Zdjęcie fitosocjologiczne - szczegółowy opis warunków siedliskowych i struktury roślinności oraz sporządzenie pełnej listy występujących tu gatunków z podaniem liczebności i sposobu ich występowania (pokrywanie, towarzyskość) za pomocą danej skali fitosocjologicznej. Zdjęcia fitosocjologiczne stanowią materiał do dalszych badań fitosocjologicznych. Grupuje się je według stopnia podobieństwa florystycznego i sporządza tabele syntetyczne. Porównując różne tabele ustala się gatunki charakterystyczne i wyróżnia nowe zespoły lub też identyfikuje się je z zespołami wyróżnionymi już przez innych badaczy. Pokrewne zespoły łączy się w wyższe jednostki fitosocjologiczne (syntaksony): związki, rzędy i klasy zespołów. Najwyższą jednostką jest krąg zespołów roślinnych, obejmujący wszystkie zespoły roślinne właściwe terytorialnym jednostkom geobotanicznym bardzo wysokiego rzędu, takim jak np. obszar śródziemnomorski, obszar irano-turański, państwo holarktyczne itd.

INWENTARYZACJA PRZYRODNICZA - PODSTAWOWY
DOKUMENT W LOKALNEJ OCHRONIE PRZYRODY

Inwentaryzacja czyli spis podstawowych elementów przyrody jest wyjściowym dokumentem do dalszych przedsięwzięć syntetyzujących wiedzę o bioróżnorodności badanego obszaru (gminy, województwa, Polski). Inwentaryzacja przyrodnicza dotyczy przyrody ożywionej (flora, fauna, roślinność) jak i wybranych elementów przyrody nieożywionej (skały, naturalne odkrywki, stare kamieniołomy, punkty widokowe, koryta rzeczne, wodospady itp.)
Najważniejszym etapem prac inwentaryzacyjnych jest elementarne rozpoznanie całych ekosystemów w terenie. Prace terenowe pozwalają ustalić aktualny stan przyrody badanego obszaru. Dopiero takie rozpoznanie terenowe w połączeniu z wcześniejszymi danymi na temat badanego obszaru (historyczne, publikowane, niepublikowane, istniejące wcześniej opracowania itp.) powinno być podstawą dalszych działań, którymi najczęściej jest waloryzacja przyrodnicza, czyli przyporządkowanie poszczególnym fragmentom badanego obszaru różnych kategorii (rang, walorów) w zależności od wartości przyrodniczej (tereny o najwyższych walorach › tereny silnie przekształcone).

Inwentaryzacja przyrodnicza powinna być punktem wyjścia do planowania różnorodnych form ochrony przyrody (parki krajobrazowe, rezerwaty, użytki ekologiczne itp.). Szczegółowe inwentaryzacje powinny być również wykonywane w istniejących już obiektach chronionych. Działanie to pozwala określić przemiany zachodzące na terenie obszaru chronionego, a także dobrać (zweryfikować) program ewentualnych zabiegów ochronnych (ochrona czynna, bierna). Inwentaryzacja przyrodnicza powinna być również podstawą "zrównoważonego" rozwoju przestrzennego na poziomie lokalnym (gminy, powiaty), czyli podstawą dobrze wykonanego planu zagospodarowania przestrzennego. Brak elementarnego rozpoznania przyrodniczego jest wielokrotnie przyczyną konfliktów dotyczących lokalizacji poszczególnych inwestycji. Wykonanie inwentaryzacji przyrodniczej przeciętnej gminy kosztuje około 20-30 tys. złotych. Inwestycje te są często finansowane z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska, a samorządy lokalne partycypują (przynajmniej częściowo) w kosztach. Ponieważ inwentaryzacja przeważnie obciąża budżet gminy, przegrywa w konkurencji o środki finansowe z bardziej "palącymi" potrzebami. Dodatkowo samorządowcom często wydaje się, że wskazanie cennych przyrodniczo obiektów i wprowadzenie form ochrony będzie hamować rozwój inwestycji na terenie gminy. Jest to przykład braku wiedzy i krótkowzroczności. Po pierwsze jedynie plan zagospodarowania przestrzennego konstruowany w oparciu o inwentaryzację przyrodniczą spełnia obecne uwarunkowania prawne - każdy inny będzie planem ułomnym, po drugie wskazanie terenów cennych przyrodniczo może być profitem dla gmin i społeczności lokalnych. Obszary atrakcyjne przyrodniczo mogą być podstawą rozwoju turystyki i ekoedukacji (ścieżki przyrodnicze, dydaktyczne).
Jak wspomniano powyżej główną częścią prac inwentaryzacyjnych są badania terenowe, żeby jednak je właściwie przeprowadzić i efektywnie wykorzystać czas (zwykle jest to jeden sezon wegetacyjny) należy wykonać prace wstępne.

I. PRACE WSTĘPNE

• Ustalenie granic badanego terenu.

• Zgromadzenie dostępnych map topograficznych, najlepiej o dużej skali (1:10 000, 1:25 000).

• Zgromadzenie dostępnych informacji archiwalnych - publikacji i danych niepublikowanych (projekty obszarów chronionych, operaty urządzeniowe, prace magisterskie itp.).

• Rozpoznanie budowy geologicznej badanego obszaru, rzeźby terenu, warunków hydrologicznych, gleb - mapy szczegółowe.

• Zapoznanie się z typami ekosystemów, potencjalną roślinnością danego terenu.
  Zgromadzone dane należy usystematyzować w formie bazy danych. Część z nich można nanieść na podkład - roboczą mapę, która jest podstawowym narzędziem podczas pracy terenowej

• Przygotowanie podkładów.
  Podkłady do inwentaryzacji przyrodniczej najlepiej przygotować w oparciu o mapy topograficzne o skali 1: 10 000 lub 1: 25 000. Podkład powinien być źródłem aktualnych informacji o terenie i podstawą orientacji. Mapy te generalizuje się (pozbawia nieistotnych szczegółów - części poziomic, szczegółów dotyczących obszarów zabudowanych itp.). Na podkładzie powinien znaleźć się system cieków wodnych, dróg, charakterystyczne punkty terenu, tylko topograficznie istotne poziomice. Dodatkowo na podkład można nanieść niektóre informacje z map specjalnych lub gospodarczych: wydzielenia drzewostanów, nieużytki, miedze itp. Najlepiej podkład opracować w graficznym programie komputerowym. Podkładów powinno być kilka, osobne do poszczególnych inwentaryzacji: faunistycznych, florystycznych, fitosocjologicznych i geomorfologicznych.

• Naniesienie sieci kartogramu na podkłady.
  Aby równomiernie i na ile to możliwe obiektywnie przebadać studiowany teren należy pokryć go kartogramem o regularnej sieci pól - na przykład kwadratów o równym boku (powierzchni). Jako podkładu najlepiej użyć mapy topograficznej o dużej skali 1:10 000, 1: 25 000. Szczegółowy podkład ułatwia identyfikację granic kwadratów w terenie. Kartogram jest układem odniesienia przeznaczonym do jednolitej i szybkiej lokalizacji wyników obserwacji. Najlepiej (zwłaszcza do badań florystycznych) stosować sieć kartogramu użytą w ATPOL-u (Atlasie Rozmieszczenia Roślin Naczyniowych w Polsce. Zając A., Zając M. 2001), gdzie podstawową jednostką kartogramu jest kwadrat o boku 10 x 10 km. Jest to sieć dostosowana do inwentaryzacji dużych obszarów, jak na przykład Polska. Zwykle inwentaryzuje się znacznie mniejsze obszary. Dla takich lokalnych inwentaryzacji najdogodniejszą jednostką kartogramu jest kwadrat o boku 1 x 1 km (otrzymujemy taką siatkę poprzez podział dużych kwadratów ATPOL-u na 10 małych). Każdy z kwadratów można opisać symbolem, będącym kombinacją dwóch liter oraz czterech cyfr.

• Analiza jednostek kartogramu.
  Kwadraty (jednostki kartogramu) inwentaryzuje się najczęściej odwiedzając wszystkie typy zbiorowisk roślinnych występujące w kwadracie. W przypadku gdy zbiorowisko zajmuje znaczny obszar wystarczy ograniczyć się do wybranego, reprezentatywnego stanowiska w jego obrębie. Nie sposób być wszędzie, zwłaszcza, gdy inwentaryzuje się rozległy teren. W takich przypadkach studiując mapę wybiera się miejsca siedliskowo ciekawsze, na przykład wychodnie skał wapiennych, zbiorniki wodne, tereny podmokłe itp. Stanowiska te przeszukuje się z większą starannością. Jest to pewien subiektywizm, jednak konieczny aby uporać się z pracą w terenie w rozsądnym czasie.

II. INWENTARYZACJA Generalnie poszczególne części inwentaryzacji przeprowadza się osobno. Spisy florystyczne wykonuje się w oparciu o inną metodykę niż spisy faunistyczne. Niektóre działania można jednak połączyć. Przy okazji spisów florystycznych czy faunistycznych można inwentaryzować elementy przyrody nieożywionej. Podczas spisów florystycznych odnotowuje się spostrzeżenia na temat populacji (liczebności, kondycji) oraz zbiorowisk roślinnych.

II.1. Inwentaryzacja botaniczna

W celu poznania stanu faktycznego roślinności badanego obszaru należy przeprowadzić: spis florystyczny (wszystkich gatunków roślin) oraz analizę fitosocjologiczną (spis i rozmieszczenie zbiorowisk roślinnych).

Spis florystyczny

Spis florystyczny konstruuje się na podstawie obserwacji poczynionych w terenie, tzw. dat (danych) florystycznych. Można go wykonać według planu:

• Prace terenowe.
  Inwentaryzacja kwadratów na wybranych stanowiskach, minimum trzy razy: (wiosna, czerwiec, lipiec-sierpień); określanie współrzędnych geograficznych (lokalizer satelitarny GPS)

• Wprowadzenie gatunków do bazy komputerowej.
  Zinwentaryzowane w poszczególnych kwadratach gatunki najlepiej wprowadzić do bazy komputerowej. Za pomocą odpowiednich programów można automatycznie generować mapy florystyczne przedstawiające rozmieszczenie gatunków na badanym obszarze, stanowiska roślin rzadkich, chronionych, rejony (kwadraty) bogate florystycznie itp.

• Przedstawienie i analiza wyników.
  W metodzie kartogramu stanowiska poszczególnych gatunków roślin zaznacza się w kwadratach punktem, bez względu na to czy populacja jest liczna czy też mamy do czynienia z jednym osobnikiem oraz bez względu na lokalizację stanowiska w kwadracie.

Analiza fitosocjologiczna Przeprowadzając spis florystyczny botanik może równolegle prowadzić badania fitosocjologiczne. Podnoszą one znacznie jakość inwentaryzacji botanicznej. Znając nie tylko nazwę gatunkową rośliny ale wiedząc również w jakim zbiorowisku występuje, na jakiej powierzchni, można wnioskować o kondycji gatunków, przyczynach wymierania itp. Inwentaryzując roślinność w skali lokalnej jednostką kartowania fitosocjologicznego jest zbiorowisko roślinne. Roślinność pomimo swej zwartej na pierwszy rzut oka budowy, charakteryzuje się względną nieciągłością. W pokrywie roślinnej możliwe jest wyodrębnienie jednorodnych płatów, charakteryzujących się jednolitą strukturą, składem florystycznym, warunkami występowania. Płaty, o większej lub bardzo małej powierzchni tworzą swoistą mozaikę. Płaty te reprezentują poszczególne zbiorowiska, a więc jednostki kartowania, mozaika natomiast to całość studiowanej roślinności, którą odwzorowuje się na mapie. Analizę fitosocjologiczną przeprowadza się według planu:

• Wstępne rozpoznanie roślinności badanego terenu.
  Podczas przeprowadzania spisów florystycznych wstępnie rozpoznaje się charakter roślinności, zbiorowiska dominujące (dla Puszczy Niepołomickiej będą to zbiorowiska leśne, a dla Garbu Pińczowskiego zbiorowiska łąkowe, kalcyfilne), ocenia stan zachowania (teren naturalny, zdegradowany), sposób użytkowania (gospodarkę w lasach, metody rolnicze itp.)

• Właściwa analiza reprezentatywnej liczby jednorodnych płatów roślinnych metodą zdjęcia fitosocjologicznego.

Zdjęcie fitosocjoloigczne to systematyczny, szczegółowy opis płatu roślinnego. Aby wykonać zdjęcie fitosocjologiczne należy:

• wybrać jednorodny płat roślinności,

• wyznaczyć powierzchnię badawczą najczęściej jest to kwadrat o boku 10 m,

• zanotować powierzchnię zdjęcia, lokalizację, datę, ekspozycję, wysokość m.n.p.m, uwagi topograficzne, sposób użytkowania,

• określić typ gleby lub sporządzić szczegółowy profil glebowy,

• podzielić płat na warstwy: drzew (A), krzewów (B), roślin zielnych (C), mszaków (D),

• określić procentowo zwarcie w warstwach,

• wykonać spis wszystkich roślin występujących na powierzchni badawczej z zaznaczeniem w jakiej warstwie występują,

• dla każdego gatunku określić ilościowość, czyli stopień pokrycia powierzchni przez części nadziemne w skali 5 stopniowej.

• Tabelaryczne zestawienie materiałów zdjęciowych.
  W kolumnach tabel fitosocjologicznych grupuje się zdjęcia wykonane w płatach o podobnej fizjonomii i zbliżonym składzie gatunkowym. Tabela powinna zawierać w tzw. "główce" odpowiednio dla każdego zdjęcia: numer zdjęcia w tabeli, numer zdjęcia w terenie, datę wykonania zdjęcia, pokrycie poszczególnych warstw w procentach, powierzchnię zdjęcia, liczbę gatunków w zdjęciu. W wierszach tabeli umieszcza się poszczególne gatunki wraz z ilościowością, ustawiając je grupami ekologicznymi. Kolumny i wiersze tabeli dopasowuje się tak, aby podobne zdjęcia i gatunki znalazły się jak najbliżej siebie. Najczęściej używa się do tego celu komputerowych programów numerycznych. W tabelach fitosocjologicznych określa się stopień stałości danego gatunku. Gatunki występujące we wszystkich zdjęciach tabeli, mające najwyższy stopień stałości są gatunkami najistotniejszymi w syntaksonomicznym klasyfikowaniu zbiorowiska.

• Wykreślanie mapy fitosocjologicznej.
  Mapy fitosocjologiczne mogą być różne. Podczas inwentaryzacji botanicznej, opisując aktualny stan w przyrodzie, konstruuje się mapy roślinności rzeczywistej.
  Mapa fitocenoz jest zwykle mapą wielkoskalową, od 1:1000 do 1:20 000, najczęściej jest to mapa o skali 1:10 000. Pierwszym etapem wykreślania mapy jest przygotowanie odpowiedniego.
  Najczęściej jest to mapa topograficzna o skali 1:10 000, odpowiednio zgeneralizowana. Następnie należy wybrać pole podstawowe - najmniejszą powierzchnię terenu, którą należy skartować i nanieść na mapę. Wielkość pola podstawowego uzależniona jest przede wszystkim od skali konstruowanej mapy. Na mapie o sygnaturze barwnej jest to zwykle 2 x 2 mm, czyli dla mapy o skali 1: 10 000 w terenie jest to kwadrat o boku 20 x 20 m. Płaty zajmujące mniejsze powierzchnie muszą zostać pominięte. Każde zbiorowisko, które zostanie przedstawione na mapie musi mieć przyporządkowaną jednoznaczną sygnaturę lub barwę. Obecnie wykonuje się raczej mapy barwne. Aby mapy były uniwersalne w doborze poszczególnych kolorów należy zachować obowiązujący kanon. Barwa czerwona zarezerwowana jest dla zbiorowisk kserotermicznych i ciepłolubnych, żółta służy zwykle oznakowaniu łąk świeżych (kośnych), barwą niebieską i jej odcieniami zaznacza się zbiorowiska związane z wodą, brązową - bory, ciemną zielenią - buczyny itp. Głębia barw powinna wzrastać, wraz ze wzrostem natężenia głównego czynnika ekologicznego (nasłonecznienia, wilgotności).
  Terminy kartowań poszczególnych zbiorowisk roślinnych, muszą być dostosowane do stanu fenologicznego. Kartowanie przeprowadza się w optimum rozwoju zbiorowiska. Dla lasów liściastych będzie to wiosna (kwitnienie geofitów), dla łąk przed pierwszym sianokosem (jeżeli to możliwe lipiec), a dla zbiorowisk wodnych i szuwarowych późne lato (sierpień). W terenie kartowanie przeprowadza się najczęściej dwoma metodami: metodą topograficzną i metodą transektów równoległych.

Metoda topograficzna polega na lokalizacji płatów roślinnych w terenie i wyznaczeniu ich granic w stosunku do nieruchomych przedmiotów terenowych, oznaczonych na podkładzie mapy. Metoda ta zalecana jest w przypadku kartowania niezbyt rozległych obszarów.

Metoda transektów równoległych opiera się na założeniu, że przemierzając teren wzdłuż linii równoległych, wyznaczonych w równych odstępach, nie większych niż bok pola podstawowego, napotka się wszystkie płaty roślinności, jakie powinny zostać skartowane. Transekty najlepiej wytyczyć wzdłuż istniejących w terenie linii równoległych, na przykład dróg, miedz itp. Metoda ta zalecana jest do kartowania większych obszarów.

Kartowanie w terenie wykonuje się zwykle na podkładzie o większej skali niż skala docelowej mapy, a następnie przeprowadza się generalizację.

Klasyfikację zbiorowisk roślinnych można przeprowadzić bardzo różnie.

W terenie spotkać się można ze zbiorowiskami leśnymi (grądy, buczyny, bory, łęgi, olesy itp.) i nieleśnymi (łąki, murawy, roślinność wodna i bagienna itp.).

Ze zbiorowiskami naturalnymi - o rodzimym składzie gatunkowym, mogącymi funkcjonować w przyrodzie bez udziału człowieka (większość zbiorowisk leśnych, murawowych, roślinność wodna), półnaturalnymi - o rodzimym składzie gatunkowym, utrzymujące się w przyrodzie dzięki działalności człowieka (łąki) i synantropijnymi - o składzie gatunkowym zdominowanym przez rośliny ściśle zależne od działalności człowieka (rodzime i obce), zajmujące siedliska sztuczne, wykreowane przez człowieka (pola uprawne, torowiska, hałdy itp.). Zbiorowiska półnaturalne i synantropijne podlegają o wiele silniejszej presji sukcesyjnej niż zbiorowiska naturalne. Zwykle w wyniku działalności człowieka zbiorowiska te są utrzymywane na określonym poziomie sukcesyjnym. Koszenie, wypalanie łąk skutecznie zapobiega wkroczeniu wysokich bylin czy krzewów, należących do kolejnego stadium sukcesyjnego. Większość zbiorowisk naturalnych tj. lasy, murawy naskalne to zbiorowiska klimaksowe, to znaczy takie, które osiągnęły ostatnie stadium sukcesji i nie zmieniają się znacząco w czasie. Dla obszaru Polski dominującym zbiorowiskiem klimaksowym jest grąd.

Przegląd ważniejszych zbiorowisk jakie powinny znaleźć się w opracowaniu roślinności zbiorowiska leśne:

• grądy,

• buczyny (górskie, kwaśne buczyny niżowe, ciepłolubne buczyny storczykowe),

• bory

  • sosnowe (suche, świeże, bagienne),

  • jodłowo-świerkowe (regiel dolny),

  • świerkowe (regiel górny),

  • mieszane,

• łęgi

  • wierzbowo-topolowe,

  • olszowe i jesionowe,

• zarośla krzewiastych wierzb nad rzekami,

• olszyny bagienne - olesy,

• większe skupienia zarośli na miedzach i skarpach,

zbiorowiska nieleśne:

• łąki

  • świeże,

  • wilgotne,

• torfowiska

  • wysokie,

  • niskie (mszysto-turzycowe - bielawy),

• pastwiska,

• murawy

  • na piaskach,

  • kserotermiczne,

• ciepłolubne zarośla,

• zbiorowiska roślin wodnych,

• zbiorowiska roślin bagiennych.

Oprócz zbiorowisk roślinnych na mapę fitosocjologiczną powinny zostać naniesione:

• pola i odłogi,

• zieleń urządzona (parki, skwery, cmentarze),

• tereny zabudowane,

• tereny zdewastowane (kamieniołomy, hałdy, wysypiska).

Problemy w oznaczaniu zbiorowisk

Klasyfikacja zbiorowisk roślinnych (syntaksonomia), choć powstała w oparciu o prawidłowości obserwowane w terenie, jest tworem abstrakcyjnym i stosowane są w niej liczne uproszczenia. Dodatkowo środowisko przyrodnicze ulega nieustannym naturalnym i sztucznym (działalność człowieka) przemianom. Powyższe czynniki generują trudności z przyporządkowaniem rzeczywistego zbiorowiska do jednostki syntaksonomicznej. Nierzadko na skutek prac terenowych opisywane są zupełnie nowe fitocenozy.

II.2. Inwentaryzacja faunistyczna

W związku ze znacznie większą liczbą gatunków spis całej fauny danego obszaru jest trudniejszy do przeprowadzenia aniżeli spis florystyczny. Należy skoncentrować uwagę na gatunkach łatwo wykrywalnych, reprezentujących jak najszersze spektrum systematyczne. Na pewno w badaniach należy uwzględnić wszystkie grupy kręgowców (ryby, płazy, gady, ptaki i ssaki). Faunę bezkręgowców ze względu na trudności taksonomiczne należy ograniczyć do łatwo dostrzegalnych i identyfikowalnych. Każda grupa zwierząt wymaga innego podejścia metodycznego. Podstawową różnicą w stosunku do roślin jest występowanie zwierząt na areałach - obszarach na których prawdopodobieństwo występowania danego gatunku jest znacznie wyższe niż na terenach sąsiednich. Powierzchnie areałów w zależności od gatunku mogą znacznie się wahać od kilku metrów do setek kilometrów. Graficznie areały przedstawia się umownie w postaci okręgów o promieniu proporcjonalnym do powierzchni areału. Właśnie te okręgi nanosi się na mapę. Inwentaryzację przeprowadza się w głównych biotopach danego kwadratu tj. wody, łąki, pola, lasy i zarośla itp. Ważne jest, podobnie jak w przypadku roślin, aby poszczególne biotopy odwiedzić kilkakrotnie w ciągu sezonu wegetacyjnego. Wczesną wiosną, przed rozlistnieniem drzew i krzewów, łatwiej dostrzec gniazda ptaków, a także niektóre drobne zwierzęta.

II.3. Inwentaryzacja elementów przyrody nieożywionej

Inwentaryzację przyrody nieożywionej najlepiej przeprowadzać wczesną wiosną przed rozlistnieniem drzew i krzewów. Poszczególne inwentaryzowane elementy tj. skały, naturalne odkrywki, osuwiska, stare kamieniołomy, źródła, koryta rzeczne (przełomy), wodospady itp. są wtedy lepiej widoczne. Jaskinie najłatwiej dostrzec w zimie. W miejscu otworu jest nieco wyższa temperatura i wilgotność. Pokrywa śnieżna jest wytopiona, najbliższe sąsiedztwo otworu najczęściej pokryte jest znacznie bujniejszą roślinnością mchów i wątrobowców. Inwentaryzowanie elementów przyrody nieożywionej można również przeprowadzać w sposób systematyczny, w każdym z kwadratów. Ponieważ jednak występowanie tych elementów w większości przypadków można odczytać wprost z mapy, część badanego terenu można pominąć, a skupić się na miejscach gdzie prawdopodobieństwo napotkania ciekawych form geomorfologicznych jest wyższe. Zlokalizowane w kwadratach, inwentaryzowane elementy przyrody nieożywionej należy nanieść na podkład.

III. PODSUMOWANIE

Inwentaryzacja przyrodnicza powinna być punktem wyjścia do planowania różnorodnych form ochrony przyrody, a także powinna stanowić podstawę konstruowania planu zagospodarowania przestrzennego.

Przedmiotem inwentaryzacji przyrodniczej jest przyroda nieożywiona, a także żywa podlegająca nieustannym zmianom w czasie i przestrzeni. Inwentaryzacja taka obejmuje aktualną, występującą na badanym obszarze:

• florę, czyli ogół gatunków roślin,

• roślinność,

• faunę, czyli ogół gatunków zwierząt, z podziałem na poszczególne grupy zwierząt (ornitofauna, herpetofauna, ichtiofauna itp.), oraz elementy przyrody nieożywionej takie jak, skały, naturalne odkrywki, osuwiska, stare kamieniołomy, źródła, koryta rzeczne (przełomy), wodospady, jaskinie, punkty widokowe itp.

Inwentaryzację należy poprzedzić zgromadzeniem jak największej liczby danych dotyczących badanego terenu oraz danych na temat poszczególnych działów inwentaryzacji.

Inwentaryzację przeprowadza się w sposób usystematyzowany, najczęściej w sieci kwadratów o równym boku, w różnych miesiącach sezonu wegetacyjnego. Wyniki inwentaryzacji wprowadza się do bazy danych, a jednocześnie przedstawia się w sposób graficzny, na mapach-podkładach.

Każda z części inwentaryzacji powinna być przeprowadzona oddzielnie, przy czym niektóre z nich np. inwentaryzacja flory i roślinności, ornitofauny i elementów przyrody nieożywionej mogą być wykonywane jednocześnie.

Inwentaryzacja jest procesem wymagającym rozległej wiedzy, a w szczególności znajomości gatunków roślin, zbiorowisk roślinnych, zwierząt, podstaw geologii i geomorfologii, fachowej literatury oraz sprawnej organizacji w terenie. Aby została dobrze przeprowadzona należy ją powierzyć przyrodnikom posiadającym praktykę terenową.

Raz wykonane spisy i mapy, nawet najdokładniejsze, wymagają stałych aktualizacji. Aktualizacje te jednak są o wiele mniej czasochłonne niż podstawowa inwentaryzacja, a dostarczają nowych, cennych informacji o przemianach lokalnej flory, roślinności i migracji zwierząt.

Zbiorowiska roślinne

Rozwój współczesnej szaty roślinnej na terenie Polski rozpoczął się po ustąpieniu ostatniego zlodowacenia. Obecnie w Polsce występuje ok. 2300 gatunków roślin wyższych, w tym 36 gatunków drzew.

Szata roślinna występuje w postaci różniących się od siebie zbiorowisk roślinnych. W Polsce w wyniku działalności gospodarczej człowieka nie ma obecnie zbiorowisk roślinnych w pierwotnej postaci. Niewiele jest również zbiorowisk naturalnych (ok. 8%), tj. takich, w których przyroda zatarła działalność człowieka i upodobniła je do pierwotnej postaci. Najwięcej jest zbiorowisk półnaturalnych składających się zarówno z gatunków naturalnych, jak i wprowadzonych przez człowieka, np. łąki, pastwiska, część lasów. Występują też zbiorowiska sztuczne, czyli utworzone w wyniku działalności gospodarczej, np. pola uprawne, ogrody.

Zbiorowiska roślinne występujące w Polsce można podzielić na leśne i roślinności nieleśnej. W każdej z tych grup występuje kilka odmiennych typów zbiorowisk.

– Leśne zbiorowiska roślinne:

• Łęgi to lasy porastające żyzne mady w dolinach rzecznych, okresowo zalewanych przez wodę. Charakterystycznymi drzewami tych lasów są: wierzby, olchy, wiązy, jesiony, a w podszycie najczęściej występuje bez czarny i trzmielina. Obecnie należą do rzadkości z uwagi na regulację rzek i osuszanie terenów zalewowych oraz dużą przydatność rolniczą zajmowanych przez nie terenów. Resztki łęgów występują dziś w dolinach Odry, Warty, Sanu i dolnej Wisły.

• Olsy rosną na terenach podmokłych szerokich dolin rzecznych, brzegów jezior i zagłębień terenu. Głównym drzewem tych zbiorowisk jest olsza czarna, a w podszycie dominuje wierzba krzewiasta, kalina, jarzębina i kruszyna. Obecnie olsy występują na Pojezierzu Mazurskim oraz w puszczach: Białowieskiej, Augustowskiej i Knyszyńskiej.

• Grądy to wielogatunkowe lasy liściaste rosnące na dobrych glebach we wszystkich regionach Polski. Składają się z grabów, dębów, klonów, lip i jaworów. W górskich odmianach grądu w skład drzewostanu wchodzi również buk, który może stanowić jego główny składnik – wtedy las jest nazywany buczyną.

• Bory mieszane rosną na dość ubogich glebach na terenie całej Polski. Ich drzewostan stanowi głównie sosna, dąb i brzoza, natomiast warstwę krzewów – leszczyna, kalina, jarzębina. W runie rośnie borówka czarna i konwalia majowa.

• Bory sosnowe to najczęściej występujące w Polsce zbiorowisko leśne rosnące na ubogich, piaszczystych glebach. Drzewostan złożony jest głównie z sosny zwyczajnej. W runie leśnym przeważają mchy, wrzosy i borówka czarna.

– Zbiorowiska roślinności nieleśnej:

• Roślinność wodna rozwija się w wodach stojących lub wolno płynących, np. rzęsa, rośliny ukorzenione o pływających liściach (grzybienie, grążel) oraz rośliny ukorzenione, które są całkowicie zanurzone w wodzie, np. moczarka.

• Roślinność szuwarowa porasta brzegi jezior i rzek, np. trzcina zwyczajna, pałka szerokolistna, tatarak.

• Roślinność torfowiskowa zajmuje tereny o płytkim występowaniu wód gruntowych, np. mech torfowiec, żurawina błotna, rosiczka, wełnianka i turzyca.

• Roślinność wydm nadmorskich to gatunki szczególnie odporne na zasypywanie przez piasek, przede wszystkim trawy (wydmuchrzyca, piaskownica, turzyca piaskowa) i mikołajek nadmorski.

• Murawy kserotermiczne to trawy ciepłolubne rosnące na żyznych glebach utworzonych na lessach i rędzinach. Występują na Wyżynie Małopolskiej i Wyżynie Lubelskiej.

• Łąki, czyli półnaturalne zbiorowiska traw i roślinności zielnej. Dzielą się na łąki łęgowe (w dolinach rzecznych), grądowe (występujące w obrębie lasów liściastych) i górskie.

• Roślinność synantropijna występuje na polach uprawnych (rośliny uprawne i chwasty) oraz na terenach zurbanizowanych.