Wstęp do literaturoznawstwa 4 XI 11

Leksykalne środki stylistyczne c. d.

dialektyzmy – elementy językowe, które pochodzą z określonego dialektu i odbiegają od ogólnej normy językowej

leksykalne – wyrazy gwarowe; np. „A tam dziewucha może uświerkła”
fonetyczne – użyta forma różni się od ogólnej normy postacią dźwiękową; np. „Pros Boga, żeby nom scęściół”
fleksyjne - użyta forma różni się od przyjętej normy w odmianie (końcówką fleksyjną); np. „A to już zapogódźwa się, jaśnie panie”
semantyczne – dane słowo ma odmienne znaczenie niż w normie językowej; np. śląskie „jabłka” → „kartofle”
słowotwórcze - różnica występuje w budowie wyrazu; np. „starzyk” → „starzec”
frazeologiczne – dany frazeologizm ma odmienne znaczenie niż w normie językowej; np. „kopać precz” → „kopać bez przerwy”
składniowe – zmienia się składnia, porządek zdania podlega pewnemu zachwianiu, zgodnemu z dialektem, ale nie odpowiadającemu normie językowej; np. „Matka dawno pomarła, a ojciec będzie jakoś na wiosnę”

* regionalizmy (prowincjonalizmy) – szczególna forma dialektyzmów; elementy językowe występujące w danym obszarze językowym, ale szerzej niż dialekt

żargonizmy – elementy językowe pochodzące z zamkniętych środowisk zawodowych lub społecznych; np. :

wulgaryzmy (obsceniki, obsceny) – wyrazy obsceniczne, dosadne, nieprzyzwoite, ordynarne; dodają wypowiedzi ekspresji
archaizmy – elementy językowe pochodzące z minionej epoki historycznej, które wyszły z powszechnego użycia poprzez zastąpienie ich innymi

fonetyczne – wyraz współczesny różni się od archaizmu w wymowie; np. „sierce” → „serce”
słowotwórcze – wyrazy, w których nastąpiła zmiana formantu słowotwórczego; np. „zbrodzień” → „zbrodniarz”
leksykalne – wyrazy, które były powszechnie używane dawniej, a obecnie już nie; np. „kmieć”
semantyczne (znaczeniowe) – wyrazy, które występują współcześnie, ale zmieniło się ich znaczenie; np. „przebić” → „przerazić”
frazeologiczne – np. „mieć co po plecu” → „mieć właściwą, odpowiednią rzecz”
składniowe – np. odmienny szyk zdania, zmieniona konstrukcja składniowa
stylistyczne – zmiana stylistycznej wartości wyrazu; np. „gęba” → wyraz dawniej o charakterze neutralnym, a obecnie negatywnym

wprowadzanie fragmentów tekstu w innym języku w wersji poprawnej dla tego języka
nadawanie językowi utworu formy gramatycznej innego języka

*makaronizmy – wtrącenia pochodzące z łaciny lub języka włoskiego

neologizmy (nowotwory językowe) – wyrazy nowo utworzone, zgodne z normami danego języka, zazwyczaj na podstawie słów już istniejących; ich pojawianie się związane jest z koniecznością nazwania nieznanych wcześniej przedmiotów, sytuacji, zjawisk
związki frazeologiczne – połączenie dwóch lub więcej wyrazów, któremu przypisane jest ustalone znaczenie, utarte wyrażenia i zwroty; ich wartość semantyczna nie jest sumą znaczeń wyrazów tworzących je, tzn. poza tym kontekstem wyrazy wchodzące w ich skład mają zupełnie inne znaczenie
prozaizmy – wprowadzone do tekstu poetyckiego elementy pochodzące spoza języka artystycznego (wyrazy lub wyrażenia potoczne)
deminutywum (zdrobnienie) - wyraz pochodny o znaczeniu, które w porównaniu ze znaczeniem wyrazu podstawowego miniaturyzuje nazwaną rzecz, zjawisko, określając w ten sposób jego właściwości lub wyrażając emocjonalną ocenę mówiącego

*hipokorystykum (spieszczenie) - wyraz pieszczotliwy, świadczący o czułości mówiącego, sympatii i aprobacie, zwykle w formie zdrobniałej

augumntatywum (zgrubienie) - wyraz pochodny, który intensyfikuje pewne cechy znaczeniowe wyrazu podstawowego i zwykle wyolbrzymia nazywaną rzecz, zjawisko, wskazując w ten sposób na jego właściwości lub świadcząc o emocjonalnym zaangażowaniu mówiącego
kompozytum – złożenie dwóch wyrazów w jedną całość znaczeniową; np. „złotowłosy”

Fleksyjne (gramatyczne) środki stylistyczne

praesens historicum – użycie formy czasu teraźniejszego na oznaczenie wydarzeń przeszłych
futurum historicum – użycie formy czasy przyszłego na określenie czynności przeszłej

operowanie trybem czasownika – odejście od obowiązujących form trybu; prowadzi do nacechowania ekspresywnego wypowiedzi; np. tryb rozkazujący → tryb oznajmujący
operowanie stroną czasownika

Zabiegi stylistyczne w obrębie składni

operowanie długością zdania
sposób łączenia zdań
inwersja (hyperbaton, przekładnia, transgressio) – zmiana szyku wyrazów w zdaniu, która na tle normy językowej odczuwana jest jako niezwykła

*anastrofa – przestawienie wyrazów w obrębie związku frazeologicznego; np. Rzeczpospolita → Pospolita Rzecz

elipsa (wyrzutnia) - pominięcie w zdaniu lub wyrażeniu jakiegoś składnika,
który daje się na ogół zrekonstruować na podstawie kontekstu lub sytuacji towarzyszącej wypowiedzi
paralelizm - rodzaj powtórzenia polegający na pojawieniu się w ciągu wypowiedzi elementów w jakiś sposób analogicznych, tzn. cechujących się podobną budową, wg tego samego wzorca czy schematu pod względem formalnym lub znaczeniowym w celach ekspresyjnych – zwiększa siłę przekazu

paralelizm kompozycyjny - upodobnienie budowy elementów świata przedstawionego, np. wątków lub postaci
paralelizm leksykalny – oparty na powtórzeniu tych samych słów bezpośrednio po sobie albo w podobnej pozycji

epanafora – powtarzanie tego samego wyrazu na początku kolejnych zdań
epifora – powtórzenie tego samego wyrazu na końcu kolejnych segmentów wypowiedzi
symploka – powtarzanie wyrazów z początku i z końca zdania