liberalizm, koncepcja teoret. i postawa światopoglądowa oparta na indywidualistycznej koncepcji człowieka i społeczeństwa, głosząca, że wolność [łac. liberalis ‘dotyczący wolności’] i nieskrępowana przymusem polit. działalność jednostek mają wartość nadrzędną i są najpewniejszym źródłem postępu we wszystkich sferach życia zbiorowego; także doktryna partii i ruchów polit.-społ. wychodzących z założeń ideologii liberalnej i dążących do zagwarantowania wolności w poszczególnych sferach życia społ., zwł. w dziedzinie polit. (l. polityczny) i ekon. (l. gospodarczy); mianem l. określa się również postawę życiową odznaczającą się tolerancją i otwartością na poglądy i postępowanie innych osób i zbiorowości, przeciwstawianą dogmatyzmowi, fanatyzmowi, autorytaryzmowi. Termin liberalizm pochodzi od nazwy hiszp. stronnictwa Liberales [‘wolnościowcy’], które w pocz. XIX w. domagało się oparcia rządów na podstawach konstytucji, gwarantującej wolność jednostki. Z czasem stało się określeniem szerokiego prądu myślowego i ruchów społ. wyrosłych na jego gruncie. Początki liberalizmu jako ideologii sięgają XVII w. i wywodzą się z twórczości Th. Hobbesa i J. Locke’a. Liberalizm rozpowszechnił się najbardziej w myśli społ. XIX w. (wcześniej Ch.L. de Montesquieu, A. Smith, następnie F. Bastiat, J. Bentham, B. Constant, J.S. Mill, J. Spencer). Do wybitnych kontynuatorów tradycji liberalnej w XX w. są zaliczani m.in.: I. Berlin, S. de Madariaga, K. Popper, R. Dahrendorf, R. Aron, F. von Hayek, R. Nozick, J. Rawls. Liberalizm za fakt podstawowy przyjmuje istnienie praw naturalnych; za najważniejszą funkcję państwa uważa ich ochronę. Liberałowie głoszą, że wszyscy ludzie są równi, mają te same uprawnienia oraz, że żadna władza nie może tych uprawnień człowiekowi odebrać. W pierwszej kolejności wymieniają prawa do wolności i do własności. Wśród praw wolnościowych znajdują się wolność sumienia, przekonań, słowa, zgromadzeń, zrzeszeń i wolność wyboru własnego stylu życia. Prawo posiadania i dysponowania własnością pojmują jako rozszerzenie prawa człowieka do swobodnej działalności gosp., a zarazem jako gwarancję polit. niezależności jednostki. U podstaw liberalnego państwa stoi równość wszystkich podmiotów życia zbiorowego wobec prawa. Liberałowie uważają, że władza państw. musi być ograniczona, jej pozycja wyznaczona przez konstytucję (zasada konstytucjonalizmu i rządów prawa) oraz musi być odpowiedzialna przed obywatelami. Najwyższą władzę przyznają sądom, zwł. sądowi najwyższemu lub konstytucyjnemu, badającemu zgodność praw z konstytucją oraz prawami człowieka. Praktyczna zasada sprawowania władzy sprowadza się wg nich do zasady równowagi sił, najwcześniej wyrażonej w konstytucji amer., umożliwiającej kontrolę poszczególnych instytucji państwa oraz ograniczanie ich prerogatyw. Ma to na celu uniknięcie sytuacji, w której jakaś siła polit. uzyskuje pozycję monopolisty. Zasada ta odnosi się również do instytucji prywatnych, z których żadna nie może uzyskać pozycji prawnie uprzywilejowanej, oraz do sfery ekonomii. Rola państwa polega na stanowieniu i ochronie praw we wszystkich dziedzinach ludzkiej aktywności, państwo pozostawia jednocześnie poszczególnym podmiotom życia zbiorowego określenie celów i sposobów swego działania. Liberałowie są przekonani, że jednostka jest źródłem inicjatywy, bogactwa i zmiany. Widzą człowieka jako istotę twórczą, poszukującą, choć nie bezkonfliktową. Dominująca jest wśród liberałów postawa racjonalistyczna; przeciwstawiają się oni tradycji, zwyczajom, przesądom. Racjonalna jednostka ma myśleć i decydować samodzielnie, biorąc w pełni odpowiedzialność za swe czyny i słowa. Wolność leżąca u podstaw liberalizmu ma charakter „negatywny”, określa granice wszelkiej władzy bez rozstrzygania, co ze swą wolnością uczyni dana jednostka. Liberalizm wyraża się postawą antypaternalistyczną — nikt nie może i nie powinien narzucać dorosłej osobie, co ma robić i w co wierzyć. Różnorodność stanowisk ideowych, stylów życia, postaw, ekon. przedsięwzięć jest według liberalizmu zjawiskiem pożądanym. Nieuchronnymi zjawiskami są współzawodnictwo oraz konflikt, który powinien być rozwiązywany w duchu kompromisu i tolerancji, zgodnie z przepisami prawa. Liberalizm próbuje określić warunki pokoju zbiorowego, jednostce pozostawia natomiast wybór sposobu osiągania własnego szczęścia. Społeczeństwo liberalne jest nazywane społeczeństwem otwartym. Rozróżnia się 2 fazy rozwoju liberalizmu Pierwsza, zw. klasyczną, obejmuje okres od XVII do końca XIX w. Liberalizm przyjął wówczas postać walki o wolność rel., tolerancję, zasady konstytucyjne (rządy prawa, trójpodział władz, prawa opozycji), o polit. oraz gosp. uprawnienia jednostki. W 1. poł. XIX w. w Europie Zachodniej powstały liberalne partie i ugrupowania głoszące hasła liberalizmu politycznego, np. bryt. Partia Liberalna. Ruch polit. i doktryna liberalizmu miały wówczas gł. charakter negatywny — wskazywały na konieczność ochrony obywateli przed arbitralną władzą. W polityce gosp. zwyciężały zasady liberalizmu gospodarczego. Najszersze poparcie liberalizm zyskał w W. Brytanii i USA. Na kontynencie eur. doktryna liberalna z trudem torowała sobie drogę. Zasady wolnego rynku zyskały uznanie we Francji dopiero w III Republice, we Włoszech po zjednoczeniu państwa. Ani w Niemczech, ani w Rosji liberalizm nie miał szerszego polit. i intelektualnego poparcia. Zmiana doktryny liberalizmu dokonała się na pocz. XX w., m.in. pod wpływem krytyki ze strony socjalistów i ruchów katolickich. Zmieniło się też otoczenie społ. i ekonomiczne. Klasyczny liberalizm był zdecydowanie indywidualistyczny, minimalizował rolę zorganizowanej władzy, był przeciwny etatyzmowi i interwencjonizmowi państw.; współcz. liberalizm (neoliberalizm) uwzględnia rolę organizacji i współodpowiedzialnością za los jednostki obarcza społeczeństwo. Neoliberałowie wskazują, że warunkiem korzystania z wolności przez wszystkich obywateli jest równość szans w dostępie do edukacji, kultury oraz zagwarantowanie wszystkim minimum socjalnego. Przypisują państwu znaczną rolę w ochronie elementarnych uprawnień społ. i ekonomicznych. Kwestionują klas. zasadę laissez-faire. Nowy liberalizm wysunął program sterowania ekon. siłami w celu zapewnienia społ. sprawiedliwości i stabilizacji. W ten sposób przejął część haseł reformistycznego socjalizmu. Obie tradycje liberalizmu są dziś żywe i ze sobą współzawodniczą. Obecnie klasyczny liberalizm jest niekiedy nazywany neokonserwatyzmem.Europejskie partie liberalne podjęły nieregularną współpracę w 1. poł. XIX w., ale dopiero 1924 powstało Międzynar. Porozumienie Partii Radykalnych i Podobnych Partii Demokr. (fr. Entente Internationale des Partis Radicaux et des Partis Démocratiques Similaires; zakończyło działalność 1934). W 1947 powstała Międzynarodówka Liberalna.

Liberalizm w Polsce. Ideologia liberalna nigdy nie zyskała w Polsce szerokiej popularności. Pierwsze stronnictwo nawiązujące do liberalizmu, kaliszanie, powstało w Królestwie Pol. wokół grupy posłów z woj. kaliskiego, W. i B. Niemojowskich. Po upadku powstania listopadowego 1830–31 gł. ośr. polskiego liberalizmu stało się W. Księstwo Poznańskie, gdzie działali K. Libelt i A. Cieszkowski. Po uzyskaniu 1867 autonomii polit. przez ziemie pol. zaboru austr. w kręgach liberalnych nastąpiło wyraźne ożywienie. Pełnię rozwoju liberalizm przeżywał w latach 80. i 90. Ważną rolę odegrał w nim T. Romanowicz, redaktor krak. „Nowej Reformy”; wśród jego najbliższych współpracowników znaleźli się: T. Rutowski, A. Asnyk, S. Szczepanowski, M. Pawlikowski, A. Sokołowski, F. Weigel, K. Srokowski. Głównymi celami galicyjskich liberałów była walka o upowszechnienie praw wyborczych, reformę samorządu terytorialnego oraz dokumentowanie wszelkich przejawów łamania konstytucyjnych praw obywatelskich przez władze państwowe. Na ziemiach zaboru ros. liberalizm zaczął się rozwijać pod koniec XIX w. Jego gł. propagatorem był A. Świętochowski, redaktor „Prawdy”. W okresie międzywojennym najważniejszym ośr. liberalizmu był Kraków. Przywódcą środowiska liberałów, zw. krak. szkołą ekon., skupionego gł. w Krak. Tow. Ekon., był A. Krzyżanowski. Głównym postulatem krak. liberałów była walka z etatyzmem, nadmiernym interwencjonizmem państw. oraz zacofaniem gospodarczym. Liberalną orientację reprezentowało również środowisko skupione wokół wyd. w Warszawie „Wiadomości Literackich” (m.in. T. Żeleński, A. Słonimski). W latach 1945–80 poglądy liberalne oficjalna propaganda przypisywała klasie wyzyskiwaczy — kapitalistów, a „liberałami” nazywano działaczy partyjnych przeciwstawianych ortodoksom leninowsko-marksistowskim. Za jedynego wojującego publicznie liberała czasów komunizmu uznaje się S. Kisielewskiego, publicystę związanego z „Tygodnikiem Powszechnym”. Odrodzenie myśli liberalnej dokonało się na pocz. lat 80. Pojawiło się kilka środowisk polit. odwołujących się do liberalizmu Do najważniejszych należały Krak. Tow. Ekon. (M. Dzielski, T. Syryjczyk) oraz Grupa Liberałów Gdańskich (D. Tusk, J. Lewandowski), z której wyłonił się Kongres Liberalno-Demokr. (KL-D). Współcześnie wśród pol. ugrupowań liberalnych można wyróżnić 2 gł. nurty. Pierwszy jest związany z klas. XIX-wiecznym liberalizmem politycznym i ekon.; niektórzy dostrzegają w nim skazę oświeceniową (ambiwalentny stosunek do Kościoła) i pozytywistyczną (utylitaryzm); reprezentuje go przede wszystkim Unia Wolności oraz byli działacze KL-D, którzy powołali do życia Platformę Obywatelską. Drugi nurt nawiązuje do filozofii polit. E. Burke’a, poszukuje mocnych fundamentów doktrynalnych w systemie wartości chrześc., a w warunkach pol. dąży do pojednania liberalizmu z Kościołem katol. (Unia Polityki Realnej).