chroniona prawem podmiotowym)

2. Odmowa zgody drugiego małżonka jest sprzeczna z ZWS ( np. żona wyłącznie winna tworzy już związek z innym mężczyzną, z którym ma dziecko)

4. Postępowanie i wyrok rozwodowy

- przed nowelizacja k.p.c. istniał obowiązek postępowania pojednawczego, które obecnie zostało zastąpione możliwością skierowania stron na mediację ( sami wybierają mediatora, a jeżeli nie mogą się w tym zgodzić wskazuje go sąd); ponadto sąd może raz zawiesić postępowanie rozwodowe, jeżeli uzna, iż zasadne jest wówczas skierowanie stron do mediacji

- postępowanie rozwodowe obejmuje szereg ograniczeń dowodowych: nie dopuszcza się przesłuchiwania świadków dzieci poniżej 17. roku życia, postępowanie dowodowe jest obligatoryjne ( nie można po prostu uznać powództwa lub przyznać okoliczności faktycznych), ale może być ograniczone tylko do przesłuchania stron, ( gdy pozwany uznaje żądania pozwu i brak wspólnych małoletnich dzieci), które i tak zawsze jest obligatoryjne; ponadto istnieje możliwość przeprowadzenia wywiadu środowiskowego

- w czasie procesu o rozwód nie wszczyna się spraw o zaspokojenie potrzeb rodziny i o alimenty między małżonkami albo pomiędzy nimi a dziećmi

- w wyroku rozwodowym obligatoryjnie znajdują się rozstrzygnięcia dotyczące:

• Winy rozkładu pożycia ( chyba, że stornu zgodnie wnoszą o nieorzekanie o winie)

• Władzy rodzicielskiej

• Obowiązku alimentacyjnego względem dziecka

Fakultatywnie natomiast w wyroku mogą się znaleźć kwestie dotyczące:

• Korzystania z nadal wspólnie zamieszkiwanego mieszkania

• Obowiązkach alimentacyjnych między rozwiedzionymi małżonkami, jeżeli jedno z nich domaga się alimentów od drugiego

• Podziału majątku wspólnego

5. Rozwód a władza rodzicielska

- sąd w wyroku rozwodowym obligatoryjnie orzeka o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem małżonków ( art. 58 § 1); rozstrzygnięcie to może iść w następujących kierunkach:

• Pozostawienie władzy obojgu rodziców ( wg SN jest to możliwe, gdy istnieje szansa zgodnego wykonywania władzy rodzicielskiej zgodnie z dobrem dziecka i interesem społecznym)

• Przyznanie jej wykonywania jednemu z rodziców, ograniczając władzę drugiego

• Pozbawieniu ( lub ograniczenie) władzy jednego lub obojga rodziców

• Zawieszenie władzy jednego lub obojga rodziców

- w przypadku pozostawienia władzy obojgu rodziców kontrowersje wzbudza uregulowanie ich współpracy po rozwodzie; nie dopuszczalna wydaje się być konkretyzacja praw i obowiązków tylko po stronie jednego rodzica ( zwłaszcza tego, który nie sprawuje pieczy nad dzieckiem), bowiem sprzyja to nadużyciom i biernemu oporowi ze strony rodzica, którego prawa i obowiązki nie zostały jasno określone; dlatego wykonywanie władzy rodzicielskiej powinno polegać na pozostawieniu rodzicom szeroko i starannie nakreślonego katalogu ich praw i obowiązków ( tym samym mimo, iż formalnie brak ograniczenia władzy to faktycznie ono występuje)

- zgodnie z praktyką stosowaną w innych państwach, interesującym pomysłem w kwestii podziału praw i obowiązków jest metoda polegająca na wspólnym przygotowaniu planu praw i obowiązków względem dziecka oraz ram czasowych ich wykonywania ( np. na podstawie typowego kwestionariusza). Plan taki jest następnie przedstawiany sądowi, który nanosi ewentualne poprawki

- wykonywanie poszczególnych elementów władzy rodzicielskiej bez oboje rodziców:

1. Piecza nad osobą:

• Wychowanie- każdy z rodziców może wykonywać osobiście wszystkie atrybuty wychowania poza elementem formowania światopoglądu dziecka

• Kierowanie- znaczną część elementów można wykonywać nawet w przypadku braku osobistej styczności z dzieckiem ( np. zapewnianie wypoczynku wakacyjnego), część może być wykonywana tylko przez rodzica, u którego każdorazowo przebywa dziecko ( np. nadzór nad dzieckiem), a element odebrania i powierzenia pieczy innej osobie należy wyłącznie do osoby, która posiada władzę rodzicielską

• Troska o środowisko materialne dziecka- obciąża zawsze rodzica, u którego ono przebywa

• Troska o osobę dziecka- należy określić, które z rodziców wykonuje element pielęgnacji i leczenia domowego oraz w jakim stopniu rodzice ponoszą koszty tego leczenia, a także kto rozstrzyga o zabiegach operacyjnych

2. Piecza nad majątkiem i reprezentacja

• Mogą być sprawowane niezależnie od tego czy pełni się bieżącą pieczę nad dzieckiem, choć należy uregulować kto ( razem, czy oddzielnie) wykonuje zwykły zarząd oraz kto dysponuje czystym dochodem z majątku

- sąd ograniczając w wyroku rozwodowym władzę na podstawie art. 58 § 1 czyni to w inny sposób, niż gdyby robił to na podstawie art. 109. Artykuł ten bowiem przewiduje ograniczenie jako następstwo wadliwego postępowania rodzica, a art. 58 mówi o ograniczeniu do określonych obowiązków i uprawnień i dzieje się to ze względu na okoliczność rozłączenia rodziców, a nie z powodu złego postępowania względem dziecka

- doktryna uważa, iż w wyroku rozwodowym może być także orzeczone przywrócenie władzy rodzicielskiej

- jeżeli sytuacja rozwiedzionych rodziców się zmieni, a dobro dziecka będzie tego wymagało to sąd na podstawie art. 106 może zmienić orzeczenie o władzy rodzicielskiej

- jeżeli natomiast rodzice żyją bez rozwodu w separacji faktycznej lub nigdy nie stworzyli rodziny to sąd również powinien uregulować kwestie władzy rodzicielskiej ( może ją pozostawić obojgu rodziców lub na podstawie art. 107 powierzyć jej wykonywanie jednemu z nich a drugiemu ją ograniczyć)

6. Prawo do mieszkania rozwiedzionych małżonków

- zgodnie z art. 58 § 4 sąd rozstrzygając w związku z rozwodem o mieszkaniu małżonków na pierwszym miejscu uwzględnia potrzeby rodziny niepełnej ( gdy dzielone mieszkanie wchodzi w skład majątku wspólnego to przepis ten należy rozpatrywać w związku z art. 43 § 3, który nakazuje uwzględnić nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci oraz we wspólnym gospodarstwie; gdy prawa do lokalu nie da się zamienić na prawa do dwóch osobnych lokali wówczas lokal powinien być przyznany rodzinie niepełnej z obowiązkiem spłaty na rzecz małżonka, któremu nie przyznano mieszkania- ale wyjście wówczas może być praca żony w toku wychowania dzieci)

- rozstrzygnięcia dotyczące praw mieszkaniowych rozwiedzionych małżonków zapadają w:

1. Wyroku rozwodowym; rozstrzygnięcia te dzieli się na 4 grupy, które dotyczą:

• Podziału prawa do lokalu

• Rozstrzygnięcia o sposobie korzystania

• Eksmisji

• Przyznanie prawa do mieszkania;

Pod względem obligatoryjności te rozstrzygnięcia dzieli się na:

• Obligatoryjne ( dotyczą sposobu korzystania z mieszkania)

• Fakultatywne na wniosek jednego małżonka ( eksmisja, podział majątku)

• Fakultatywne na wniosek obojga małżonków ( podział mieszkania, przyznanie go jednej stronie)

2. Postępowaniu sądowym po rozwodzie

3. Na drodze pozasądowej ( np. postępowaniu administracyjnym)

- PODZIAŁ PRAWA DO MIESZKANIA; 3 typowe sytuacje ( tytuły prawne):

• Najem mieszkania- sąd decyduje bez zgody dysponenta lokalu ( podział fizyczny lokalu tej zgody już wymaga, jak również zezwolenia władz budowlanych)

• Spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu- wg prawa spółdzielczego małżonkowie muszą w ciągu roku zawiadomić spółdzielnię komu przypadło prawo do rozwodu, jeżeli osobie, która nie jest członkiem spółdzielni to ma ona 3 miesiące od momentu uzyskania prawa do lokalu na złożenie deklaracji członkowskiej do spółdzielni. Jeżeli małżonkowie nie zawiadomią o tym w ciągu roku to spółdzielnia musi wyznaczyć nowy co najmniej 6-miesięczny termin. Po jego przekroczeniu prawo do lokalu definitywnie wygaśnie.

Samo prawo można podzielić, jak również dokonać podziału fizycznego, który jednak wymaga zgody spółdzielni ( dysponenta) ( SN zaleca w przypadku podziału prawa przyznawać je małżonkowi sprawującemu bezpośrednią pieczę nad dzieckiem)

• Prawa mieszkaniowe o charakterze rzeczowym ( np. własność)- może polegać na podziale prawnym, fizycznym lub przydzieleniu jednemu z małżonków; jeżeli są oni współwłaścicielami to podział fizyczny nie wymaga zgody dysponenta

- SPOSÓB KORZYSTANIA Z MIESZKANIA ( QUAD USUM ):

• Jest on orzekany obligatoryjnie ( jeżeli nie możliwe jest żadne z trzech pozostałych uregulowań) i tymczasowo ( tylko na czas wspólnego zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków) na podstawie art. 58 § 2

• Przedmiotem orzeczenie rozumiany jest szeroko ( „ wspólne mieszkanie”)- to nei tylko mieszkanie wchodzące do majątku wspólnego, ale również do majątku osobistego

• Orzeczony stan prawny polega na zobowiązaniu mieszkańców lokalu do takiego postępowania, które umożliwi wspólne używanie niektórych pomieszczeń i urządzeń znajdujących się w lokalu

• SN w wytycznych z 13 stycznia 1978 r. określił, że w orzeczeniu o sposobie korzystania można określić obowiązki stron w odniesieniu do czynszu i innych opłat mieszkaniowych ( wymaga to jednak zgody obu stron i wywołuje skutek prawny tylko pomiędzy nimi)

• Uregulowanie quad usum podlega zasadom przewidzianym przez prawo rzeczowe- określa tylko ogólne ramy postępowania, szczegółowe zasady określają sami zainteresowani

- ORZECZENIE EKSMISJI

• Zgodnie z art. 58 § 2 na wniosek małżonka w wypadku rażąco nagannego zachowania drugiego małżonka uniemożliwiającego wspólne zamieszkiwanie można nakazać eksmisję; orzecznictwo SN dopuszcza w dość szerokim zakresie dopuszczalność orzekania takiej eksmisji ( w szczególności może ona dotyczyć lokalu wynajętego, spółdzielczego, użyczonego, ale nigdy lokalu, którego jedynym właścicielem jest pozwany)

• Eksmisja orzeczona wobec jednego z małżonków nie może przesądzać o późniejszym przyznaniu mieszkania drugiemu z rozwiedzionych małżonków w postępowaniu o przydział majątku wspólnego ( choć oczywiście szanse te dalece zmniejsza).

Brak: Obowiązku alimentacyjnego, Separacji, Opieki

---