28. kryteria trójrodzajowego podziału literatury
Wypowiedzi literackie dzielą się zwykle na trzy podstawowe rodzaje: epikę, lirykę, dramat. Kryterium podziału są podstawowe zjawiska strukturalne dzieła, stylistyczne i kompozycyjne.
CZYNNIKI WYRÓŻNIAJĄCE POSZCZEGÓLNE RODZAJE LITERACKIE
Podział na rodzaje pociąga za sobą podział na gatunki. Pojęcie rodzaju stało się nieodłączne od pojęcia gatunku. Klasycystyczni teoretycy znali ogólna kategorie dramatu , jednakże ich uwagę przyciągały przede wszystkim gatunkowe różnice wewnątrz dramatu, różnice między tragedią i komedią.
Podział na rodzaje i gatunki literackie dokonywany w poetykach klasycystycznych miał charakter normatywny, służył sformułowaniu reguł obowiązujących w poszczególnych typach wypowiedzi, w teorii literatury natomiast dokonuje się jako konstrukcja typu, konstrukcja obejmująca istotne cechy danego zespołu wypowiedzi. Przy podziale uwzględniamy trzy następujące zjawiska:
1) podmiot i jego postawę wobec świata przedstawionego,
2) konstrukcje stylistyczne,
3) budowę świata przedstawionego (kompozycję).
1) PODMIOT I JEGO POSTAWA WOBEC ŚWIATA PRZEDSTAWIONEGO
Podmiot literacki, jako wypowiadający, stanowi jeden z zasadniczych czynników organizujących dzieło, stanowi jego integralną część. Jest on tworem fikcyjnym, nawet wtedy, gdy przekazuje bezpośrednio mniemania i doświadczenia autora, czyli jest jego literackim odpowiednikiem. W powiązaniu z innymi elementami dzieła literackiego spełnia on funkcje organizujące. Sposób, w jaki to czyni, stanowi jedno z zasadniczych kryteriów podziału na rodzaje literackie.
Zależnie od owego sposobu podmiot na różny stopień wyrazistości. Najwyższą rolę podmiot gra w LIRYCE, gdzie stanowi najistotniejszy czynnik organizujący, jest główną postacią, która w swej wypowiedzi pokazuje własne przeżycia, doznania i mniemania. Wszystko co się w wypowiedzi pojawia, zostaje sprowadzone do jego subiektywnej skali odczuwania i sposobu wyobrażania. Subiektywność sprawia, że w wypowiedziach podmiotu zasadniczą rolę pełni zazwyczaj funkcja ekspresywna. Podmiot w liryce, to podmiot liryczny.
Wyrazistość podmiotu jest mniejsza w utworach, w których relacjonuje on pewne zachodzące poza nim zdarzenia i stany rzeczy. Wypowiadający może nie określać bezpośrednio swego stosunku do odtwarzanych faktów i zdarzeń. Jego rola ogranicza się tylko do ich przekazywania. W tego typu utworach świat przedstawiony istnieje jakby samodzielnie, żyje własnym życiem, niezależnie od podmiotu, który o nim opowiada. Podmiot ów zawsze wpływa na wygląd i charakter świata przedstawionego, ale najczęściej pisarz dąży do ukrycia go poza faktami o których opowiada. Rolę czynnika pierwszoplanowego przejmuje tu świat przedstawiony, podmiot który występuje w utworach epickich to narrator.
W dramacie niknie podmiot, z jakim spotykaliśmy się w liryce i epice. W tym wypadku pisarz rezygnuje z wprowadzania do wnętrza dzieła jednego wypowiadającego się, który by je organizował jako całość. W dramacie pisarz tylko poprzez słowa i czyny bohaterów przedstawia zdarzenia bezpośrednio w procesie ich stawania się.
2) KONSTRUKCJE STYLISTYCZNE
Każdej z wymienionych sytuacji podmiotu literackiego odpowiada inny typ wypowiedzi. W liryce ośrodkiem wypowiedzi jest podmiot liryczny, który w sposób pośredni lub bezpośredni zwierza się ze swego intymnego stosunku do zjawisk. Powstaje w ten sposób sytuacja wyznania, której istotę stanowi to, że w jej centrum znajduje się tylko jedna osoba, tylko jedna osoba jest jej czynnym uczestnikiem. Drugi wyznacznik stanowi fakt, że owa osoba mówi o tym, co w momencie wypowiedzenia stanowi dla niej sprawę istotną, czyli aktualizuje przedmiot, o którym mówi. Podmiot liryczny może być sam nadawcą i odbiorcą swojego przekazu, może też swe wyznanie kierować do innej postaci, w obu jednak wypadkach on stanowi dominantę, język jego wypowiedzi nastawiony jest na jego „ja”. Sytuacji wyznania odpowiada w zakresie struktur stylistycznych monolog liryczny. Jest on formą sprawozdania na temat wewnętrznych przeżyć podmiotu, formą wyrazu jego subiektywnej wyobraźni. Kształt monologu określa funkcja ekspresywna. Nawet zdarzenia wcześniejsze traktowane są w liryce tak, jakby dokonywały się w czasie teraźniejszym, ważne są ze względu na aktualna sytuacje, w jakiej znajduje się podmiot.
Postawa epicka wiążę się bezpośrednio z sytuacją narracyjną. W utworze epickim nie jest niezbędna obecność słuchacza. Sytuację narracyjną w ramach utworu tego typu wyznacza przede wszystkim stosunek podmiotu do przedmiotu wypowiedzi. Narrator nie relacjonuje tego, co jest współczesne momentowi wypowiedzi. Między czasem opowiadania a czasem zdarzeń, o których się opowiada istnieć musi pewien dystans. Język narracji nie odnosi się do „ja” podmiotu wypowiadającego, zwraca się zaś ku przedmiotowi relacji. Narrator może kryć się za faktami, o których opowiada, może też występować w utworze jako konkretna osoba. Może on pojawiać się w otoczeniu innych osób, do nich kierować swą relację, ale odbiorca nie musi być wprowadzony na kartę utworu. Sytuacji narracyjnej odpowiada monologowa konstrukcja językowa: narracja. Jest ona komunikatem językowym, zawierającym zespół informacji o tym, co stało się w przeszłości. Celem narratora jest w zasadzie nie przedstawienie własnego stosunku do zdarzeń przeszłych ale ich obiektywne zarysowanie. Nie sprowadza on faktów minionych do współczesności w której się znajduje, lecz przedstawia je jako należące do przeszłości. Z tej racji w epice występuje czas przeszły.
Sytuacja wypowiadania w utworze dramatycznym należy do świata przedstawionego i wynika ze stosunków pomiędzy występującymi postaciami. Pozostają one w jakimś kontakcie ze sobą, kształtuje się więc między nimi sytuacja rozmowy . Nie występuje tutaj podmiot, który te rozmowy organizuje i integruje. Sytuacja rozmowy jest niezależna od podmiotu jako organizatora dzieła, stylistycznym odpowiednikiem sytuacji rozmowy jest dialog , a także kierowany do widzów monolog. Uczestniczące w nim postacie należą do świata przedstawionego. Ich wypowiedzi, połączone z działaniem, dokonują się jakby w obecności odbiorców.
W liryce ze względu na zasadniczą rolę podmiotu lirycznego przekazującego sprawozdanie o swym życiu wewnętrznym, na pierwszy plan wysuwa się funkcja ekspresywna. W epice, w której czynnikiem zasadniczym są informacje o świecie znajdującym się poza podmiotem wypowiadającym, pozycję zasadniczą zajmuje funkcja poznawcza. W dramacie zaś wypowiedzi bohaterów stanowią element działania i są nieustannie kierowane w stronę współuczestnika sytuacji.
3) BUDOWA ŚWIATA PRZEDSTAWIONEGO (KOMPOZYCJA)
W każdym z trzech rodzajów literackich świat przedstawiony budowany jest na innych zasadach.
W liryce podporządkowany jest on podmiotowi litycznemu, toteż nie istnieje w niej samodzielnie. Układ jego elementów jest uzależniony od charakteru i kształtu przeżyć podmiotu lirycznego. To podporządkowanie świata przedstawionego podmiotowi najpełniej wyraża się w strukturze czasowej liryki, istnieje w niej bowiem tylko czas teraźniejszy czyli czas, w którym podmiot formułuje swą wypowiedz.
Inaczej układają się stosunki w zakresie epiki. Świat przedstawiony jest tu w mniejszym stopniu zależny od podmiotu, gdyż podmiot traktuje go jako pewną znajdującą się poza nim rzeczywistość, o której przekazuje informacje. Świat ów istnieje poza narratorem, który może weń od czasu do czasu ingerować. Występuje w epice zjawisko dwoistości czasowej: spotykamy tu czas narracji i uprzedni w stosunku do niego czas świata przedstawionego, rolę zasadniczą gra czas przeszły i realizująca się w nim konstrukcja fabularna.
Świat przedstawiony uzyskał w epice w porównaniu z liryką wyższy stopień samodzielności. Pełniejszą autonomię zdobywa on w dramacie, w którym nie występuje podmiot literacki. Świat przedstawiony jest tu zespołem aktualnych działań bohaterów, dokonywających się jakby w obecności odbiorcy, który jest jakby bezpośrednim światkiem rozgrywających się wypadków. W związku z tym występuje w dramacie tylko jeden czas: teraźniejszy. Dokonują się w nim wszystkie prezentowane w dramacie działania, składające się na akcje. Akcja tworzy w dramacie najczęściej dominantę kompozycyjną.
SYNKRETYCZNOŚĆ RODZAJOWA UTWORU LITERACKIEGO
Przedstawiony tu podział na rodzaje literackie nie uwzględnia wszystkich realnych właściwości utworów literackich należących do takiego czy innego rodzaju, opiera się na właściwościach najbardziej typowych na szczeblu ogólności, na którym nie wprowadza się kryterium zróżnicowania historycznego. Nie ma w zasadzie utworu, który byłby czystą realizacją rodzaju, z punktu widzenia swej przynależności rodzajowej dzieło literacki jest tworem synkretycznym. Traktuje się je jako reprezentanta rodzaju nie dlatego, że całkowicie spełnia jego warunki, ale z tej racji, że czynniki konstytuujące dany rodzaj pełnią w nim funkcje dominujące. Synkretyczność ta obejmuje wszystkie czynniki określające rodzaj literacki.