DEFINICJA PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

Prawo międzynarodowe jest zespołem norm regulujących stosunki międzynarodowe w szerokim znaczeniu: stosunki międzypaństwowe, także stosunki między państwami a innymi podmiotami oraz między tymi innymi podmiotami, tzn. ogólnie stosunki między różnymi, niezależnymi od siebie i niepodlegającymi jakiejś wspólnej władzy państwowej podmiotami.

Prawo międzynarodowe nie jest tworzone przez władze jednego państwa ani przez jakąś władzę ponadpaństwową. Nie ma więc ustawodawstwa międzynarodowego w ścisłym tego słowa znaczeniu. W tworzeniu prawa międzynarodowego z reguły biorą udział niezależne od siebie i niepodporządkowane żadnej wspólnej władzy podmioty (np. państwa), które wyrażają zgodę na związanie się konkretną normą. Czasami uczestniczą w nim także organizacje międzynarodowe.

Cechy charakterystyczne prawa międzynarodowego:

1. Dotyczy ono wzajemnych stosunków suwerennych państw, które są równe wobec prawa i wzajemnie od siebie niezależne. W stosunkach międzynarodowych nie może więc rządzić zasada panowania jednych państw nad drugimi, lecz musi panować zasada równości.

2. Brak władzy, która stałaby ponad państwami (np. jakiegoś rządu światowego).
3. Społeczność międzynarodowa, w której rządzi prawo międzynarodowe, ma zupełnie inny charakter niż społeczności wewnątrzpaństwowe.
4. Brak ustawodawcy na wzór ustawodawcy wewnątrzpaństwowego. Nie istnieje żaden ponadpaństwowy organ międzynarodowy powołany do tworzenia prawa wiążącego dla państw.
Prawo międzynarodowe jest tworzone przez same państwa, które są jego podmiotami.
5. Podstawą obowiązywania normy prawa międzynarodowego w stosunku do określonego państwa musi być jego zgoda, wyraźna lub dorozumiana, obojętne, w jakiej wyrażona formie.
6. Tworzenie prawa międzynarodowego jest niesformalizowane i zdecentralizowane. Państwa tworzą prawo międzynarodowe, zawierając umowy lub stosując określoną praktykę, która przekształca się w prawo zwyczajowe.
7. Partykularyzm - obok norm powszechnych istnieje również mnóstwo norm partykularnych, zwłaszcza umownych, wiążących tylko te państwa, które są stronami konkretnej umowy.
8. Brak zorganizowanego, zcentralizowanego aparatu przymusu - każde państwo indywidualnie bądź wspólnie z innymi państwami może występować w niezbędnych przypadkach w obronie naruszonego prawa, stosując wobec państw naruszających prawo różne środki przymusu, dopuszczane i uznane przez prawo międzynarodowe.
9. Sankcje PM:

- sankcje natury psychologicznej — stwierdzenie naruszenia prawa i napiętnowanie naruszającego prawo przez światową opinię publiczną poprzez formalną rezolucję lub orzeczenie organu międzynarodowego (np. rezolucja Zgromadzenia Ogólnego NZ).

- sankcje natury odwetowej — stosowane indywidualnie przez państwo pokrzywdzone lub zbiorowo przy udziale innych państw. Środkami odwetowymi mogą być np. tzw. retorsje lub represalia.

- sankcje zorganizowane — stosowane nie przez samego pokrzywdzonego, lecz przez właściwy organ międzynarodowy. Sankcje te mogą mieć charakter organizacyjny (np. wykluczenie z organizacji międzynarodowej), gospodarczy, polityczny, a nawet wojskowy.
10. Brak obowiązkowego sądownictwa międzynarodowego.
11. Sądy międzynarodowe nie są wyposażone w kompetencję obowiązkową. Kompetencja ich musi zawsze opierać się na zgodzie państw, z tym że państwo może z góry wyrazić zgodę na poddanie wszystkich swoich sporów lub określonej ich kategorii (np. wynikających ze stosowania konkretnej umowy międzynarodowej) sądowi międzynarodowemu lub arbitrażowi.

Funkcje (przedmiot) prawa międzynarodowego.
1. Utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.
2. Tworzenie reguł współpracy państw.
3. Regulowanie stosunków zewnętrznych państw:
- określa sytuację państwa w stosunku do innych państw (tzw. prawa zasadnicze)
- ustala ogólne zasady postępowania (np. zasada nieagresji)
- reguluje konkretne stosunki miedzy państwami
- ustala formy wzajemnych stosunków (min. prawo konsularne, dyplomatyczne)
- reguluje zasięg terytorialny państw
- ustala reguły postępowania na obszarach nie podlegających niczyjej władzy (np. przestrzeń kosmiczna)
4. Oddziaływanie na stosunki wewnętrzne państw:
- coraz szerszy zasięg koniecznej regulacji (związany głównie z postępem technicznym, internacjonalizacją, globalizacją), np. kwestie ochrony środowiska, komunikacji.
- konieczność uregulowania w prawie wewnętrznym takich spraw jak immunitet dyplomatyczny
- normy dotyczące praw człowieka, pracownika i in.
- sposób oddziaływania na stosunki wewnętrzne → brak bezpośredniego regulowania, chyba że umowa coś takiego wprowadza (np. prawo UE)

POJĘCIE ŹRÓDEŁ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

1. Źródła prawa międzynarodowego w znaczeniu materialnym - zespół czynników, które doprowadziły do powstania konkretnych norm prawa międzynarodowego. Są to: współpraca, współzawodnictwo i walka państw, które przy konkretnym układzie sił, w wyniku gry różnorodnych, nierzadko sprzecznych interesów określonych klas i grup rządzących doprowadziły do powstania norm prawa międzynarodowego.

2. Źródła prawa międzynarodowego w znaczeniu formalnym - formy, w których tworzone są normy prawa międzynarodowego. Są to więc takie formy, w których przejawia się wola państw (lub innych podmiotów prawa międzynarodowego) tworzących prawo. Należą do nich:
- umowy międzynarodowe,
- zwyczaj między narodowy (wymagane dwa elementy: praktyka podmiotu musi być spójna, jednolita i stała oraz opinio iuris),
- uchwały organizacji międzynarodowych (warunkiem jest moc wiążąca, która wynika bezpośrednio ze statutu danej organizacji),
- akty jednostronne państwa,
- ogólne zasady prawne.

3. Źródła prawa międzynarodowego w znaczeniu poznawczym rozumiane są jako zbiory dokumentów, z których czerpie się znajomość norm prawa międzynarodowego. Są to np. zbiory umów międzynarodowych lub zbiory praktyki państw w dziedzinie stosunków międzynarodowych.

Rozmaite, współcześnie reprezentowane teorie źródeł prawa międzynarodowego można w pewnym uproszczeniu podzielić na dwie grupy: teorie pozytywistyczne oraz teorie naturalistyczne.

Źródła pmp charakteryzuje brak równorzędności, brak hierarchii. W przeciwieństwie do większości systemów prawnych krajowych; hierarchia formalnych źródeł prawa międzynarodowego nie istnieje. Przy rozstrzyganiu, którą normę wykorzystać, korzysta się z norm kolizyjnych. Natomiast hierarchia norm prawa międzynarodowego istnieje. Wyżej są normy imperatywne, normy dyspozytywne nie mogą stać z nimi w niezgodzie, gdyż powoduje to ich nieważność.U podstawy procesu tworzenia norm prawa międzynarodowego leży zgoda państw.

Charakter norm w prawie międzynarodowym:
1. Normy imperatywne (ius cogens) – bezwzględnie wiążące. Legalna definicja: art. 53 konwencji Wiedeńskiej: w rozumieniu konwencji imperatywną normą jest norm przyjęta i uznana przez między-narodową społeczną państw – definicja skonstruowana na potrzeby Konwencji Wiedeńskiej. Nie jest ona powszechnie obowiązująca. Na potrzeby naszego przedmiotu przyjmujemy: Norma imperatywna to norma, która wiąże wszystkie podmioty prawa międzynarodowego niezależnie od ich woli. Może być zastąpiona wyłącznie przez inną normę imperatywną. Nie ma katalogu norm imperatywnych. Przykłady:
- norma zakładająca równość państw wobec prawa międzynarodowego,
- od 1948 roku – zakaz ludobójstwa.
2. Normy dyspozytywne (ius dispositivum) – względnie wiążące. Obowiązują i są wiążące dla tych, którzy wyrażą na to zgodę. Najczęściej przyjmują formę umowy międzynarodowej.

POJĘCIE UMOWY MIĘDZYNARODOWEJ
Umowa międzynarodowa jest to wspólne oraz zgodne oświadczenie podmiotów prawa międzynarodowego (najczęściej państw, ale również innych podmiotów pm), które tworzy prawo (oświadczenie prawotwórcze), a więc uprawnienia i obowiązki.

Treść umowy jest wynikiem uzgodnienia między dwoma państwami (dobrowolność); nie można zmusić państwa do zawarcia umowy (swoboda zawierania umów międzynarodowych). Ius traktatuum – podmiotowość prawnomiędzynarodowa. Umowa musi mieć charakter równoważny. Nie może być tak, że jedna strona ma tylko prawa, a druga wyłącznie obowiązki, byłaby to umowa nierównoprawna. Nie jest wskazana forma umowy międzynarodowej. Może to być forma pisemna jak i ustna. Nie musi być sporządzona w jednym czasie i jednym miejscu, treść też nie musi być ustalana w ten sposób (np. przez wymianę not dyplomatycznych).

Art. 2 ust. 1 KPT: Traktat: oznacza międzynarodowe porozumienie państw zawarte w formie pisemnej i regulowane przez prawo międzynarodowe, niezależnie od tego, czy jest umieszczone w zwartym dokumencie, czy w dwóch lub więcej powiązanych ze sobą dokumentach i bez względu na jego szczególną nazwę. Definicja ta jednak odnosi się wyłącznie do państw jako stron umowy i umów zawartych w formie pisemnej. Umowa międzynarodowa może być zawarta przez organizację międzynarodową. W 1962 roku MTS zaakceptował pogląd, że umowa międzynarodowa może być zawierana także między organizacjami międzynarodowymi a państwami. Może być też zawarta między innymi niż państwa podmiotami umów międzynarodowych. Konwencja Wiedeńska 1986: rozszerzenie definicji z art. 2 ust. 1 KPT: obejmuje porozumienia „między jednym lub więcej państwami i jedną lub więcej organizacjami międzynarodowymi.

Umowa międzynarodowa:

jest porozumieniem między podmiotami prawa międzynarodowego;

jest porozumieniem rządzonym/regulowanym prawem międzynarodowym.

jeśli jest poddana prawom wewnętrznym, nie jest umową prawa międzynarodowego

jeśli zawarta jest w formie pisemnej, wymaga dowodu, że zamiarem państw było poddanie jej prawu wewnętrznemu.

musi wywoływać skutki prawne (tworzyć prawa i obowiązki oraz że strony zamierzały osiągnąć takie właśnie skutki – czyli deklaracje, wspólne komunikaty i inne dokumenty polityczne nie są umowa międzynarodowymi).

O istnieniu umowy międzynarodowej przesądza:
- treść aktu,
- wystarczająca jasność i precyzja określenia praw i obowiązków
- zamiar zawarcia wiążącego porozumienia, a nie jego forma.

Budowa.

Prawo międzynarodowe nie stawia szczególnych wymogów co do formy umowy. Typowe umowy składają się z:
Tytuł umowy międzynarodowej (nazwa, przedmiot, czas, miejsce, wskazanie stron czasem, zawsze przy umowach dwustronnych, przy wielostronnych unika się tego)

wstępu (preambuła) – wyjaśnia motywy zawarcia umowy, ma charakter fakultatywny. Jest on potrzebny do procesu wykładni.
- cele umowy
- aksjologia
- okoliczności, motywy
- inwokacja (kiedyś)
- określenie stron (kiedyś)

dyspozycji: zawiera merytoryczną treść umowy zawartą w artykułach, paragrafach, punktach podpunktach, podział konwencji na części i artykuły, gdzie zawarte są postanowienia materialno-prawne.

przepisów końcowych w charakterze formalnoprawnym: określają sposób zawarcia umowy, zasady wejścia w życie, mozliwość podpisania odroczonego przystąpienia do niej, wnoszenia zastrzeżeń, sposób wypowiedzenia umowy, procedurę rozstrzygania sporów, termin, klauzula retroaktywności, derogacyjna, ratyfikacyjna, sądowa.

Podpisy i pieczęcie.
- reguła alternatu - jako pierwsze są podpisy strony dla której przeznaczony jest egzemplarz umowy – z prawej strony (prawica heraldyczna) na egzemplarzu przeznaczonych dla siebie.
- reguła alfabetyczna - przy umowach wielostronnych, wymienianie stron w porządku alfabetycznym (w danym języku)
- reguła pêle-mêle - podpisywania w dowolnej kolejności.

Załączniki, protokoły, deklaracje, aneksy itd.

Rodzaje umów międzynarodowych.

Klasyfikacja formalna:

- ze względu na formę zawarcia: pisemne i ustne,

- ze względu na liczbę stron: dwustronne i wielostronne,

- ze względu na rodzaj stron umowy: między państwami, między państwami a organizacjami międzynarodowymi , między organizacjami międzynarodowymi.

- ze względu na sposób zawarcia, procedurę: umowy zawierane w trybie uproszczonym - dochodzą do skutku bez procedury zawierania umów, np. zawarcie umowy w formie przekazania not dyplomatycznych; w trybie prostym, zwykłym - dochodzą do skutku przez ich podpisanie; w trybie złożonym - dojście do skutku umowy w sposób inny niż przez ich podpisanie; Ze względu na tryb zawierania można rozróżnić umowy zawierane w trybie złożonym, które wymagają ratyfikacji lub zatwierdzenia, i umowy zawierane w trybie prostym (bez ratyfikacji lub zatwierdzenia).
- ze względu na przewidywaną długość obowiązywania: umowy terminowe (jest wyznaczony termin obowiązywania umowy), umowy bezterminowe,
- ze względu na możliwość przystąpienia do umowy innych podmiotów niż tworzące umowę: umowy otwarte - mogą do niej przystępować inne podmioty: otwarte warunkowo– takie, do których inne podmioty przystąpić mogą po spełnieniu pewnych warunków (np. warunki o charakterze geograficznym np. te, które leżą w Europie, gospodarczym , np. te, które mają ropę, charakterem podmiotu, te, które spełniają warunki wynikające z charakteru ustroju politycznego); otwarte bezwarunkowo – mogą do niej przystąpić wszystkie przedmioty, które mają taką wolę; zamknięte. Mogą do niej przystąpić tylko te podmioty, które brały udział w tworzeniu umowy.
- ze względu na wzajemne relacje między stronami: główne, wykonawcze (zawarte dla wykonania umowy głównej)
- biorąc pod uwagę organ, który występuje w imieniu państwa, dzieli się umowy na państwowe (gdy w imieniu państwa występuje głowa państwa), rządowe i resortowe.

Klasyfikacja materialna (bierze pod uwagę naturę, treść i funkcje traktatu):
- Traktaty normotwórcze i kontrakty. Podział ukazuje zróżnicowany charakter umowy: traktaty normotwórcze: zawierały normy o charakterze abstrakcyjnym dot. dużej grupy państw (normotwórcze); kontrakty (interesy tylko dwóch stron);
- Umowy ogólne i partykularne. Podział ze względu na zakres przedmiotowy umowy. Nie ma znaczenia praktycznego.
- Umowy normatywne i umowy tworzące organizacje międzynarodowe. Podział występuje rzadko: Umowy normatywne: określają powinności, reguły zachowania; Umowy tworzące organizacje międzynarodowe: ustanawiają strukturę i model funkcjonowania organizacji międzynarodowej.
- Biorąc pod uwagę treść umów, można wyróżnić umowy dotyczące konkret¬ nych dziedzin stosunków międzynarodowych. Istnieją więc: umowy polityczne, gospodarcze, komunikacyjne, dotyczące stosunków społecznych i prawnych, współ¬ pracy kulturalnej, naukowo-technicznej i inne. Podział ten nie ma jednak więk¬ szego znaczenia. Po pierwsze, nie jest on ostry (istnieją umowy, które regulują różne dziedziny obrotu międzynarodowego) i nie jest zamknięty, gdyż stosunki międzynarodowe obejmują coraz to nowe dziedziny; po drugie, z podziałem tym nic wiążą się żadne konsekwencje prawne.
- Umowy nierównoprawne stwarzają jednostronne uprawnienia, uciążliwe dla drugiej strony, i naruszają zasadę suwerennej równości, stwarzając nierówność prawną stron. Umowy nierównoprawne są więc sprzeczne z jedną z podstawowych i bezwzględ¬ nie obowiązujących norm prawa międzynarodowego.

ZAWIERANIE UMÓW MIĘDZYNARODOWYCH

Proces ten składa się z kilku czynności (etapów). Niektóre z nich występują przy zawieraniu wszystkich lub prawie wszystkich umów międzynarodowych, inne tylko w określonych przez strony przypadkach. Przebieg zawierania umowy między¬narodowej zależy przede wszystkim od tego, czy umowa ma charakter dwustronny, czy wielostronny; ponadto od tego, czy umowa zawierana jest w trybie prostym, tzn. rokowania kończą się wyrażeniem zgody państw na związanie się umową (z reguły przez podpisanie), czy też umowa zawierana jest w trybie złożonym, kiedy zgoda państw na związanie się umową wyrażana jest przez ratyfikację lub zatwierdzenie.

A. Rokowania (negocjacje) są pierwszym etapem w procesie zawierania umowy międzynarodowej. Prowadzą one do uzgodnienia treści umowy i ostatecznego zredagowania jej tekstu.

Przy umowach dwustronnych zainteresowane państwa prowadzą je przez swoich upełnomocnionych do tego przedstawicieli. Rokowania mogą być prowadzone w formie ustnej lub pisemnej na szczeblu uzgodnionym przez strony. Często uczestniczą w nich przedstawiciele dyplomatyczni.

W sprawie przyjęcia umowy wielostronnej, najczęściej stosowanym forum takich wielostronnych rokowań są międzynarodowe konferencje dyplomatyczne z udziałem przedstawicieli zainteresowanych państw. Jednakże, aby konferencja taka mogła być owocna, trzeba niejednokrotnie przeprowadzić odpowiednie prace przygotowawcze i opracować projekt umowy.

B. Parafowanie polega na tym, że pełnomocnicy stron, którzy prowadzili rokowania, umieszczają pod przygotowanym tekstem swoje inicjały, czyli parafy. Parafowanie oznacza jedynie, że tekst został przygotowany do podpisania. Nie stanowi więc wyrażenia zgody na związanie się umową. Parafowanie stosowane jest niezbyt często, np. wtedy, gdy negocjatorzy nie mają pełnomocnictw do podpisania lub ze względu na potrzebę przedstawienia tekstu umowy do wstępnej akceptacji odpowiednich władz.

C. Podpisanie. Zasadą jest, że każda umowa musi być podpisana przez upoważnionych do tego pełnomocników stron.

Wyjątek stanowią konwencje pracy uchwalane przez Międzynarodową Organizację Pracy, które nie są podpisywane, lecz od razu podlegają ratyfikacji. Również umowy w formie wymiany not, jeśli są to tzw. noty werbalne, nie są podpisywane, lecz od razu podlegają ratyfikacji.

Podpisanie może być formą wyrażenia zgody na związanie się umową. Jeśli podpisanie nie wywołuje takich skutków prawnych, to zgodnie z art. 18 Konwencji Wiedeńskiej z 1969 r. państwo, które ją podpisało: „jest obowiązane powstrzymywać się od działań, które udaremniłyby przedmiot i cel traktatu".

D. Ratyfikacja jest to zatwierdzenie umowy przez kompetentny do tego organ państwowy. Jaki organ jest kompetentny, określa prawo wewnętrzne, zazwyczaj konstytucja; z reguły jest nim głowa państwa. Ratyfikacja oznacza ostateczne wyrażenie zgody na związanie się umową międzynarodową.

Współczesne prawo międzynarodowe pozostawia państwom pełną swobodę w zakresie określenia swojej procedury wewnętrznej zawierania umów międzynarodowych. W Polsce procedurę tę regulują następujące akty prawne:

— Konstytucja RP z 1997 r.,

— ustawa o umowach międzynarodowych z 14 IV 2000 r.¹⁰,

— rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie wykonania niektóiych przepisów ustawy o umowach międzynarodowych z 28 VIII 2000 roku".

W procedurze krajowej występują dwa podstawowe tryby związania się Polski umową międzynarodową — ratyfikacja i zatwierdzenie.

Ratyfikacja jest aktem należącym do kompetencji Prezydenta. Jednakże umowy międzynarodowe podlegające ratyfikacji zawiera Rada Ministrów. Na podstawie art. 12 ust. 2 ustawy o umowach międzynarodowych z 2000 r. ratyfikacji podlegają umowy międzynarodowe, o których mowa w art. 89 ust. 1 i art. 90 Konstytucji, oraz „inne umowy międzynarodowe, które przewidują wymóg ratyfikacji albo ją dopuszczają, a szczególne okoliczności to uzasadniają".

Wyróżniamy trzy rodzaje ratyfikacji:

a) tzw. dużą ratyfikację, która wymaga wcześniejszej zgody wyrażonej w formie ustawy (co powoduje konieczność uzyskania zgody Sejmu i Senatu), gdy odnosi się do umów wymienionych w art. 89 ust. 1 Konstytucji, a więc umów dotyczących:

— pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych,

— wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji,

— członkostwa Rzeczypospolitej Polskiej w organizacji międzynarodowej,

— znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,

— spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy;

b) ratyfikację w trybie art. 90 Konstytucji. Przewiduje on szczególną procedurę ratyfikacyjną w odniesieniu do umów, na podstawie których Polska może przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach. Ustawa wyrażająca zgodę na ratyfikację takiej umowy musi zostać uchwalona przez Sejm większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów. Wyrażenie zgody na ratyfikację takiej umowy może być uchwalone w referendum ogólnokrajowym zgodnie z art. 125 Konstytucji. Uchwałę w sprawie wyboru trybu wyrażenia zgody na ratyfikację podejmuje Sejm bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej polowy ustawowej liczby posłów.

c) tzw. małą ratyfikację, która jest dokonywana na podstawie art. 89 ust. 2 Konstytucji. Przepis ten zobowiązuje Prezesa Rady Ministrów do powiadomienia Sejmu o zamiarze przedłożenia umowy międzynarodowej Prezydentowi do ratyfikacji.

Jeżeli chodzi o zatwierdzenie umów międzynarodowych, to umowa, która nie podlega ratyfikacji, wymaga zatwierdzenia przez Radę Ministrów. Dwa rodzaje zatwierdzenia:

a) zatwierdzenie dokonywane w trybie złożonym — polega ono na tym, że państwo składa dwa oświadczenia woli; umowa jest najpierw podpisana, a następnie zatwierdzona przez Radę Ministrów.

b) zatwierdzenie dokonywane w trybie prostym — polega ono na tym, że państwo składa jedno oświadczenie woli. Dotyczy umów zawieranych tylko poprzez podpisanie, wymianę not i inne uproszczone formy.

Związanie Polski umową międzynarodową w trybie prostym może nastąpić w szczególności, gdy:

„1) ustawa upoważnia do zawarcia umowy międzynarodowej w ten sposób, a zawarta umowa międzynarodowa nie narusza przepisów ustawy upoważniającej, lub

2) umowa międzynarodowa ma charakter wykonawczy w stosunku do obowiązującej umowy międzynarodowej i nie wypełnia przesłanek określonych w art. 89 ust. 1 lub art. 90 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, lub

3) celem umowy międzynarodowej jest zmiana obowiązującej umowy, w tym załącznika do niej, a zmiana umowy międzynarodowej lub załącznika nie wypełnia przesłanek określonych w art. 89 ust. 1 lub art. 90 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, lub

4) wymagają tego inne szczególne okoliczności, a umowa międzynarodowa nie wypełnia przesłanek określonych w art. 89 ust. 1 lub art. 90 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej".

Umowy niepodlegające ratyfikacji, a więc zawierane w trybie prostym, nie mogą być źródłem powszechnie obowiązującego prawa. Oznacza to, że postanowienia w nich zawarte mogą działać tylko w sferze prawa wewnętrznego, to znaczy wiązać tylko jednostki organizacyjne podporządkowane organowi, który zawarł umowę międzynarodową. W żadnym natomiast razie nie mogą one kształtować sytuacji prawnej podmiotów zewnętrznych.

W praktyce państw przyjęło się, że ratyfikowane z udziałem parlamentu są tylko umowy o zasadniczym znaczeniu. W praktyce państw przyjęło się, że nie podlegają ratyfikacji:

— deklaracje o treści politycznej przyjęte na spotkaniu mężów stanu (np. Karta Atlantycka podpisana przez Prezydenta USA i Premiera Wielkiej Brytanii 14 VIII 1941 r.),

— umowy resortowe zawierane przez poszczególnych ministrów w zakresie ich kompetencji,

— umowy zawierane podczas wojny przez dowódców wojskowych, np. dotyczą¬ ce zawieszenia broni, ewakuacji rannych, kapitulacji bronionego miasta.

E. Wymiana lub złożenie dokumentów ratyfikacyjnych. Ratyfikacja jest aktem wewnętrznym i z reguły nie wywołuje bezpośrednich skutków w sferze prawa międzynarodowego. Skutki takie powoduje dopiero wymiana lub złożenie dokumentów ratyfikacyjnych.

Wymiana dokumentów ratyfikacyjnych ma miejsce przede wszystkim przy zawieraniu umów dwustronnych. Jest ona dokonywana przez przedstawicieli stron umowy, którzy w ten sposób uzyskują dowód, że druga strona dokonała ratyfikacji, a więc definitywnie wyraziła zgodę na związanie się umową. Zazwyczaj, jeśli umowa podpisana jest w jednym państwie, to dokumenty ratyfikacyjne wymieniane są w drugim państwie.

Przy umowach wielostronnych, zwłaszcza jeśli liczba stron jest znaczna, dokumenty ratyfikacyjne składane są depozytariuszowi. Najczęściej depozytariuszem jest państwo, na którego terytorium została podpisana umowa. W związku ze wzrastającą rolą organizacji międzynarodowych w stosunkach międzynarodowych, a zwłaszcza w opracowaniu umów międzynarodowych, funkcja depozytariusza powierzana bywa również organizacjom międzynarodowym (np. ONZ). Depozytariusz informuje strony umowy międzynarodowej o wszystkich dokumentach, notyfikacjach i zawiadomieniach dotyczących umowy.

Wymiana albo złożenie dokumentów ratyfikacyjnych kończy właściwe postępowanie związane z zawieraniem umowy międzynarodowej.

F. Rejestracja umów międzynarodowych została po raz pierwszy przewidziana w Pakcie Ligi Narodów. Wiązało się to z próbą eliminacji tajnych umów, gdyż z rejestracją umowy powiązana była jej publikacja. Zarejestrowane umowy ogłaszane były w wydawnictwie League of Nations Treaty Series.

Według art. 102 Karty wszyscy członkowie ONZ mają obowiązek rejestrowania umów zawartych po wejściu w życie Karty, a jeśli umowa nie zostanie zarejestrowana, „to żadna ze stron umawiających się nie będzie mogła powoływać się na taki traktat albo układ przed którymkolwiek organem Narodów Zjednoczonych". Sankcja za niezarejestrowanie umowy, przewidziana w Karcie, jest sankcją realną, gdyż organ ONZ, wobec którego powołano by niezarejestrowaną umowę, nie wziąłby jej pod uwagę.

Wszystkie umowy zarejestrowane są publikowane w wydawnictwie United Na-tions Treaty Senes we wszystkich tekstach autentycznych, z dodaniem tłumaczenia angielskiego i francuskiego, jeśli języki te nie są językami umowy.

G. Publikacja wewnętrzna. Z punktu widzenia prawa międzynarodowego jest rzeczą obojętną, czy państwo będące stroną umowy międzynarodowej ogłosi ją u siebie. Nie ma to żadnego wpływu na moc wiążącą umowy i obowiązek jej przestrzegania. Jednakże z punktu widzenia prawa wewnętrznego publikacja taka może być niezbędna do zapewnienia stosowania umowy w danym państwie. W Polsce wszystkie umowy ratyfikowane ogłaszane są w Dzienniku Ustaw.

ZAKRES PODMIOTOWY OBOWIĄZYWANIA UMOWY MIĘDZYNARODOWEJ
(kogo umowa międzynarodowa obowiązuje)

W stosunku do każdej umowy międzynarodowej wszystkie państwa można podzielić na dwie kategorie: na jej strony oraz państwa niebędące stronami danej umowy, czyli na tzw. państwa trzecie. Według Konwencji Wiedeńskiej termin „strona" oznacza państwo, które wyraziło zgodę na związanie się traktatem i dla którego traktat wszedł w życie (art. 2 ust. 1 lit. g).

Jest ogólną zasadą, że umowa międzynarodowa obowiązuje i tworzy określone prawa i obowiązki jedynie dla jej stron (tertiis nec nocent nec prosunt). Jest to zgodne z podstawowymi zasadami prawa międzynarodowego — suwerennością i równością państw. Żad¬ nemu państwu nie można bez jego zgody narzucić żadnych zasad postępowania i żadnych zobowiązań. Dla państw trzecich umowa jest res inter alios acta i jako taka nie wiąże ich.

Od tej ogólnej zasady istnieją jednak wyjątki, które prawo międzynarodowe dopuszcza. Są to umowy na korzyść państwa trzeciego oraz w zupełnie wyjątkowych okolicznościach — umowy na niekorzyść państwa trzeciego.

A. Umowy na korzyść państwa trzeciego (in favorem tertii). Klasyczne umowy na korzyść państwa trzeciego przyznają uprawnienia lub korzyści określonemu imiennie państwu. Jednakże pod pojęcie „umowy na korzyść państw trzecich" można podciągnąć również umowy tworzące uprawnienia lub przyznające korzyści dla wszystkich państw, czyli umowy tworzące tzw. sytuacje obiektywne (ustrój obiektywny).

Po pierwsze — państwo trzecie nie jest zobowiązane do przyjęcia zaofiarowanej mu korzyści: potrzebna jest na to jego zgoda, która według art. 36 Konwencji może być zgodą domniemaną. Chodzi o to, iż z suwerenności państw wynika, że niczego nie można im narzucać wbrew woli — nawet korzyści. Ponadto ocena, czy jakieś postanowienie umowy jest dla państwa korzystne, może być subiektywna.

Po drugie — wydaje się, że państwo trzecie nie może dochodzić przyznanych mu w umowie korzyści, jeżeli strony umowy nigdy mu tych korzyści nie przekazały. Zobowiązanie istnieje bowiem wyłącznie między stronami umowy i dopóki państwo trzecie nie wejdzie w posiadanie swych praw, dopóty strony umowy mogą postanowienia na jego korzyść uchylić lub zmienić.

Po trzecie — jeżeli dla państwa trzeciego powstało już konkretne uprawnienie lub jeśli nabyło ono zaofiarowanych mu w umowie korzyści i jeżeli umowa nie przewidywała, że uprawnienia te lub korzyści mogą być odwołane, wówczas bez zgody państwa trzeciego nie można już zmienić powstałej w ten sposób sytuacji prawnej i faktycznej.

B. Umowy na niekorzyść państwa trzeciego. W zupełnie wyjątkowych okolicznościach możliwe są również umowy niekorzystne dla państwa trzeciego, nakładające na to państwo zobowiązania. Są to przede wszystkim umowy zawierające decyzje podjęte wobec państwa, które przez rozpoczęcie wojny agresywnej pogwałciło podstawowe prawa innych państw.

W normalnych warunkach natomiast umowy ustanawiające obowiązki dla państw trzecich wymagają według art. 35 Konwencji Wiedeńskiej pisemnej zgody państwa trzeciego.

ZAKRES RZECZOWY (PRZEDMIOTOWY) OBOWIĄZYWANIA UMOWY MIĘDZYNARODOWEJ

Zasadą jest, że umowa międzynarodowa obowiązuje w całości. Od zasady niepodzielności umowy istnieją jednak wyjątki. Wyjątkiem od zasady, że umowa obowiązuje w całości, są tzw. zastrzeżenia.

A. Zastrzeżenie jest to jednostronne oświadczenie złożone przez państwo podczas podpisywania, ratyfikacji, przyjęcia, zatwierdzenia lub przystąpienia do umowy, za pomocą którego zmierza ono do uchylenia lub modyfikacji skutków prawnych określonych postanowień umowy w ich zastosowaniu do tego państwa.

Zastrzeżenie najczęściej polega na tym, że państwo zmierza do uchylenia w stosunku do siebie postanowień umowy. Czasami jednak zastrzeżenie może polegać na nadaniu postanowieniom szczególnego znaczenia, na ich szczególnej interpretacji, czyli na ich modyfikacji. Zastrzeżenia mogą być składane w różnych fazach procesu zawierania umowy międzynarodowej, nigdy jednak po ostatecznym wyrażeniu zgody na związanie się umową. W zasadzie zastrzeżenia mogą być zgłaszane wyłącznie do umów wielostronnych.

Zastrzeżenia do umów, które dawniej występowały bardzo rzadko, w ostatnich czasach stały się powszechną praktyką. Wiąże się to ściśle z coraz większą liczbą umów wielostronnych, ze wzrostem liczby ich stron, a przede wszystkim z inną procedurą ich opracowywania i przyjmowania. Główną funkcją zastrzeżeń jest więc umożliwienie związania się umową jak największej liczbie państw.

B. Dopuszczalność zgłaszania zastrzeżeń. Jeśli umowa wyklucza możliwość zgłaszania zastrzeżeń, są one niedopuszczalne, np. nie można zgłaszać zastrzeżeń do Karty NZ. Jeśli umowa przewiduje zgłaszanie zastrzeżeń, są one dopuszczalne.

Jeśli umowa milczy na temat zastrzeżeń, zgodnie z opinią doradczą MTS z 1951 r. i art. 19 Konwencji Wiedeńskiej, zgłaszanie zastrzeżeń jest dopuszczalne, pod warunkiem że nie są one sprzeczne z przedmiotem i celem umowy.

C. Sprzeciwy wobec zastrzeżeń. Konwencja Wiedeńska przewiduje dwa rodzaje sprzeciwów, które można by nazwać sprzeciwem zwykłym i sprzeciwem kwalifikowanym. Sprzeciw zwykły powoduje, że postanowienia, do których zgłoszono zastrzeżenia, a następnie sprzeciw, nie mają zastosowania między państwem zgłaszającym zastrzeżenie a państwem zgłaszającym sprzeciw w stosunku do tego zastrzeżenia.

Natomiast sprzeciw kwalifikowany, powoduje, że między państwem, które zgłosiło zastrzeżenie, a państwem, które zgłosiło sprzeciw kwalifikowany w stosunku do tego zastrzeżenia, umowa w ogóle nie wchodzi w życie. W rezultacie, mimo że państwa te są stronami tej samej umowy wielostronnej, nie są związane jej postanowieniami w stosunkach wzajemnych.

D. Ograniczenie zakresu przedmiotowego obowiązywania umowy na skutek zastrzeżeń. Zastrzeżenie uchyla lub modyfikuje postanowienia umowy na rzecz państwa, które je zgłosiło. Równocześnie uchyla ono lub modyfikuje odpowiednie postanowienia, w takim samym zakresie, dla innych stron umowy w ich stosunkach z państwem zgłaszającym zastrzeżenie. Obowiązuje więc zasada wzajemności, jeśli chodzi o prawa i obowiązki wynikające z umowy.

ZAKRES TERYTORIALNY OBOWIĄZYWANIA I STOSOWANIA UMOWY MIĘDZYNARODOWEJ

W zasadzie każda umowa obowiązuje i jest stosowana na całym terytorium wszystkich jej stron.

Niektóre umowy są jednak wyraźnie zlokalizowane i dotyczą określonych części terytorium państwowego, np. umowy tworzące strefy zdemilitaryzowane lub zneutralizowane czy umowy dotyczące przestrzeni powietrznej lub określonej rzeki. Również umowy określające sytuację prawną mniejszości narodowych obowiązują tylko na tej części terytorium państwa, gdzie zamieszkuje owa mniejszość. Wiele umów dotyczy także obszarów niepodlegających niczyjej suwerenności, np. morza pełnego lub przestrzeni kosmicznej.

A. Klauzula kolonialna (klauzula terytoriów zależnych). W wielu umowach umieszczano dawniej tzw. klauzulę kolonialną lub klauzulę terytoriów zależnych. Na mocy tych postanowień umowa zawarta przez państwo kolonialne obowiązywała wyłącznie na terytorium metropolii. Do jej rozciągnięcia na obszary kolonialne i inne obszary zależne niezbędne były dodatkowe oświadczenia państw kolonialnych. Mogły więc one dowolnie regulować stosowanie umowy na tych obszarach, rozciągając ją na niektóre z nich lub na wszystkie.

Klauzula ta była szczególnie krytykowana w umowach o charakterze humanitarnymObecnie, wobec rozkładu systemu kolonialnego, problem ten straci! na ostrości i klauzule tego rodzaju należą do rzadkości.

B. Klauzula federalna – obowiązuje w częściach składowych federacji, w których zostanie zaakceptowana przez ich władze.

ZAKRES CZASOWY OBOWIĄZYWANIA I STOSOWANIA UMOWY MIĘDZYNARODOWEJ
(od kiedy, do kiedy)

Umowa międzynarodowa pozostaje w mocy przez okres ograniczony z jednej strony momentem jej uprawomocnienia się, z drugiej zaś momentem jej wygaśnięcia, i w zasadzie w tym czasie jest stosowana. Jednakże pojęcia obowiązywania umowy międzynarodowej, jej wejścia w życie i stosowania nie są identyczne oraz nie zawsze zbieżne w czasie.

Umowa obowiązuje od momentu jej uprawomocnienia się, tzn. od czasu, kiedy kontrahenci wyrazili w sposób definitywny zgodę na związanie się umową i kiedy dokonano wszelkich czynności niezbędnych do uprawomocnienia się umowy. Umowa jest już wówczas prawem wiążącym dla stron i mogą się one z niej wycofać tylko z zachowaniem postanowień samej umowy i ogólnych zasad prawa międzynarodowego w tym zakresie.

Umowa, która uprawomocniła się (została zawarta), nie zawsze równocześnie wchodzi w życie, tzn. nie od razu zaczyna regulować stosunki między stronami i nie od razu musi być stosowana. Niekiedy wejście w życie następuje później, np. w 30 lub 60 dni po uprawomocnieniu się.

Kiedy umowa wygasa, to wygasa również obowiązek jej stosowania. Jednakże w wyjątkowych okolicznościach stosowanie umowy może być zawieszone, mimo iż sama umowa nie wygasła, z tym że gdy przestaje działać przyczyna zawieszenia, umowa może ponownie być stosowana i regulować stosunki międzynarodowe. Bywają także przypadki, kiedy umowa jest stosowana prowizorycznie przed jej uprawomocnieniem się.

A. Wejście w życie umowy międzynarodowej. O czasie wejścia w życie umowy międzynarodowej decydują jej postanowienia, tzn. umowa sama określa moment swego wejścia w życie. W praktyce państw wykształciły się pewne typowe rozwiązania w tym zakresie.

Umowy niewymagające ratyfikacji lub zatwierdzenia najczęściej wchodzą w życie z chwilą podpisania lub w określonym czasie po podpisaniu (np. w 30 lub 60 dni po podpisaniu). Niekiedy umowa określa dokładnie datę kalendarzową i godzinę wejścia w życie. Dokładne daty i godziny wejścia w życie przewidują z reguły umowy wojskowe, takie jak zawieszenie broni lub kapitulacja.

Czasami wejście w życie umowy może być połączone ze spełnieniem się warunku (jest to tzw. warunek zawieszający).

Umowy podlegające ratyfikacji lub zatwierdzeniu najczęściej wchodzą w życie, jeśli chodzi o umowy dwustronne, z chwilą wymiany dokumentów ratyfikacyjnych lub wymiany not dotyczących dokonania zatwierdzenia albo w określonym czasie po dokonaniu wymiany.

Natomiast umowy wielostronne zazwyczaj wchodzą w życie w określonym czasie po złożeniu ustalonej liczby dokumentów ratyfikacyjnych, not zatwierdzenia lub przystąpienia. Czasami określona jest nie tylko liczba niezbędnych ratyfikacji, ale wprowadza się również określone kryteria jakościowe.

Jeśli umowa międzynarodowa nie zawierałaby żadnej klauzuli dotyczącej jej wejścia w życie, wówczas należałoby ustalić, jaka była intencja stron. Wydaje się, że w braku ustalenia odmiennej intencji stron umowa niepodlegająca ratyfikacji wchodzi w życie z chwilą podpisania, a umowa podlegająca ratyfikacji i przewidująca wymianę dokumentów ratyfikacyjnych — z chwilą dokonania tej wymiany.

B. Wygaśnięcie umowy międzynarodowej. Przyczyny wygaśnięcia umowy międzynarodowej możemy podzielić na przewidziane w samej umowie oraz przyczyny nieprzewidziane w jej postanowieniach.

C. Do przyczyn wygaśnięcia umowy przewidzianych w jej postanowieniach należy zaliczyć:

1) upływ czasu, na jaki umowa została zawarta,

2) spełnienie się warunku rozwiązującego,

3) wypowiedzenie umowy zgodnie z jej postanowieniami.

Wiele umów międzynarodowych zawieranych jest na określony czas, np. na rok, 2 lata, 5 lat, 20 lat. Z upływem tego okresu umowa wygasa. Czasami umowy zawierane na określony czas posiadają tzw. klauzulę prolongacyjną. Najczęściej klauzula ta przewiduje, że jeżeli w określonym czasie, przed upływem terminu obowiązywania umowy, żadna ze stron nie wypowie jej, obowiązywanie umowy ulega automatycznemu przedłużeniu.

Spełnienie warunku rozwiązującego ma miejsce wtedy, gdy nastąpi przypadek przyszły i niekonieczny, który powoduje wygaśnięcie umowy.

Większość umów, a zwłaszcza umowy zawarte bezterminowo, posiada klauzule przewidujące możliwość wypowiedzenia. Wyjątkami są np. umowy graniczne i traktaty pokojowe.

Niekiedy, choć umowa międzynarodowa nie mówi expressis verbis o możliwości jej wypowiedzenia, możliwość taką można domniemywać z intencji stron.

Wypowiedzenie skutkuje zazwyczaj nie natychmiastowo, ale w jakiś czas po notyfikacji, np. w miesiąc, 6 miesięcy czy za rok.

Umowa dwustronna — po wypowiedzeniu jej przez jedną ze stron — wygasa. Natomiast umowa wielostronna przestaje tylko wiązać stronę, która ją wypowiedziała. Czasami jednak, jeżeli na skutek wypowiedzeń liczba stron umowy wielostronnej spadnie poniżej określonego minimum — umowa taka wygasa.

D. Wygaśnięcie umowy międzynarodowej z przyczyn przez nią nieprzewidzianych. Jeżeli następuje ono za zgodą wszystkich stron umowy lub w wyniku zdarzeń całkowicie obiektywnych, które nie mogą podlegać różnym ocenom, wówczas sytuacja prawna jest jasna. Jeżeli natomiast dochodzi do niego w wyniku działania nie wszystkich kontrahentów, wówczas może dojść do sporu, gdyż, kierując się swoimi interesami, państwa mogą odmiennie oceniać zasadność i legalność doprowadzenia do wygaśnięcia umowy międzynarodowej.

E. Uchylenie umowy międzynarodowej zgodną wolą stron. Każda umowa w każdym czasie może być uchylona lub zmodyfikowana zgodną wolą wszystkich jej stron. Uchylając lub zmieniając umowę, jej kontrahenci mogą się powołać na jakąś konkretną przyczynę, ale równie dobrze mogą uchylić zawartą umowę, nie podając żadnego uzasadnienia.

Czasem sposobem uchylenia umowy zgodną wolą jej stron jest zawarcie nowej umowy, regulującej tę samą dziedzinę stosunków. W nowo zawartej umowie umieszcza się wówczas tzw. klauzulę uchylającą, która stwierdza, że traci moc umowa poprzednio zawarta.

F. Utrata podmiotowości przez jedną ze stron przy umowach dwustronnych prowadzi do wygaśnięcia umowy, natomiast przy umowach wielostronnych jedynie do zmniejszenia się liczby jej kontrahentów.

G. Możliwość jednostronnego wycofania się z umowy. Jeżeli umowa nie przewiduje możliwości jednostronnego jej wypowiedzenia ani nie można domniemywać tego z intencji stron, to wypowiedzenie takie jest w zasadzie niedopuszczalne jako sprzeczne z zasadą pacta sunt servanda.

Konwencja Wiedeńska uznaje, że okolicznościami takimi mogą być:

1) Pogwałcenie umowy przez drugiego kontrahenta. Jeżeli jedna ze stron narusza umowę i nie wykonuje jej postanowień, trudno żądać od drugiej strony przestrzegania umowy. Jeżeli nie można zmusić kontrahenta do przestrze¬ gania i stosowania umowy, można umowę uznać za wygasłą. .

2) Powstanie sytuacji uniemożliwiającej wykonanie umowy. Według art. 61 Konwencji Wiedeńskiej strona może powołać się na niemożność wykonania umowy jako na przyczynę uznania jej za wygasłą lub wycofania się z niej, jeżeli ta niemożność wypływa z trwałego zniknięcia lub zniszczenia przedmiotu niezbędnego do wykonania umowy. Przy tym zgodnie z zasadą dobrej wiary strona nie może powoływać się na niemożność wykonania umowy, jeśli sama doprowadziła do takiej sytuacji, działając niezgodnie z umową lub ze swymi zobowiązaniami międzynarodowymi. Niemożność wykonania umowy jako przyczyna jej wygaśnięcia musi mieć charakter trwały. Czasowa niemożność wykonywania umowy może być tylko przyczyną zawieszenia jej stosowania.

3) Zasadnicza zmiana okoliczności (clausula rebus sic stantibus). Konwencja Wiedeńska w art. 62 uznała jednak, że zasadnicza zmiana okoliczności w wyjątkowych sytuacjach może być przyczyną uznania umowy za wygasłą lub wycofania się z niej. Muszą być jednak spełnione równocześnie następujące warunki: zmiana okoliczności jest „zasadnicza" i nie była przewidywana przez strony; istnienie okoliczności, które uległy zmianie, stanowiło istotną podstawę zgody stron na związanie się umową; skutkiem zaszłej zmiany jest radykalne przekształcenie zakresu obowiązków, jakie na podstawie umowy pozostają jeszcze do wypełnienia.

Jeżeli nawet wyżej wymienione warunki zostaną spełnione, to na zmianę okoliczności nie można się powoływać: 1) jeśli idzie o umowę ustanawiającą granicę albo 2) jeżeli zmiana okoliczności jest wynikiem pogwałcenia przez stronę, która się na nią powołuje, bądź obowiązku wynikającego z umowy, bądź jakiegokolwiek innego zobowiązania międzynarodowego.

H. Powstanie nowej normy ius cogens. Od samego początku nieważna jest umowa, która w chwili zawarcia była sprzeczna z normą prawa międzynarodowego o charakterze ius cogens. Jeżeli natomiast norma taka pojawi się już po zawarciu konkretnej umowy i jeżeli umowa ta jest sprzeczna z nowo powstałą normą o charakterze ius cogens, to zgodnie z art. 64 Konwencji Wiedeńskiej umowa traci ważność i wygasa.

I. Wpływ wojny na umowy międzynarodowe. W tym kontekście wszystkie umowy międzynarodowe, a właściwie ich postanowienia, mogą być podzielone na dwie grupy: te, które regulują stosunki pokojowe i przeznaczone są na czas pokoju, oraz te, które regulują stosunki wojenne i przeznaczone są na okres wojny. Jednak ta sama umowa międzynarodowa może zawierać postanowienia obu rodzajów. Ponadto postanowienia niektórych umów mogą obowiązywać zarówno w czasie pokoju, jak i podczas wojny.

Umowy lub postanowienia umowne przeznaczone na czas wojny z chwilą jej wybuchu nie tylko zachowują moc obowiązującą, ale mają w czasie konfliktu zbrojnego pełne zastosowanie i muszą być wykonywane. Dotyczy to przede wszystkim umów regulujących sposób prowadzenia wojny.

Natomiast umowy regulujące stosunki pokojowe i przeznaczone na okres pokoju ulegają w czasie wojny zawieszeniu, a niektóre z nich mogą na skutek wojny wygasnąć. Zagadnienie to jest zazwyczaj regulowane ex post w traktatach pokojowych.

Dawniej przeważał pogląd, że z chwilą wybuchu wojny wszystkie umowy dotyczące stosunków pokojowych wygasają. Natomiast współcześnie poglądy i praktyka państw w tych kwestiach uległy zmianie. Dotyczy to przede wszystkim umów wielostronnych. Umowy te regulują zazwyczaj zagadnienia niezwiązane z wynikami konkretnej wojny. Dlatego też w zasadzie w czasie konfliktu zbrojnego nie wygasają, a tylko ich stosowanie ulega zawieszeniu między państwami wojującymi. Natomiast po przywróceniu stanu pokoju ponownie są stosowane. Jeśli chodzi o umowy dwustronne, regulujące stosunki pokojowe, to zazwyczaj albo wygasają, albo decyzja co do ich wygaśnięcia lub utrzymania w mocy pozostawiona jest w rękach państw zwycięskich.

INTERPRETACJA (WYKŁADNIA) UMOWY MIĘDZYNARODOWEJ

Oczywiście, podstawą interpretacji może być tylko tekst autentyczny umowy (względnie teksty autentyczne), a nie tłumaczenie

A. Podmiot interpretujący umowę. W zależności od tego, kto interpretuje umowę, różny jest walor prawny (moc wiążąca) interpretacji. Z tego punktu widzenia możemy wyróżnić: interpretację doktrynalną, tj. przeprowadzaną przez teoretyków prawa międzynarodowego, oraz interpretację urzędową, która może być dokonywana przez strony umowy, przez sądy międzynarodowe (tzw. interpretacja sądowa) oraz przez organizacje międzynarodowe.

Interpretacja doktrynalna nie ma oczywiście mocy wiążącej dla stron umowy, choć może mieć pośredni wpływ na interpretację przyjętą przez strony i organy międzynarodowe, jak również na interpretację sądową.

Jeśli chodzi o interpretację urzędową, dokonywaną przez strony umowy, to największy walor prawny ma tzw. interpretacja autentyczna, tzn. interpretacja dokonana wspólnie przez wszystkie strony umowy. Może być ona zawarta w odrębnym dokumencie (porozumieniu) i jest wówczas bezwzględnie wiążąca dla wszystkich stron. Tego rodzaju interpretacja autentyczna występuje bardzo rzadko w praktyce. Podobne znaczenie ma interpretacja wynikająca ze zgodnego postępowania państw, a więc ze zgodnej praktyki wszystkich stron umowy; jest to tzw. interpretacja quasiautentyczna lub uzualna.

Interpretacja urzędowa dokonywana przez poszczególne strony umowy jest wiążąca tylko dla interpretujących i żadna strona umowy nie ma prawa narzucać jej innym stronom. Prowadzić to może oczywiście do rozbieżności i sporów. Interpretacja sądowa, formalnie rzecz biorąc, jest wiążąca tylko dla tych stron umowy, które uczestniczyły w postępowaniu sądowym — jako strony sporu (art. 59 Statutu MTS) lub jako interwenienci w procesie (art. 63 Statutu MTS).

Umowy międzynarodowe są również interpretowane przez organy organizacji międzynarodowych, zwłaszcza jeśli idzie o statuty tych organizacji. Interpretacja taka jest wiążąca przede wszystkim dla danego organu, ale czasami również dla państw członkowskich, zwłaszcza jeśli chodzi o ich działalność w danym organie.

B. Ogólne zasady interpretacji. W praktyce państw wykształciły się pewne zasady interpretacji umów. Usystematyzowane ujęcie zasad interpretacji znalazło się w Konwencji Wiedeńskiej. Według art. 31, który nazwany został „Ogólna reguła interpretacji", umowę należy interpretować w dobrej wierze, zgodnie ze zwykłym znaczeniem, jakie należy przypisywać użytym w niej wyrazom w danym kontekście, oraz w świetle jej przedmiotu i celu.

W sformułowaniu tym znalazły wyraz trzy podstawowe zasady interpretacji:

1) należy interpretować umowy w dobrej wierze, co stanowi logiczną konsekwencję zasady pacta sunt servanda,

2) użyte w umowie wyrazy i zwroty powinny być w zasadzie rozumiane tak, jak to wynika z ich normalnego znaczenia; znaczenie szczególne można im nadawać tylko wówczas, jeśli zostanie ustalone, że było to zamiarem stron,

3) znaczenie poszczególnych wyrazów należy przyjmować w świetle przedmiotu i celu umowy.

Konwencja precyzuje, że dla celów interpretacji przez kontekst należy rozumieć przede wszystkim sam tekst umowy, łącznie ze wstępem i załącznikami, oraz wszelkie porozumienia dotyczące umowy osiągnięte między wszystkimi stronami w związku z zawarciem umowy i wszelkie dokumenty sporządzone przez jedną lub kilka stron w związku z zawarciem umowy, a przyjęte przez pozostałe strony w charakterze dokumentu dotyczącego tej umowy.

Konwencja wskazuje równocześnie, że obok kontekstu należy brać pod uwagę wszelkie późniejsze porozumienia między stronami dotyczące interpretacji umowy lub stosowania jej postanowień (a więc stanowiące wyraz interpretacji autentycznej), późniejszą praktykę w stosowaniu umowy, która dowodzi porozumienia stron dotyczącego tej interpretacji (a więc interpretację quasi-autentyczną lub uzualną), oraz wszelkie normy prawa międzynarodowego obowiązujące w stosunkach między stronami, które mogą mieć znaczenie dla interpretacji umowy.

Niewątpliwie szczególne znaczenie należy przypisać praktyce państw, gdyż wymienione w konwencji różne przejawy interpretacji autentycznej rzadko tylko występują w stosunkach międzynarodowych. Natomiast zgodna praktyka stron umowy jest — obok tekstu — jednym z podstawowych czynników, jakie należy wziąć pod uwagę przy interpretacji.

C. Pomocnicze środki interpretacji. Jeśli wymienione wyżej środki pozostawiają dwuznaczność lub niejasność znaczenia postanowień umowy albo prowadzą do wyniku oczywiście absurdalnego lub nieracjonalnego, wówczas można sięgnąć do pomocniczych środków interpretacji, łącznie z pracami przygotowawczymi do umowy oraz okolicznościami, w jakich została ona zawarta.

D. Szkoły interpretacji:

1) szkoła subiektywistyczna – w świetle intencji stron w chwili zawarcia;

2) szkoła tekstylna (obiektywna) – tylko na podstawie egzegezy tekstu, najczęściej wykładnia językowa. Podkreślają, że każda strona ma inne intencje, a tekst umowy to wypadkowa tych intencji;

3) szkoła teleologiczna (funkcjonalna) – z punktu widzenia celu i przedmiotu konwencji. Tzw. interpretacja dynamiczna – interpretacja w świetle dzisiejszych potrzeb stron;

PRAWO ZWYCZAJOWE

A. Pojęcie zwyczaju międzynarodowego. Zwyczaj można określić jako zgodne postępowanie państw (ich praktyka) tworzące prawo.

Dla istnienia więc zwyczaju niezbędne są równocześnie: zgodna praktyka państw (w podobnych sytuacjach państwa zachowują się i postępują jednakowo), która nazywana jest elementem obiektywnym lub materialnym zwyczaju, oraz przeświadczenie państw, że praktyka ta tworzy prawo (przekonanie, że postępowanie takie jest postępowaniem koniecznym, wymaganym przez prawo), czyli tzw. opinio iuńs sive necessitatis, które nazywane jest elementem subiektywnym zwyczaju.

Zwyczaj opiera się na zgodzie państw, która wyraża się w ich postępowaniu, a więc z reguły milcząco lub w sposób dorozumiany.

B. Praktyka jako element zwyczaju.

Praktyka, a więc postępowanie państw, oznacza oczywiście działalność ich organów. W poszczególnych przypadkach znaczenie prawnomiędzynarodowe może mieć działalność wszelkich organów państwowych, wykonywana w ramach ich kompetencji, a więc przede wszystkim organów działających w obrocie między¬narodowym i uprawnionych do reprezentowania państwa w tym obrocie, lecz nie tylko tych organów. Również działalność innych organów — ustawodawczych, administracyjnych i sądowych — może mieć znaczenie i cechy „praktyki państw", przyczyniając się do powstania norm zwyczajowych. Oczywiście, działalność organów państwa ma znaczenie dla prawa międzynarodowego tylko wówczas, gdy dotyczy dziedziny wykraczającej poza sprawy czysto wewnętrzne.

Pojęcie praktyki należy rozumieć szeroko. Będą to umowy międzynarodowe (praktyka zbiorowa), oświadczenia składane w różnych okolicznościach (np. na konferencjach międzynarodowych, w odpowiedziach na kwestionariusze organizacji międzynarodowych), korespondencja i praktyka dyplomatyczna. Będą to również akty ustawodawcze mające znaczenie dla stosunków międzynarodowych, wyroki sądowe, w których sąd opierał się na prawie międzynarodowym, oraz postępowanie organów administracji państwowej w stosunku do obcych państw, ich przedstawicieli, obywateli, statków, samolotów itp. Praktykę państw można więc podzielić na zbiorową (zawieranie umów międzynarodowych, działalność organizacji międzynarodowych) oraz na indywidualną. Tę z kolei na zewnętrzną (szeroko pojęta działalność dyplomatyczna) oraz wewnętrzną (działalność ustawodawcza, sądowa i administracyjna).

Aby praktyka państw tworzyła prawo, musi być zgodna, a więc jednolita, oraz nieprzerwana. Tylko jednakowe zachowanie się państw w jednakowych sytuacjach może doprowadzić przez pewne powtarzanie się do powstania normy zwyczajowej.

Praktyka państw jest uwarunkowana istnieniem konkretnych interesów, zgodnych lub sprzecznych. Normy zwyczajowe powstają przede wszystkim w wyniku zgodnych interesów państw.

C. Element czasu. Praktyka państw, prowadząca do powstania normy zwyczajowej, w zasadzie powinna być odpowiednio długotrwała, jednakże element czasu sam przez się nie ma zasadniczego znaczenia. Trudno więc mówić o jakimś określonym czasie, niezbędnym do powstania normy zwyczajowej. Wydaje się, że okres ten zależy każdorazowo od okoliczności, w jakich powstaje nowy zwyczaj międzynarodowy, a w szczególności od intensywności obrotu międzynarodowego regulowanego przez daną normę.

D. Powszechność. Do powstania normy zwyczajowej niepotrzebna jest pozytywna praktyka wszystkich państw. Wystarczy praktyka państw biorących udział w danej dziedzinie obrotu międzynarodowego i milczenie innych państw (tolerowanie tej praktyki), które może być uznane za brak sprzeciwu.

Jeżeli jednak jakieś państwo konsekwentnie sprzeciwia się przyjęciu pewnej praktyki w okresie tworzenia się tej normy zwyczajowej, nawet gdyby to była praktyka przytłaczającej większości państw, nie można w żadnym wypadku mówić o powstaniu normy zwyczajowej wiążącej to państwo.

Osobnym zagadnieniem jest pytanie, czy państwa nowo powstałe związane są zwyczajem, w którego tworzeniu nie brały i nie mogły brać udziału. Powszechnie przyjmuje się, że są, gdyż państwa te wyrażają chęć nawiązania stosunków z in¬ nymi państwami i wejścia do społeczności międzynarodowej, a tym samym uznają powszechnie obowiązujące (a więc zwyczajowe) normy prawne, rządzące tą społe¬ cznością.

E. Opinio iuris sive necessitatis — niezbędny element zwyczaju. Zwyczaj, jak to zostało wskazane, dla swego istnienia wymaga nie tylko powszechnej praktyki państw, ale praktyce tej musi towarzyszyć przeświadczenie, że tworzy ona prawo, czyli tzw. opinio iuris sive necessitatis, która nazywana jest elementem subiektywnym normy zwyczajowej.

F. Istota opinio iuris.

Opinio iuris może się przejawiać w różny sposób:

1. Może być zawarta w samej praktyce (postępowaniu) państw, która opiera się na milczącym uznaniu istnienia konkretnej normy prawnej; np. państwo ustanawiające 200-milową strefę ekonomiczną samym ustanowieniem takiej strefy daje wyraz przekonaniu, że jest to dopuszczalne, a więc że prawo międzynarodowe daje każdemu państwu prawo ustanowienia 200-milowej strefy ekonomicznej.

2. Może być zawarta w oficjalnych oświadczeniach państw, które stwierdzają, że istnieje konkretna norma prawa międzynarodowego; może to mieć miejsce w notach, oświadczeniach, wystąpieniach w organizacjach międzynarodowych i na konferencjach międzynarodowych.

3. Może być zawarta w uchwałach (rezolucjach) organizacji międzynarodo¬ wych; wiąże to jednak tylko tych, którzy wypowiadali się za uchwałą.

4. Może wynikać z umów międzynarodowych, jeśli strony zamierzały w nich potwierdzić istniejące normy zwyczajowe.

G. Moment pojawienia się opinio iuris. Przeważnie państwa kierujące się wspólnymi lub podobnymi interesami postępują w jednakowy sposób, a do tego postępowania dołącza się po pewnym czasie opinio iuris. W ten sposób nieznacznie zostaje przekroczona granica między nieobowiązującą wspólną praktyką a wiążącym zwyczajem, a ściślej normą zwyczajową.

Opinio iuris sive necessitatis nie zawsze jednak zjawia się wtedy, kiedy istnieje już dostatecznie duża wspólna praktyka, która dojrzała do tego, aby być zamieniona w obowiązujące prawo. Niekiedy opinio iuris pojawia się wcześniej, kiedy praktyka nie jest jeszcze jednolita, i staje się wówczas orężem, który ma zmusić inne państwa do przyjęcia praktyki wygodnej dla państw, które już ją stosują i które powołują się na opinio necessitatis.

Do szybszego powstania opinio iuris mogą się czasami przyczynić także wyroki sądowe, doktryna, lecz przede wszystkim uchwały organizacji międzynarodowych, a zwłaszcza Zgromadzenia Ogólnego ONZ, jeśli są przyjmowane jednomyślnie lub prawie jednomyślnie.

H. Dowód istnienia normy zwyczajowej. W każdym razie przeprowadzając dowód istnienia zwyczaju, należy sięgnąć przede wszystkim do praktyki państw. Liczne opracowania i zbiory tej praktyki w wielu przypadkach ułatwiają jej badanie. Ponadto należy jeszcze dowieść, że z praktyką tą łączy się opinio iuris.

Dowodem istnienia normy zwyczajowej może być ustawodawstwo wewnętrzne. Istnieje zawsze domniemanie, że każde państwo, wydając jakikolwiek akt ustawodawczy, uważa go za zgodny z powszechnie obowiązującym prawem międzynarodowym i zobowiązaniami umownymi danego państwa.

Oświadczenia składane przez upełnomocnionych przedstawicieli państw i przemówienia na konferencjach międzynarodowych w wielu wypadkach wyrażają stanowisko tych państw co do istnienia prawa i mogą być brane pod uwagę jako dowód normy zwyczajowej. Niejednokrotnie jednak w oświadczeniach tych państwa wypowiadają się co do tego, jakie prawo powinno być, a nie jakie jest, albo w toku rokowań czynią sobie wzajemne ustępstwa i propozycje ustalenia nowych norm.

Dowodem istnienia normy zwyczajowej mogą być także umowy międzynarodowe. Jednak nawet z wielu umów międzynarodowych, zawierających jednobrzmiące postanowienia, nie można jeszcze automatycznie wysnuwać wniosku o istnieniu normy powszechnej. Strony mogły bowiem właśnie z braku takiej normy i kierując się podobnymi interesami tworzyć podobne lub nawet identyczne zobo¬ wiązania umowne.

Są jednak umowy dwustronne lub wielostronne o charakterze deklaratoryjnym, w których strony potwierdzają normy w ich mniemaniu powszechnie obowiązujące, a więc wiążące nie tylko strony umowy, lecz wszystkie państwa. Szczególne znaczenie mają umowy kodyfikujące prawo zwyczajowe.

I. Pomocnicze środki dowodzenia istnienia normy zwyczajowej. Zgodnie z art. 38 ust. 1 pkt d Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości środkiem pomocniczym przy ustalaniu norm prawnych mogą być „wyroki sądowe i poglądy najbardziej wykwalifikowanych specjalistów prawa publicznego różnych narodów".

W praktyce duże znaczenie ma orzecznictwo Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej (działał w systemie Ligi Narodów w latach 1922-1940; for¬ malnie przestał istnieć w 1946 r.) i Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości. Większe znaczenie mogą mieć opinie zbiorowe, np. towarzystw naukowych, takich jak Instytut Prawa Międzynarodowego, albo takich organów jak Komisja Prawa Międzynarodowego ONZ.

J. Zwyczaj a umowa międzynarodowa. Stosunek zwyczaju do umowy może być rozpatrywany w wielu aspektach: w aspekcie tworzenia, znaczenia w stosunkach międzynarodowych oraz obowiązywania i stosowania.

W aspekcie tworzenia, jak to było wyżej wskazywane, niejednokrotnie istnieją ścisłe związki między zwyczajem a umową. Zwyczaj może być tworzywem, z którego powstają umowy międzynarodowe (kodyfikacja zwyczaju), natomiast umowy niejednokrotnie mogą przyczyniać się do powstania norm zwyczajowych przez ujednolicenie praktyki państw i przez przyspieszenie powstania opinio iuris. Zatem obydwa procesy prawotwórcze (zawieranie umów i powstawanie zwyczajów) nie są od siebie ściśle oddzielone.

Twierdzi się często, że rola zwyczaju jako źródła prawa międzynarodowego uległa w ostatnich czasach pewnemu ograniczeniu na rzecz umowy międzynarodowej. Ponadto wiele norm zwyczajowych, uznawanych i stosowanych przez państwa przez dłuższy czas, doczekało się kodyfikacji w postaci norm umownych.

Jednakże zwyczaj nie utracił swego znaczenia. Po pierwsze — stale powstają normy zwyczajowe (np. normami zwyczajowymi powstałymi po drugiej wojnie światowej są prawo narodów do samostanowienia, prawo państwa nadbrzeżnego do tzw. szelfu kontynentalnego, wolność przestrzeni kosmicznej).

Po drugie — nawet w dziedzinach regulowanych przez prawo umowne zwyczaj zachowuje swoją rolę w stosunku do państw niezwiązanych umową, a bardzo niewiele umów ma charakter powszechny. Poza tym umowy z reguły można wypowiedzieć.

Po trzecie — wszystkie normy o charakterze ius cogens z samego założenia muszą być normami zwyczajowymi.

Po czwarte — cały system prawa międzynarodowego, wszystkie jego podstawowe instytucje, takie jak: suwerenność państw, zasada pacta sunt seivanda, zakaz agresji i interwencji, prawo narodów do samostanowienia, zwierzchnictwo terytorialne, prawo morskie, prawo dyplomatyczne i konsularne i wiele innych, mają charakter zwyczajowy, choć zostały potwierdzone w wielu umowach międzynarodowych. Jeśli więc nawet wygasłyby wszystkie umowy — prawo międzynarodowe, jako system norm, nie przestałoby istnieć.

Jeśli chodzi o obowiązywanie i stosowanie, to normy zwyczajowe mają w zasadzie charakter powszechny, natomiast umowy obowiązują tylko strony i mają z reguły charakter partykularny. Należy jednak wyjaśnić, że obok zwyczaju powszechnego, o którym przez cały czas była mowa i który tworzy system prawa międzynarodowego, może istnieć także zwyczaj partykularny — regionalny, a na¬ wet lokalny, np. pewne normy zwyczajowe regionalne w Ameryce Łacińskiej.

Jeśli konkretne państwa związane są w jakiejś dziedzinie umową międzynarodową, to stosuje się postanowienia umowne, które mają charakter lex specialis w stosunku do powszechnego prawa zwyczajowego, chyba że normy tego ostatniego miałyby charakter ius cogens.

Z powyższych rozważań wynika, że prawo zwyczajowe i umowy międzynarodowe mogą istnieć i obowiązywać równolegle.

K. Grzeczność międzynarodowa. Od zwyczaju należy odróżnić tzw. grzecz¬ ność międzynarodową (kurtuazję międzynarodową, comitas gentium). Reguły grzeczności międzynarodowej stosowane są przez państwa dla ułatwienia stosunków międzynarodowych, lecz nie są prawnie wiążące. Stąd zachowanie się niezgodne z grzecznością międzynarodową nie jest pogwałceniem prawa, a w odpowiedzi na niegrzeczne postępowanie można zareagować takim samym postępowaniem. Do dziedziny tej należy np. wiele spraw z zakresu protokołu dyplomatycznego.

Czasem grzeczność przekształca się w zwyczaj. Znane są także przypadki odwrotne, tzn. przemiany zwyczaju w grzeczność międzynarodową (np. reguły dotyczące ceremoniału morskiego, będące niegdyś normami prawa zwyczajowego, przekształciły się z upływem czasu w nieobowiązujące zasady grzeczności międzynarodowej).

UCHWAŁY PRAWOTWÓRCZE (NORMATYWNE) ORGANIZACJI MIĘDZYNARODOWYCH

Ażeby uchwały organizacji międzynarodowej mogły być uznane za źródło prawa międzynarodowego, muszą one spełniać równocześnie dwa warunki:

1) być prawnie wiążące,

2) tworzyć nowe normy prawne (mieć charakter prawotwórczy).

Jeśli chodzi o pierwszy warunek, to trzeba stwierdzić, że uchwały mające charakter zaleceń, życzeń, propozycji czy sugestii nie mają mocy wiążącej i w konsekwencji nie mogą być uznane za źródła prawa (np. uchwały Zgromadzenia Ogólnego ONZ adresowane do państw członkowskich mają w zasadzie charakter zaleceń).

Czasami sytuacja jest jednak bardziej złożona. Uchwala, która w chwili jej podjęcia nie jest jeszcze prawnie wiążąca, nabiera mocy wiążącej w wyniku późniejszego działania państw (np. zatwierdzenia uchwały) lub zaniechania (np. zaniechania zgłoszenia w określonym terminie sprzeciwu). Tego rodzaju procedura upodobnia te uchwały w pewnym stopniu do umów międzynarodowych (państwa członkowskie wyrażają zgodę na ich przyjęcie — wyraźnie lub milcząco). Jednakże procedura ich przyjmowania, jak również ich forma odbiegają czasami bardzo daleko od procedury zawierania i formy umów międzynarodowych. Ponadto uchwały te nie są traktowane jako umowy ani przez organizacje, ani przez państwa członkowskie. Należy więc uznać, że jest to odmienna forma tworzenia norm prawa międzynarodowego, a więc odmienne jego źródło.

Jeśli chodzi o normatywny (prawotwórczy) charakter, to posiadają go tylko te uchwały, które ustalają reguły postępowania na przyszłość, odnoszące się do takich sytuacji, które mogą występować nieokreśloną liczbę razy. Nie posiadają go więc uchwały, które — choć są prawnie wiążące — ustalają sposób postępowania w odniesieniu do konkretnych jednorazowych przypadków na podstawie istniejących norm prawnych. Na przykład uchwały o przyjęciu państwa na członka organizacji, o zastosowaniu sankcji wobec określonego państwa mają charakter aktów wykonawczych (administracyjnych), a nie normatywnych. Opierają się one na istniejącym prawie międzynarodowym (np. na statucie organizacji), nie są więc tworzeniem prawa międzynarodowego, lecz jego stosowaniem.

Uchwały organizacji międzynarodowych, które należy brać pod uwagę w naszych rozważaniach, można w zasadzie podzielić na dwa rodzaje:

1. Uchwały odnoszące się do zagadnień związanych z wewnętrzną strukturą i funkcjonowaniem samej organizacji. Są one przeznaczone do regulowania tego wszystkiego, co dzieje się na forum organizacji (są przeznaczone pro foro interno). Dotyczą one działalności organów organizacji, ich wzajemnych stosunków, jak również działalności państw członkowskich w samej organizacji i ich stosunków z organizacją. Nie odnoszą się natomiast do działalności państw członkowskich poza daną organizacją. Adresatami tych uchwał są zazwyczaj organy organizacji międzynarodowej oraz państwa, ale tylko jeśli idzie o ich działalność w danej organizacji.

Uchwały tego typu, jeśli mają charakter prawotwórczy, tworzą tzw. prawo wewnętrzne organizacji międzynarodowych.

2. Uchwały odnoszące się do postępowania państw poza organizacją międzynarodową, a więc przeznaczone pro foro externo. Dotyczą one w zasadzie stosunków między państwami członkowskimi, a więc adresatami ich są wyłącznie państwa, a nie organy organizacji międzynarodowej.

A. Prawo wewnętrzne organizacji międzynarodowych. W jego zakres mogą wchodzić następujące kategorie przepisów:

1) wewnętrzne regulaminy i przepisy proceduralne,

2) przepisy budżetowe i finansowe,

3) przepisy dotyczące personelu organizacji,

4) przepisy regulujące inne sprawy administracyjne organizacji, np. sprawy związane z siedzibą organizacji i jej zarządem,

5) przepisy dotyczące realizacji funkcji operacyjnych organizacji w zakresie jej kompetencji,

6) przepisy dotyczące tworzenia i funkcjonowania organów pomocniczych.

Uprawnienia organizacji do tworzenia konkretnych postanowień prawa wewnętrznego mogą wynikać ze statutu organizacji, a więc z umowy międzynarodowej, która jest podstawą jej działalności.

W praktyce organizacji międzynarodowych występuje jednak tworzenie norm prawa wewnętrznego, nawet w przypadkach wyraźnie nieprzewidzianych przez ich statuty. Dotyczy to zwłaszcza uchwalania wewnętrznych regulaminów i przepisów proceduralnych. Praktyka ta doprowadziła do wysunięcia teorii kompetencji domniemanych organizacji w tym zakresie.

Tworzenie prawa wewnętrznego organizacji na drodze podejmowania uchwał przez ich organy stwarza pewne niebezpieczeństwo dla państw członkowskich. Uchwały te, podejmowane zazwyczaj większością głosów, mogą wbrew woli państwa niekorzystnie zmienić jego sytuację prawną w organizacji: nałożyć na nie nowe zobowiązania w stosunku do organizacji lub pozbawić je pewnych przywile¬ jów, innymi słowy mogą być niekorzystne dla jego interesów. Żeby temu zapobiec, niektóre najważniejsze zagadnienia funkcjonowania organizacji ujmowane są w statutach (umowach tworzących organizacje), a więc tym samym nie mogą być przedmiotem uchwał prawotwórczych podejmowanych przez organy organizacji.

Ostatecznym środkiem ochrony państw członkowskich przed narzucaniem im niewygodnych przepisów w drodze uchwał jest wystąpienie z organizacji. Przepisy te dotyczą bowiem tylko spraw wewnętrznych organizacji i sytuacji państwa w organizacji. Państwo, występując z niej, tym samym uwalnia się od niekorzystnych dla siebie przepisów jej prawa wewnętrznego, gdyż poza organizacją nie mają one mocy wiążącej.

W doktrynie dyskutowany jest charakter norm prawa wewnętrznego organizacji międzynarodowych. Niektórzy autorzy traktują je jako nowy dział prawa międzynarodowego (włączając je w tzw. rozszerzoną koncepcję prawa mię¬dzynarodowego), inni natomiast uważają je za nową autonomiczną gałąź prawa.

Faktem jest, że prawo wewnętrzne organizacji międzynarodowych nie jest prawem żadnego państwa. Reguluje ono różne aspekty działalności i funkcjonowania organizacji międzynarodowych, a ponieważ podstawą istnienia i działania każdej organizacji jest umowa międzynarodowa, więc prawo to bezpośrednio lub pośrednio opiera się na prawie międzynarodowym i jest jego rozwinięciem. Najpraktyczniej więc będzie traktować je jako dział prawa międzynarodowego.

B. Prawo stanowione przez organizacje międzynarodowe dla państw.

W pewnych wyjątkowych przypadkach organizacje międzynarodowe mogą tworzyć normy prawne adresowane do państw i regulujące działalność państw poza organizacją. Normy te są więc przeznaczone pro foro externo.

Aby organizacja międzynarodowa mogła stanowić prawo wiążące dla państw i regulujące ich działalność zewnętrzną, tzn. działalność prowadzoną poza organizacją, musi mieć ona do tego wyraźne upoważnienie, sformułowane bądź w samym statucie, bądź w innej umowie zawartej przez państwa członkowskie. Kompetencji prawodawczych organizacji w stosunku do działalności zewnętrznej państw nie można domniemywać, gdyż byłoby to sprzeczne z zasadą suwerenności państw.

Moc prawna uchwał organizacji odnoszących się do działalności zewnętrznej państw opiera się, w ostatecznym rachunku, na zgodzie państw. Państwa, delegując organizacji ściśle określone uprawnienia w tym zakresie, z góry godzą się na przyjęcie norm ustanowionych w przyszłości przez organizację.

Procedura tworzenia przez organizacje norm wiążących dla państw dokonuje się głównie trzema sposobami. Są to:

1) uchwały podejmowane jednomyślnie przez organ złożony z przedstawicieli państw,

2) tzw. system contracting out,

3) uchwały podejmowane większością głosów, z mocą wiążącą dla wszystkich państw.

Ad 1) Akty normotwórcze uchwalane jednomyślnie spotykamy np. w Organizacji Współpracy i Rozwoju Gospodarczego (OECD).

Ad 2) W systemie contracting out (termin angielski oznaczający wyłączenie się z umowy, w przeciwieństwie do contracting in oznaczającego włączenie się do umowy) uchwały prawotwórcze podejmowane są z reguły większością głosów, jednakże państwa przegłosowane i pozostające w mniejszości mogą skutecznie oświadczyć (z reguły w określonym, prekluzyjnym terminie), że uchwała w całości lub części nie jest dla nich wiążąca (tzn. mogą wyłączyć się).

Państwo, które nie chce być związane uchwałą większości, musi złożyć w określonym terminie wyraźne oświadczenie wyłączające jej zastosowanie w stosunku do niego. Milczenie (brak sprzeciwu) traktowane jest jako wyrażenie zgody.

System contracting out zazwyczaj ma zastosowanie do tworzenia norm o charakterze technicznym.

System ten stosowany jest np. w Organizacji Międzynarodowej Lotnictwa Cywilnego (ICAO), w Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), w Światowej Organizacji Meteorologicznej (WMO) i w niektórych organizacjach rybołówczych.

Ad 3) Uchwały prawotwórcze podejmowane większością głosów i wiążące dla wszystkich państw członkowskich spotykamy w zachodnioeuropejskich wspólnotach gospodarczych (Wspólnota Europejska i Europejska Wspólnota Energii Atomowej). Traktaty powołujące do życia Wspólnoty wyraźnie określiły, w jakich dziedzinach i kiedy uchwały takie mogą być podejmowane.

W ostatnich czasach można jednak obserwować tendencję do wyposażania również innych organizacji międzynarodowych, które nie mają charakteru ponadnarodowego, w kompetencję podejmowania większością głosów uchwał prawo¬ twórczych wiążących wszystkie państwa członkowskie. Dla przykładu niektóre organizacje telekomunikacyjne mogą stanowić normy o charakterze technicznym wiążące dla wszystkich państw członkowskich.

Do organizacji takich należą INTELSAT i INMARSAT, które zapewniają międzynarodową łączność satelitarną. Rada INMARSAT (członkiem tej organizacji jest m.in. Polska) uchwala kryteria i procedury zatwierdzania dostępu stacji naziemnych, usytuowanych na lądzie i na statkach, do tzw. segmentu kosmicznego INMARSAT, czyli do eksploatowanych przez tę organizację satelitów komunikacyjnych.

Konwencja prawa morza z 1982 r. przewiduje, że utworzona na jej podstawie Organizacja Dna Morskiego ma szerokie uprawnienia prawotwórcze odnoszące się do dostępu do zasobów międzynarodowego obszaru dna morskiego i ich eksploatacji.

PODMIOTY PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

Prawo międzynarodowe reguluje przede wszystkim stosunki między państwami. Państwa są więc zasadniczymi podmiotami prawa międzynarodowego. Obecnie przeważa jednak pogląd, że oprócz państw istnieją inne podmioty prawa międzynarodowego, przy czym różni autorzy różnie ustalają ich katalog, zaliczając do nich organizacje międzynarodowe, strony wojujące, a nawet — w pewnych wyjątkowych okolicznościach — jednostki. Należy wreszcie wspomnieć, że istnieją teorie głoszące, że tylko jednostki są podmiotami prawa międzynarodowego.

Podmiotem prawa nazywa się z reguły osobę (fizyczną lub prawną), która może posiadać prawa i obowiązki wynikające z określonego systemu prawnego, a więc ma tzw. zdolność prawną. Analogicznie: podmiotem prawa międzynarodowego jest ten, kto posiada prawa i obowiązki wynikające bezpośrednio z prawa międzynarodowego. Zazwyczaj podmiot prawa posiada również zdolność do działania, tj. zdolność do wywoływania skutków prawnych przez swoje działanie.

Oczywiście krąg tak pojętych podmiotów prawa międzynarodowego jest kategorią historyczną, tzn. zmienia się on w czasie. Tradycyjnymi i głównymi podmiotami prawa międzynarodowego są państwa. W ostatnich czasach jesteśmy jednak świadkami przyznawania praw i obowiązków wynikających bezpośrednio z prawa międzynarodowego np. organizacjom międzynarodowym. Powstają więc nowe kategorie podmiotów prawa międzynarodowego.

Pojęcie podmiotowości prawnomiędzynarodowej. Składają się na nią dwa elementy:
1) zdolność prawna – jest to niezbędny element konstrukcyjny. Posiadanie praw i obowiązków o charakterze materialno-prawno-międzynawodowym.
2) zdolność do czynności prawnej. To dodatek do podmiotowości, rozszerza jego możliwości. Może być dowolnie kształtowana przez podmioty prawa międzynarodowego. Posiadanie uprawnień o charakterze proceduralnym, możliwość podejmowania działań w zakresie prawa międzynarodowego.
- zdolność do kształtowania treści prawa międzynarodowego (węziej: zawierania umów międzynarodowych) ius tractatuum
- możliwość uprawnienie do wysyłania swoich przedstawicieli do innych podmiotów oraz uprawnienie do przyjmowania przedstawicieli innych podmiotów (węziej: prawo legacji czynnej i biernej, mówi się o tym jednak przy stosunkach dyplomatycznych) ius legationis
- prawo występowania przed organami sądowymi o charakterze międzynarodowym, przed organami o charakterze sądowym o charakterze międzynarodowym.

Rodzaje podmiotowości:
- podmiotowość pełna – suma zdolności prawnej i pełnego zakresu zdolności do czynności prawnej
- podmiotowość ograniczona – podmiot posiada zdolność prawną, natomiast nie ma pełnej zdolności do czynności prawnej lub wcale jej nie ma.

A. Podział (rodzaje) podmiotów prawa międzynarodowego. Jak wielokrotnie podkreślano — zasadniczymi i najważniejszymi podmiotami prawa międzynarodowego są państwa. Olbrzymia większość jego norm adresowana jest do państw i reguluje stosunki międzypaństwowe. Ponadto państwa są jedynymi podmiotami suwerennymi, pełnymi i pierwotnymi, tzn. każde państwo z chwilą swego powstania staje się ipso facto pełnym podmiotem prawa między¬ narodowego.

Natomiast wszystkie inne podmioty prawa międzynarodowego są podmiotami niesuwerennymi, niepełnymi i pochodnymi. Oznacza to, że podmiotowość ich została stworzona lub uznana przez państwa oraz że posiadają ją w takim zakresie, w jakim została im ona przez państwa nadana.

Według C. Berezowskiego podmioty prawa międzynarodowego można podzielić na: 1) zorganizowane i 2) niezorganizowane (jednostki). Podmioty zorganizowane dzielą się na: terytorialne i bez-terytorialne (organizacje międzynarodowe), a z kolei podmioty terytorialne można podzielić na: suwerenne (państwa) oraz niesuwerenne. Te ostatnie dzielą się na: trwałe (mające byt trwały), które w założeniu swoim mają istnieć bezterminowo (np. Andora, Monako, a w okresie międzywojennym podmiotem takim było Wolne Miasto Gdańsk), oraz podmioty czasowe (nietrwałe), które w samym założeniu mają byt czasowo ograniczony (np. strona wojująca, naród walczący o swoją niepodległość, który po stworzeniu państwa przestanie istnieć jako odrębny podmiot prawa międzynarodowego).

Katalog podmiotów. Nie ma formalnie wiążącego katalogu, kto jest podmiotem prawa międzynarodowego:
1) Państwa.
2) Międzyrządowe organizacje międzynarodowe.
3) Jednostki.
4) Podmioty specyficzne:
- stolica apostolska,
- zakon kawalerów maltańskich,
- powstańcy i strona wojująca (uczestnicy konfliktu zbrojnego o charakterze wewnętrznym). Różnica: zakres uprawnień, stopień zorganizowania się (powstańcy mniej zorganizowani).

PAŃSTWO

A. Pojęcie państwa. Z punktu widzenia prawa międzynarodowego państwo można określić jako suwerenną organizację terytorialną.

W nauce prawa międzynarodowego wskazuje się często trzy elementy pojęcia państwa. Są nimi: określone terytorium, ludność zamieszkująca to terytorium oraz władza (rząd), która ma charakter władzy najwyższej, tj. suwerennej.

Według Konwencji o prawach i obowiązkach państw, przyjętej na VII konferencji panamerykańskiej w Montevideo: „Państwo, jako osoba prawa międzynarodowego, powinno posiadać następujące atrybuty: a) stałą ludność; b) określone teryto¬ rium; c) rząd; d) zdolność do utrzymywania stosunków z innymi państwami" (art. 1).

Decydującym elementem odróżniającym państwa od innych organizacji terytorialnych jest suwerenność władzy państwowej.

B. Pojęcie suwerenności państwowej występuje zarówno w prawie wewnętrznym, jak i międzynarodowym. Najogólniej oznacza ono niezależność władzy państwowej od jakiejkolwiek innej władzy.

Z punktu widzenia prawa międzynarodowego, niezależnie od tego, kto jest nosicielem suwerenności oraz jak to zagadnienie reguluje prawo konstytucyjne określonego państwa, suwerenność jest cechą władzy państwowej, która personifikuje i reprezentuje państwo w stosunkach międzynarodowych.

W prawie międzynarodowym więc przez pojęcie „suwerenność" rozumie się, że władza państwowa jest władzą najwyższą, która nie podlega żadnej innej władzy zewnętrznej, a zarazem jest władzą pierwotną w tym sensie, że swoich uprawnień nie czerpie od żadnej innej władzy.

Państwa nie uznają nad sobą wyższej władzy, jakiegoś „rządu światowego", który mógłby dyktować prawa dla nich wiążące. W sprawach międzynarodowych posiadają one pełną kompetencję do regulowania swych stosunków z innymi państwami zgodnie z własnymi potrzebami i interesami. Dlatego też rozwiązywanie problemów międzynarodowych dotyczących praw i interesów jakiegoś państwa nie może mieć miejsca bez jego uczestnictwa i dobrowolnie wyrażonej zgody.

Suwerenność oznacza również pełnię i wyłączność władzy sprawowanej przez państwo na jego terytorium, co określane jest jako suwerenność terytorialna lub zwierzchnictwo terytorialne.

Granicą wykonywania władzy suwerennej jest poszanowanie suwerenności innych państw, a w szczególności zobowiązań międzynarodowych przyjętych przez dane państwo.

Należy jeszcze zwrócić uwagę, że czasami stan prawny niecałkowicie pokrywa się ze stanem faktycznym, tzn. władza jakiegoś państwa, formalnie suwerenna i niezależna, w rzeczywistości gospodarczo lub politycznie może być uzależniona od innego państwa albo od międzynarodowego kapitału. Typowym przejawem takiej sytuacji jest neokolonializm. Prawna suwerenność nie przesądza więc jeszcze o pełnej suwerenności politycznej i gospodarczej, ale ułatwia walkę o jej realizację.

C. Prawa zasadnicze państw. Suwerenność państw jest podstawową zasadą współczesnego prawa międzynarodowego. Z nią wiążą się cechy charakterystyczne tego prawa oraz sytuacja państwa w społeczności międzynarodowej. Z suwerennością wiążą się również tzw. prawa zasadnicze państw.

Prawami zasadniczymi państw nazywamy te prawa, które przysługują każdemu państwu od czasu jego powstania przez cały czas jego istnienia.

Wykształciły się one na drodze zwyczajowej i określają sytuację każdego państwa w społeczności międzynarodowej. Przysługują one wyłącznie państwom, a nie innym podmiotom prawa międzynarodowego, jak np. organizacje międzynarodowe.

Prawa zasadnicze państw wymagają ich poszanowania przez inne państwa, a więc prawom zasadniczym odpowiadają określone obowiązki.

Od praw zasadniczych państw należy odróżnić ich prawa nabyte, wynikające przede wszystkim z umów międzynarodowych. W przeciwieństwie do praw zasadniczych, jednakowych dla wszystkich państw, każde państwo może mieć odmienne prawa nabyte, zależnie od aktualnego stanu jego stosunków międzynarodowych.

W nauce różnie systematyzowano prawa zasadnicze państw i różnie układano ich katalog. Najczęściej wymieniane są:

— prawo do istnienia,

— prawo do niezawisłości,

— prawo do równości,

— prawo do obrotu (utrzymywania stosunków międzynarodowych),

— prawo do czci.

Władza państwowa. Musi być to władza efektywna (zdolność do tego, aby władza wykonywała władzę rzeczywistą) i suwerenna (niezależność od innego podmiotu prawa międzynarodowego). Suwerenność w znaczeniu prawnym = niepodległość w znaczeniu politycznym. Pełna jurysdykcja, prawo i możliwość prowadzenia polityki zagranicznej. Różne są ujęcia suwerenności. Zakaz użycia siły wobec państwa, zakaz interwencji w sprawach państwa.

RODZAJE PAŃSTW

Choć państwa są równe wobec prawa, to jednak prawo międzynarodowe uznaje, że niektóre państwa czy grupy państw odznaczają się pewnymi cechami charakterystycznymi, a więc dopuszcza ich zróżnicowanie. Dobór kryteriów może być rozmaity.

Dawniej dzielono państwa na niezależne i zależne. Do państw zależnych zaliczano m.in. protektoraty, państwa wasalne itp.

Z punktu widzenia struktury państw wyróżnia się państwa jednolite i złożone, ze względu na stopień rozwoju — tzw. państwa rozwijające się, z uwagi na szczególną charakterystykę geograficzną — państwa śródlądowe i państwa o niekorzystnym położeniu geograficznym; wreszcie z uwagi na możliwość uczestniczenia w konfliktach zbrojnych wyróżniamy państwa trwale neutralne.

Państwa jednolite i złożone

A. Prawnomiędzynarodowe pojęcie państwa jednolitego. W stosunkach międzynarodowych państwa występują z reguły jako jednolite i pojedyncze podmioty prawa międzynarodowego. Reprezentowane są one przez jeden centralny rząd, który nabywa uprawnień oraz zaciąga zobowiązania w imieniu całego państwa. Wewnętrzna struktura państwa, które występuje jako jednolity podmiot prawa międzynarodowego, jest z punktu widzenia stosunków międzynarodowych obojętna.

Państwo związkowe (federacja), którego części składowe (stany, kraje, kantony czy republiki) mogą mieć szeroko rozbudowane kompetencje własne i daleko posuniętą autonomię, włączając w to autonomiczne systemy prawne, z punktu widzenia prawa międzynarodowego będzie uważane za państwo jednolite, jeżeli jego kompetencje w zakresie stosunków międzynarodowych (utrzymywanie stosunków dyplomatycznych i konsularnych, zawieranie umów międzynarodowych, wypowiadanie wojny) będą należały wyłącznie do rządu centralnego (federalnego).

Na przykład Stany Zjednoczone (które składają się obecnie z 50 stanów) z punktu widzenia prawa międzynarodowego są państwem jednolitym — jednym podmiotem prawa międzynarodowego.

B. Państwo złożone. Państwo federalne (państwo związkowe) powstaje na podstawie konstytucji, która określa stopień podziału władzy między federacją a jej częściami składowymi (np. landy — w RFN, kantony — w Szwajcarii). Przy tym zarówno federacja, jak i jej części składowe, są państwami w znaczeniu prawa wewnętrznego. Natomiast z punktu widzenia prawa międzynarodowego państwem pozostaje jedynie całość, czyli państwo federalne. Państwami w rozumieniu prawa międzynarodowego zaś nie są jego części składowe, nawet jeżeli na podstawie konstytucji mają pewne kompetencje do działania w sferze prawa międzynarodowego.

Konfederacja jest związkiem państw, powstałym na podstawie umowy międzynarodowej. Państwa, części składowe konfederacji, pozostają państwami suwerennymi, a ich stosunki między sobą oraz relacje z państwami trzecimi określa prawo międzynarodowe. Utworzony związek obejmuje określone dziedziny, w jakich niektóre kompetencje są wykonywane wspólnie. Konfederacja może posiadać własne organy, a jej uprawnienia mają charakter pochodny w tym sensie, że są nadane przez państwa-strony związku na podstawie umowy międzynarodowej. Sama konfederacja nie jest państwem, chociaż może mieć ograniczoną podmiotowość prawnomiędzynarodową, określoną w umowie międzynarodowej. Współcześnie przykładem konfederacji może być związek Białorusi i Rosji, powstały w 1999 r. W przeszłości status konfederacji miały Stany Zjednoczone w latach 1776-1787, Szwajcaria w latach 1815-1848 i Związek Niemiecki w latach 1815-1866. Z czasem wspomniane konfederacje przekształciły się w federacje.

Państwa rozwijające się

W okresie po drugiej wojnie światowej, a zwłaszcza po powstaniu licznych nowych państw na obszarze dawnych kolonii i innych terytoriów zależnych, z dużą jaskrawością wystąpiło zjawisko wielkiego zróżnicowania państw, jeśli idzie o po¬ ziom ich rozwoju gospodarczego i społecznego. Ta faktyczna nierówność powodo¬ wała, że państwa zacofane gospodarczo nie były w stanie zająć odpowiedniego miejsca w stosunkach międzynarodowych. Powstał więc problem udzielenia im pomocy w rozwoju oraz przyznania takich przywilejów i preferencji w między¬ narodowych stosunkach gospodarczych, które kompensowałyby ich zacofanie gos¬ podarcze i społeczne i przyczyniały się do wyrównania poziomu rozwoju członków społeczności międzynarodowej.

Początkowo państwa te były określane jako „kraje gospodarczo zacofane", jednak uznano, że określenie to może być uważane za pejoratywne i dlatego już w 1961 r. w dokumentach ONZ pojawia się termin „kraje rozwijające się".

Grupę państw określanych obecnie jako „rozwijające się" wyodrębniono w wyniku klasyfikacji ze względu na stopień rozwoju gospodarczego, przeciwstawiając ją grupie państw rozwiniętych. Otóż nie ma normy prawa międzynarodowego regulującej zagadnienie przynależności do grupy państw rozwijających się.

Początkowo była to grupa państw słabiej rozwiniętych gospodarczo, która solidarnie wystąpiła z postulatem uzyskania pomocy w rozwoju gospodarczym m.in. przez zmianę i nowe ukształtowanie międzynarodowych stosunków gospodarczych. Grupa ta na I Konferencji Handlu i Rozwoju (UNCTAD) w Genewie w 1964 r. liczyła 77 państw i przyjęła nazwę „Grupa 77". Następnie liczba państw rozwijających się rosła, a obecnie liczy ona przeszło 100 państw. Mimo to nazwa „Grupa 77" została utrzymana.

Grupa ta jest bardzo zróżnicowana. Należą do niej np. arabskie państwa naftowe o bardzo wysokim poziomie dochodu narodowego na mieszkańca i bardzo biedne śródlądowe państwa afrykańskie; państwa o rozwiniętym przemyśle, jak niektóre państwa Ameryki Łacińskiej, i państwa o prymitywnej gospodarce, zupełnie pozbawione przemysłu.

Praktycznie o przynależności do grupy państw rozwijających się decydowały trzy elementy: wola zainteresowanego państwa, a więc samookreślenie się jako państwo rozwijające się; uznanie za strony innych państw rozwijających się (przyjęcie do „Grupy 77"); i wreszcie uznanie za państwo rozwijające się ze strony wysoko rozwiniętych państw kapitalistycznych i państw socjalistycznych.

Państwa śródlądowe, państwa o niekorzystnym położeniu geograficznym i państwa archipelagowe

Państwa śródlądowe i państwa o niekorzystnym położeniu geograficznym to grupa państw, które mają utrudniony (ograniczony) dostęp do morza i do bogactw morskich.

Państwa śródlądowe, bez dostępu do morza, dawniej nie miały prawa do korzystania z obszarów morskich. Współczesne prawo międzynarodowe daje państwom śródlądowym pełne prawo do korzystania z wolności mórz, ale nie mogą one ustanawiać żadnych stref przybrzeżnych i czerpać z nich korzyści gospodarczych.

Utrudniony dostęp państw śródlądowych do morza i do bogactw morskich mają im kompensować ułatwienia tranzytowe, przewidziane w niektórych umowach międzynarodowych, oraz preferencje w dostępie do żywych zasobów stref ekonomicznych innych państw.

Państwa o niekorzystnym położeniu geograficznym to takie, które wprawdzie mają dostęp do morza, ale ze względu na swoje położenie geograficzne nie mogą ustanowić 200-milowych stref ekonomicznych, a więc mają ograniczony dostęp do bogactw morskich. Do państw o niekorzystnym położeniu geograficznym należy m.in. Polska, która jest położona nad półzamkniętym Morzem Bałtyckim.

Państwa archipelagowe charakteryzują się tym, że całe ich terytorium składa się z archipelagów i wysp. Państwami takimi są np. Indonezja, Filipiny, Fidżi. Zgodnie z IV częścią Konwencji prawa morza z 1982 r. mogą one zawłaszczać obszary morskie położone między wyspami archipelagów, które stanowią tzw. wody archipelagowe (szerzej na ten temat patrz rozdział VIII).

Państwa trwale neutralne

Państwa trwałe neutralne (neutralne w czasie pokoju) mają szczególną sytuację w społeczności międzynarodowej. Nie mogą one podejmować pewnych działań, przede wszystkim takich, które mogłyby je wciągnąć w działania wojenne, mają więc ograniczoną zdolność do działania. Ograniczenia te są jednak przez nie dobrowolnie przyjęte, a status neutralności zapewnia im określone korzyści.

Status trwałej neutralności opiera się więc z jednej strony na woli zainteresowanego państwa, a z drugiej strony na uznaniu go przez inne państwa.

Państwo trwale neutralne:

1) zobowiązane jest nie brać udziału w konfliktach zbrojnych między innymi państwami, czyli w wypadku konfliktu zbrojnego przestrzegać zasad regulujących prawa i obowiązki państw neutralnych w czasie wojny;

2) nie może zaciągać żadnych zobowiązań mogących uwikłać je w wojnę, a więc przede wszystkim nie może uczestniczyć w sojuszach wojskowych oraz nie może zezwalać na budowę obcych baz wojskowych na swoim terytorium;

3) zachowując w granicach przyjętych zobowiązań pełną swobodę działania — tak w polityce wewnętrznej, jak i zagranicznej — musi powstrzymywać się od udziału w blokach politycznych;

4) jest jednak uprawnione do obrony swego terytorium przeciwko wszelkiemu zbrojnemu atakowi.

Od trwałej neutralności, która jest instytucją prawną, należy odróżnić prowadzenie polityki neutralności czy tzw. niezaangażowania. Prowadzenie takiej polityki, wyrażające się w nieprzystępowaniu do bloków wojskowych i rozwijaniu współpracy międzynarodowej ze wszystkimi państwami bez względu na ich ustrój, zależy całkowicie od woli zainteresowanego państwa, które politykę tę może zmienić.

Obecnie państwami trwale neutralnymi są Szwajcaria i Austria.

NABYCIE TERYTORIUM PAŃSTWOWEGO

Rozróżnia się dwa rodzaje nabycia terytorium — pierwotne i pochodne. Nabycie nazywamy pierwotnym, jeżeli państwo nabywa terytorium, które do tego czasu nie pozostawało pod władzą żadnego państwa. Ustanowienie suwerenności na nabytym terytorium nie wiąże się w tym przypadku z utratą suwerenności przez jakiekolwiek inne państwo.

Nabycie nazywamy pochodnym, jeżeli państwo nabywa terytorium, które do czasu nabycia należało do innego państwa. Terytorium to przechodzi spod władzy jednego państwa pod władzę drugiego — jedno państwo nabywa to, co traci drugie.

Do pierwotnych sposobów nabycia terytorium zalicza się: zawłaszczenie ziemi niczyjej (okupację) i przyrost. Sposobami pochodnymi nabycia są przede wszystkim różne rodzaje cesji i plebiscyt. Dawniej za sposób pochodny uważano także zawojowanie i aneksję; współcześnie są one zakazane przez prawo międzynarodowe.

Nabycie pierwotne

A. Zawłaszczenie ziemi niczyjej (okupacja). Pierwotnym nabyciem terytorium jest przede wszystkim zawłaszczenie ziemi niczyjej (tetra nullius), zwane także z łaciny okupacją. Obecnie, kiedy nie ma już obszarów stanowiących ziemię niczyją, ten sposób nabycia terytorium stracił swoje znaczenie.

C. Przyrost. Za pierwotny sposób nabycia terytorium uważany jest jego przyrost. Może on nastąpić w sposób naturalny, tzn. wskutek działalności sił przyrody, lub sztuczny, tzn. w rezultacie pracy człowieka.

Powiększenie terytorium może być następstwem wielu zjawisk zachodzących na wybrzeżu morskim, morzu terytorialnym lub rzekach granicznych. W tych przypadkach prawo międzynarodowe posługuje się terminologią rzymskiego prawa prywatnego: alluvio, avulsio, insula in flumine nata.

Terytorium państwa może również ulec powiększeniu poprzez budowę na morzu portów, falochronów, tam lub osuszenie części obszaru morskiego. W tych przypadkach granica morza terytorialnego ulega przesunięciu w głąb morza. Z punktu widzenia prawa międzynarodowego nie stanowi natomiast powiększenia terytorium państwa osuszenie morskich wód wewnętrznych (takich np. jak Zuider Zee), następuje bowiem wówczas jedynie zamiana terytorium morskiego na lądowe.

Nabycie pochodne

A. Cesja. Najważniejszym sposobem pochodnego nabycia terytorium jest cesja (tzw. cesja terytorialna w odróżnieniu od cesji w prawie cywilnym). Cesja polega na odstąpieniu przez jedno państwo części swego terytorium drugiemu państwu. Podstawą cesji jest umowa międzynarodowa, w której państwo cedujące określony obszar zrzeka się wszelkich swoich praw i tytułów do niego na rzecz innego państwa, które równocześnie ten obszar nabywa. Treścią cesji w prawie międzynarodowym jest więc przeniesienie suwerenności terytorialnej (zwierzchnictwa terytorialnego). Z cesją mamy do czynienia najczęściej w umowach kończących stan wojny — w traktatach pokojowych.

B. Cesja wzajemna. Szczególnym rodzajem cesji jest wymiana terytoriów, tzw. cesja wzajemna, czyli dwustronna. Polega ona na tym, że państwo A ceduje określony obszar na rzecz państwa B, a państwo B ceduje w zamian inny obszar na rzecz państwa A. Jeżeli obszary wymieniane są jednakowe co do powierzchni i wartości albo co do swego znaczenia, czyli są ekwiwalentne, mamy do czynienia z umową w pełni równoprawną.

C. Cesja odpłatna (zwana niekiedy kupnem-sprzedażą terytorium) jest szczególnym rodzajem cesji. Polega ona na tym, że państwo A ceduje na rzecz państwa B określone terytorium, w zamian za co państwo B wypłaca państwu A ustaloną sumę pieniędzy. Umowa cesji odpłatnej nie jest umową kupna-sprzedaży prawa cywilnego, gdyż na jej podstawie następuje przeniesienie zwierzchnictwa terytorialnego (suwerenności), a nie własności.

D. Plebiscyt. Jeśli o przynależności państwowej jakiegoś terytorium decyduje glosowanie ludności zamieszkałej na danym obszarze, mówimy o plebiscycie. Czasami umowy międzynarodowe przewidują plebiscyt zamiast cesji, uzależniając odstąpienie określonego obszaru od wypowiedzenia się ludności.

Plebiscyty bezpośrednio interesujące Polskę były przewidziane w Traktacie Wersalskim. Na określonej części Górnego Śląska mieszkańcy zostali powołani do wypowiedzenia się przez głosowanie, czy chcą przyłączenia do Niemiec, czy też do Polski.

ZWIERZCHNICTWO TERYTORIALNE

Władza państwa na jego terytorium określana jest jako suwerenność lub zwierzchnictwo terytorialne. Jest ona władzą najwyższą, pełną i wyłączną.

Wszystkie osoby i rzeczy znajdujące się na terytorium państwa podlegają jego władzy i prawu, a domniemanie przemawia za tym, że każde państwo może postępować na własnym terytorium tak, jak chce, tzn. jak dyktują to jego interesy.

Zasady te zostały wyrażone dwiema maksymami łacińskimi. Odnośnie do osób: ąui in territorio meo est, etiam meus subditus est oraz odnośnie do rzeczy: quidquid est in territorio, est etiam de territorio. Oznaczają one, że wszyscy, tzn. zarówno obywatele, jak i cudzoziemcy, którzy znajdują się na terytorium państwa, oraz wszystkie rzeczy, tzn. również będące własnością cudzoziemców, podlegają jego władzy i prawu.

Ponieważ zwierzchnictwo terytorialne jest władzą wyłączną, oznacza to, że żadna inna władza nie może działać na terytorium państwa bez jego zgody.

Presumpcja przemawia więc za pełnią władzy państwa na własnym terytorium. Jednakże współcześnie nie oznacza to wcale, że każde państwo może robić na swoim terytorium absolutnie wszystko, bez żadnych ograniczeń. Obowiązujące normy prawa międzynarodowego, i to zarówno zwyczajowe, jak i umowne, nakładają w tym względzie na wszystkie państwa pewne ograniczenia.

Zasada zwierzchnictwa terytorialnego, a więc suwerenności terytorialnej, oznacza jednak, że:

1) ten, kto powołuje się na ograniczenie zwierzchnictwa terytorialnego, tzn. pełnej władzy i kompetencji państwa, musi dowieść, iż ograniczenie takie wynika z konkretnej normy prawa międzynarodowego, wiążącej dane państwo;

2) każde państwo związane jest tylko takimi ograniczeniami, jakie uznało, przyjmując konkretne zobowiązania międzynarodowe.

Oznacza to, że na wiasnym terytorium można robić wszystko, co nie jest zakazane przez prawo międzynarodowe.

Zwierzchnictwo terytorialne może być ograniczone na rzecz społeczności międzynarodowej (tzn. na rzecz wszystkich państw i ich obywateli) lub na rzecz niektórych konkretnych państw. Na przykład z prawa nieszkodliwego przepływu przez obce morze terytorialne mogą korzystać statki handlowe wszystkich państw.

Przykładami ograniczenia zwierzchnictwa terytorialnego na rzecz konkretnego państwa mogą być umowy terytorialne, w których jedno państwo tranzytowe zapewnia szczególne uprawnienia tranzytowe drugiemu.

W związku z rozwojem techniki i przemysłu w wielu przypadkach działalność podejmowana na obszarze jednego państwa może powodować szkodliwe skutki (w sensie fizycznym) na terytorium innego państwa. Przykładem tego jest sprawa wykorzystania wód przepływających przez teryto¬ rium więcej niż jednego państwa lub wód granicznych. Żadne państwo nie może korzystać z własnej suwerenności terytorialnej w sposób, który narusza suwerenność terytorialną innego państwa.

Szczególne ograniczenia zwierzchnictwa terytorialnego

A. Obszary zdemilitaryzowane i zneutralizowane. Całkowita demilitaryzacja terytorium oznacza zakaz stacjonowania i przebywania w strefie zdemilitaryzowanej jakichkolwiek oddziałów wojskowych (z wyjątkiem sił porządkowych), jak również obowiązek niewznoszenia lub zniszczenia wszelkich urządzeń wojskowych, jak: twierdze, lotniska, koszary itd. Natomiast demilitaryzacja częściowa oznacza określone ograniczenia w wykorzystywaniu danego terytorium do celów wojskowych. Przykładem demilitaryzacji częściowej może być strefa bezatomowa, na której obszarze nie mogą być umieszczane broń jądrowa oraz środki jej przenoszenia.

Obszary zdemilitaryzowane bywają czasami równocześnie zneutralizowane, tzn. na obszarach tych nie mogą być prowadzone żadne działania wojenne. Może być również neutralizacja częściowa, tzn. zakaz prowadzenia określonych działań wojennych, np. pociągających za sobą użycie określonej broni.

B. Pobyt obcych sil zbrojnych. W czasie pokoju siły zbrojne jednego państwa mogą przebywać na terytorium drugiego państwa tylko za jego zgodą. Pobyt taki jest zjawiskiem wyjątkowym i z reguły ma charakter czasowy. Zwykły pobyt obcych sił zbrojnych nie pociąga za sobą wykonywania przez nie władzy terytorialnej. Pobyt obcych wojsk nie powinien ograniczać suwerenności państwa. W szczególności wojska te nie mogą ingerować w sprawy wewnętrzne państwa pobytu.

Siły zbrojne są organem państwa, które je utrzymuje. Zorganizowane siły zbrojne, przebywające poza granicami swego państwa, uważane są za jego organ zewnętrzny. Ponieważ wojsko nie może istnieć bez dowództwa, władza ta sprawuje swoje funkcje także poza terytorium własnego państwa. Rodzi to możliwość konfliktu między władzą i jurysdykcją terytorialną państwa pobytu a władzą i jurysdykcją osobową państwa, do którego siły zbrojne przynależą. Zagadnienia te regulowane są zazwyczaj w umowach dotyczących statusu prawnego obcych sił zbrojnych. Jurysdykcja terytorialna państwa pobytu zostaje z reguły ograniczona na rzecz jurysdykcji osobowej państwa przynależności sił zbrojnych.

GRANICE

Granica jest to płaszczyzna prostopadła do powierzchni kuli ziemskiej, która oddziela terytorium państwa od innych obszarów, tzn. od terytoriów innych państw lub terytoriów niepodlegających niczyjej suwerenności.

Sformułowana wyżej definicja granicy odnosi się do bocznych granic terytorium państwowego, natomiast nie obejmuje jego granicy górnej, tj. granicy między przestrzenią powietrzną a przestrzenią kosmiczną (patrz dalej rozdział IX). Tego rodzaju przestrzenne pojęcie granicy odpowiada faktowi, że terytorium państwa stanowi trójwymiarowa przestrzeń, a nie tylko powierzchnia kuli ziemskiej. Zatem granica państwa rozgranicza zarówno powierzchnię kuli ziemskiej (w tym sensie mówimy o linii granicznej), jak również przestrzeń powietrzną i podziemie, prostopadle do powierzchni kuli ziemskiej.

A. Rodzaje granic. Tradycyjnie granice dzielone są na naturalne i sztuczne, choć podział ten nie ma znaczenia prawnego. Za granice naturalne uważa się te, które przebiegają zgodnie z formacjami geograficznymi i rzeźbą terenu, w szczególności wyznaczone przez rzeki, morza, pasma gór.

Granice sztuczne są stworzone przez człowieka, bez uwzględnienia charakterystyki terenu. Wśród granic sztucznych wyróżnia się granice geometryczne, przebiegające odcinkami linii prostych. Stosowano je na obszarach dotychczas niezbadanych, niezaludnionych lub słabo zaludnionych. Szczególnym rodzajem granic geometrycznych są tzw. granice astronomiczne, przebiegające zgodnie z liniami równoleżników lub południków. Przykładem może być rozgraniczenie pewnych obszarów afrykańskich lub granica Stanów Zjednoczonych i Kanady, przebiegająca częściowo wzdłuż równoleżnika 49° (szerokości północnej).

B. Podstawą prawną ustalenia granicy jest z reguły umowa międzynarodowa. Prawo zwyczajowe może mieć w pewnych okolicznościach znaczenie posiłkowe, dopełniając prawo umowne zasadami ogólnymi rozgraniczania obszarów państwowych.

Proces ustalania konkretnej granicy państwowej z reguły można podzielić na trzy etapy:

1. Ogólne określenie i opis granicy państwowej oraz wyznaczenie ogólnego przebiegu linii granicznej na mapie w dużej podziałce. Może to nastąpić np. w traktacie pokojowym.

2. Następną czynnością jest delimitacja, czyli ustalenie szczegółowego przebiegu granicy wraz z naniesieniem na mapę. Delimitacja musi być dokonana zgodnie z postanowieniami umowy dotyczącej przebiegu granicy, dopuszcza się jednak pewne odchylenia. Odchylenia te mogą wynikać m.in. ze szczegółowej rzeźby terenu, przebiegu dróg i linii kolejowych, stosunków własnościowych. Deli-mitacja przeprowadzona jest zazwyczaj przez dwustronne komisje delimitacyjne, które sporządzają szczegółowe protokoły delimitacyjne.

3. Ostatnim etapem jest demarkacja, polegająca na szczegółowym wytyczeniu granicy w terenie, tj. oznaczeniu jej specjalnymi znakami. Dokonywana jest ona przez powoływane w tym celu mieszane komisje graniczne.

C. Przebieg granicy na lądzie oznaczony jest przeważnie betonowymi słupkami i większymi monolitami w miejscach, gdzie granica zmienia w sposób istotny swój kierunek. Kolejne słupki są numerowane. Linia graniczna przebiega wówczas odcinkami prostymi od środka jednego słupka do środka następnego słupka.

Przeprowadzenie linii granicznej na rzekach zależy od ich żeglowności. Na nieżeglownych granica biegnie środkiem rzeki (medianą), natomiast na rzekach żeglownych granica biegnie linią najgłębszego koryta (talwegiem). Tego rodzaju przeprowadzenie granicy zapewnia obu państwom sąsiednim równe prawa i moż¬ liwości korzystania z danej drogi wodnej. Zasady te nie mają charakteru bezwzględnie obowiązującego i strony w umowie mogą przyjąć odmienne rozwiązania.

Przerzucone przez wody graniczne mosty należą z reguły po połowie do państw sąsiadujących. Przeprowadzenie linii granicznej przez połowę mostu stosuje się niezależnie od tego, czy pod mostem znajduje się woda stojąca, bieżąca czy nieżeglowna.

Wody stojące (jeziora, morza zamknięte) zazwyczaj są dzielone między państwa nadbrzeżne. Nie ma ogólnej normy określającej sposób tego działania. Zależy on od woli państw nadbrzeżnych. Niekiedy stosowany jest podział wzdłuż uproszczonej linii środkowej, a niekiedy wzdłuż linii prostych dowolnie wybranych i uzgodnionych przez państwa nadbrzeżne.

LUDNOŚĆ PAŃSTWA

Wszystkie osoby przebywające na terytorium państwa można podzielić na jego obywateli i cudzoziemców. Cudzoziemcy mogą być obywatelami innych państw (co jest regułą) lub nie posiadać żadnego obywatelstwa (są to tzw. bezpaństwowcy, czyli apatrydzi).

Wszystkie osoby przebywające na terytorium państwa podlegają jego władzy i prawu. Istnieje więc domniemanie, że państwo ma swobodę działania w stosunku do całej ludności przebywającej na jego terytorium.

PMP w niektórych przypadkach wprowadza wyłączenie określonych osób spod władzy i prawa państwa pobytu. Są to tzw. immunitety, które przysługują np. dyplomatom. Ponadto prawo międzynarodowe (zwłaszcza umowne) już od dawna wprowadzało pewne zobowiązania państw w sprawach traktowania cudzoziemców oraz pewnych grup ludności (np. mniejszości narodowych), a w ostatnich czasach wprowadza ogólne zasady dotyczące traktowania ludności (np. w paktach praw człowieka). Dalszą funkcją prawa międzynarodowego w tym zakresie jest harmonizowanie ustawodawstw poszczególnych państw w takich dziedzinach, jak obywatelstwo lub międzynarodowy ruch osobowy.

Ogólnie rzecz biorąc, w sprawach obywatelstwa i traktowania osób fizycznych prawo międzynarodowe ściśle powiązane jest z prawem wewnętrznym. Jego normy regulują tylko niektóre aspekty tej problematyki i są uzupełniane normami prawa wewnętrznego. Prawo międzynarodowe oddziaływa niekiedy na prawo wewnętrzne i odwrotnie.

Obywatelstwo
Obywatelstwo jest szczególnym węzłem prawnym łączącym jednostkę z państwem. Wynika z niego obowiązek wierności i lojalności w stosunku do państwa oraz zwierzchnictwo osobowe państwa (jurysdykcja) nad własnymi obywatelami niezależnie od tego, gdzie się znajdują, a więc także na obszarach niepodlegających niczyjej suwerenności oraz na obszarach innych państw.

Obywatel obowiązany jest szanować prawa swego państwa, także jeśli znajduje się poza jego terytorium, a w konsekwencji może być pociągnięty do odpowiedzial¬ności za naruszenie prawa swego państwa, nawet jeśli naruszenia tego dokonał w czasie pobytu za granicą. Równocześnie obywatel każdego państwa uprawniony jest do korzystania z opieki swego państwa. Jest to tzw. opieka dyplomatyczna - państwo może występować na forum międzynarodowym w imieniu swoich obywateli w stosunku do innych państw oraz przed sądami międzynarodowymi i komisjami arbitrażowymi.

Każde państwo samo określa, kto jest jego obywatelem. Zatem tworzenie norm prawnych dotyczących nabycia i utraty obywatelstwa, jak również podej¬ mowanie decyzji administracyjnych przy wykonywaniu tych norm należy do kompe¬ tencji własnej państwa, chyba że przyjmuje ono w tym zakresie konkretne zobowią¬ zania międzynarodowe.

A. Nabycie obywatelstwa może nastąpić m.in. przez: urodzenie, nadanie (naturalizację), zamążpójście, adopcję, opcję i repatriację. Prawo międzynarodowe zmierza do tego, aby każde dziecko nabywało przy urodzeniu obywatelstwa, i to tylko jednego państwa.

Sprawą nabycia obywatelstwa przy urodzeniu rządzą dwie podstawowe zasady — zasada prawa krwi (ius sanguinis) i zasada prawa ziemi (ius soli). Pierwsza z nich polega na tym, że jednostka przez urodzenie nabywa obywatelstwa państwa, którego obywatelami są jej rodzice. Druga polega na tym, że o obywatelstwie jednostki decyduje miejsce jej urodzenia. Urodzenie się na statku lub w samolocie traktuje się zazwyczaj tak samo, jak gdyby nastąpiło na terytorium państwa przynależności statku lub samolotu

Prawo polskie oparte jest na zasadzie krwi. Zgodnie z ustawą o obywatelstwie polskim z 1962 r. dziecko nabywa przez urodzenie obywatelstwa polskiego, jeżeli:

1) oboje rodzicie są obywatelami polskimi,

2) jedno z rodziców jest obywatelem polskim, a drugie jest nieznane bądź nieokreślone jest jego obywatelstwo lub nie posiada żadnego obywatelstwa (art. 4).

Stosowanie zasady ziemi dopuszczane jest pomocniczo: „Dziecko urodzone lub znalezione w Pol¬ sce nabywa obywatelstwo polskie, gdy oboje rodzice są nieznani bądź nieokreślone jest ich obywatel¬ stwo lub nie posiadają żadnego obywatelstwa" (art. 5).

Częstym sposobem nabycia obywatelstwa jest tzw. naturalizacja, czyli nadanie obywatelstwa. Prawo wewnętrzne poszczególnych państw ustala zazwyczaj określone warunki niezbędne do nadania obywatelstwa, jak np. określony czas zamieszkania na terytorium danego państwa, więzy rodzinne z jego obywatelami itp.

Według prawa polskiego z 1962 r. cudzoziemcowi można — na jego wniosek — nadać obywatelstwo polskie, jeżeli zamieszkuje w Polsce co najmniej pięć lat na podstawie zezwolenia na osiedlenie się, zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich lub posiadając prawo stałego pobytu, a w szczególnie uzasadnionych przypadkach nawet bez zachowania tego warunku (art. 8 ust. 1 i 2). Właściwą władzą w tym zakresie była Rada Państwa, a obecnie Prezydent RP (art. 16 ust. 1).

Z punktu widzenia prawa międzynarodowego najważniejsze jest, żeby w przy¬ padkach nadawania obywatelstwa nie powstał stan podwójnego obywatelstwa, tzn. żeby z nabyciem nowego obywatelstwa zawsze wiązała się utrata dawnego.

Specjalnym zagadnieniem jest obywatelstwo kobiet zamężnych. Dawniej uważano przeważnie, że „żona idzie za mężem" i kobieta przez małżeństwo z cudzoziemcem nabywa jego obywatelstwa. Obecnie według Konwencji o obywatelstwie kobiet zamężnych, podpisanej w Nowym Jorku 20 II 1957 r., ani zawarcie, ani rozwiązanie małżeństwa pomiędzy obywatelami dwóch państw nie wpływa samo przez się na obywatelstwo żony (art. 1).

Zgodnie z prawem polskim: „Cudzoziemiec pozostający co najmniej 3 lata w związku małżeńskim zawartym z osobą posiadającą obywatelstwo polskie [... ] może nabyć obywatelstwo polskie, jeżeli w terminie określonym w ust. la złoży odpowiednie oświadczenie przed właściwym organem i organ ten wyda decyzję o przyjęciu oświadczenia" (art. 10 ust. 1).

B. Utrata obywatelstwa. O utracie obywatelstwa, podobnie jak o jego nabyciu, decydują w zasadzie prawo wewnętrzne poszczególnych państw i ich władze. Utrata obywatelstwa może nastąpić m.in. przez zwolnienie z obywatelstwa, pozbawienie obywatelstwa, opcję, zamążpójście.

Według ustawy z 15 II 1962 r. o obywatelstwie polskim obywatel polski traci obywatelstwo polskie na swój wniosek po uzyskaniu zgody Prezydenta RP na zrzeczenie się tego obywatelstwa.

C. Wielokrotne obywatelstwo. Wielokrotne obywatelstwo jest stanem uważanym przez wiele państw za niepożądany. Do wielokrotnego obywatelstwa może dojść w wyniku rozbieżności między prawami wewnętrznymi poszczególnych państw już w chwili urodzenia dziecka albo później, jeśli jednostka nabywa nowego obywatelstwa, nie tracąc dawnego. Funkcją prawa międzynarodowego jest dążenie do eliminacji lub zmniejszenia liczby przypadków wielokrotnego obywatelstwa. Taki cel mają wspomniane tzw. umowy Bancrofta. Innym sposobem osiągnięcia tego celu jest przyznanie osobom mającym podwójne obywatelstwo prawa opcji, tzn. prawa wyboru jednego obywatelstwa, a zrzeczenia się drugiego. Niektóre państwa nie uznają wielokrotnego obywatelstwa osób, które posiadają ich obywatelstwo, w Polsce taka osoba będzie traktowana tak, jakby posiadała wyłącznie obywatelstwo polskie.

Obywatele Unii Europejskiej korzystają z praw określonych w Traktacie o utworzeniu Unii Europejskiej z 1992 r. oraz podlegają określonym w nim obowiązkom. Należy jednak podkreślić, iż w praktyce postanowienia dotyczące obowiązków obywatelskich mają wyłącznie charakter teoretyczny. Obecnie bowiem obywatelom Unii przysługują wyłącznie uprawnienia. Przede wszystkim należy do nich zaliczyć:

— prawo do swobodnego poruszania się i przebywania na terytorium państw członkowskich,

— czynne i bierne prawo wyborcze do wybieranych organów samorządowych państw członkowskich oraz do Parlamentu Europejskiego w państwie członkowskim stałego pobytu, a nie w państwie obywatelstwa,

— prawo do korzystania z opieki dyplomatycznej i konsularnej władz każdego z państw członkowskich,

— prawo do składania petycji do Parlamentu Europejskiego,

— prawo do wnoszenia skargi do Rzecznika Praw Obywatelskich UE,

— prawo dostępu do dokumentów Parlamentu Europejskiego, Rady Unii Europejskiej oraz Komisji Europejskiej.

D. Bezpaństwowcy (apatrydzi). Osoby, które nie posiadają obywatelstwa żadnego państwa, nazywane są bezpaństwowcami lub apatrydami. Istnienie bezpaństwowości jest niepożądane, gdyż apatrydzi znajdują się przeważnie w gorszej sytuacji prawnej niż obywatele. Bezpaństwowcy podlegają prawu państwa pobytu, ale nie korzystają z jego opieki dyplomatycznej, mogą być wydaleni, nie mają praw politycznych i innych, które przysługują tylko obywatelom. Przypadki bezpaństwowości powstają m.in. na skutek niezgodności ustawodawstw dotyczących obywatelstwa. Bezpaństwowość może powstać np. kiedy oboje rodzice dziecka są bezpaństwowcami, a dziecko urodzi się w państwie, które nie stosuje w takim przypadku prawa ziemi.

Istnieje wiele postanowień umownych, które mają się przyczyniać do zmniejszenia liczby bezpaństwowców. Postanowienia takie znajdują się m.in. w cytowanej Konwencji Haskiej z 1930 r.

Traktowanie cudzoziemców

W zasadzie wszystkie osoby znajdujące się na terytorium państwa podlegają jego władzy i prawu. Sprawa traktowania cudzoziemców należy więc do kompetencji własnej państwa i jest regulowana jego prawem wewnętrznym. W Polsce podstawowym aktem normatywnym dotyczącym cudzoziemców jest ustawa z 13 VI 2003 r. o cudzoziemcach.

W praktyce państw wykształciły się pewne systemy traktowania cudzoziemców, które znalazły swój wyraz w prawie wewnętrznym i umowach międzynarodowych. Do głównych systemów należy:

1) traktowanie narodowe (równouprawnienie ogólne), które polega na przyznawaniu cudzoziemcom w zasadzie takiego samego zakresu praw cywilnych, z jakiego korzystają obywatele;

2) traktowanie specjalne — przyznanie cudzoziemcom tylko ściśle określonych uprawnień, przewidzianych w prawie wewnętrznym lub umowach między¬ narodowych. Może ono przewidywać zrównanie cudzoziemców z obywatelami w konkretnych dziedzinach, a więc można je nazwać systemem równouprawnienia szczegółowego — w przeciwieństwie do systemu równouprawnienia ogólnego;

3) traktowanie w sposób najbardziej uprzywilejowany, tj. przyznawanie obywatelom określonego państwa takich praw, jakie już posiadają lub uzyskają w przyszłości obywatele jakiegokolwiek państwa trzeciego, najbardziej uprzywilejowanego w danej dziedzinie.

W prawie wewnętrznym i w umowach międzynarodowych bardzo często znajduje się zastrzeżenie dotyczące wzajemności. Zasada wzajemności bywa stosowana zarówno przy traktowaniu narodowym, jak i specjalnym. Oznacza ona, że państwo A będzie przyznawać określone uprawnienia obywatelom państwa B, pod warunkiem że państwo B przyznaje takie same uprawnienia obywatelom państwa A.

Sytuacji prawnej cudzoziemców dotyczy wiele umów handlowych i osiedleńczych oraz umów z zakresu tzw. obrotu prawnego. Zajmują się one m.in. takimi zagadnieniami, jak: prowadzenie działalności handlowej i przemysłowej, nabywanie nieruchomości, wykonywanie pewnych zawodów, opodatkowanie, korzystanie z pewnych praw sądowych.

A. Wydalenie cudzoziemca. Państwu przysługuje prawo wydalenia ze swego terytorium lub deportowania (tzw. przymusowego odstawienia do granicy) cudzoziemca, który naruszył prawo danego państwa lub którego dalszy pobyt zagraża bezpieczeństwu albo interesom państwa. Prawo to może być ograniczone przez postanowienia obowiązujących umów międzynarodowych, a ponadto powinno być ono stosowane w sposób niedyskryminacyjny.

Z Polski cudzoziemiec może być wydalony, jeżeli zachodzą okoliczności określone w art. 88 ustawy o cudzoziemcach z 13 VI 2003 r. Należą do nich m.in.: przebywanie na terytorium RP bez wymaganej wizy, wykonywanie pracy niezgodnie z ustawą z 20 IV 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, brak środków finansowych niezbędnych do pokrycia kosztów pobytu, niezgodne z przepisami przekroczenie lub usiłowanie przekroczenia granicy, dobrowolne nie-opuszczenie terytorium RP w terminie określonym w odpowiedniej decyzji.

Międzynarodowy ruch osobowy

Przez międzynarodowy ruch osobowy należy rozumieć przemieszczanie się osób połączone z przekraczaniem granicy lub granic państwowych. Międzynarodowy ruch osobowy obejmuje przenoszenie się jednostek okresowe lub na stałe, i to zarówno opuszczanie terytorium państwa przez jego własnych obywateli, jak i dopuszczanie cudzoziemców na terytorium państwa. Ruch ten odbywa się poprzez dobrowolne przenoszenie się jednostek przez granice państwowe w normalnych warunkach pokojowych.

Państwo, na mocy swej władzy suwerennej, może samo ustalać zasady dotyczące przekraczania jego granic. Może więc prowadzić politykę swobody lub ograniczenia ruchu osobowego, ustalać warunki opuszczania swego terytorium przez obywateli własnych oraz dopuszczania na swoje terytorium cudzoziemców. Swoboda decyzji państwa w tej dziedzinie może być ograniczona postanowieniami umów międzynarodowych wiążących to państwo.

A. Paszporty. Przy przekraczaniu granic, jeśli państwa tego wymagają, może być potrzebne odpowiednio udokumentowane zezwolenie na opuszczenie terytorium jednego państwa oraz zezwolenie na wstęp na terytorium drugiego państwa. Dokumentem stwierdzającym tożsamość danej osoby i upoważniającym do przekroczenia granicy państwowej jest paszport. Państwa wydają paszporty swoim własnym obywatelom, a zatem paszport jest zarazem dowodem, że według prawa państwa, które go wydało, dana osoba jest jego obywatelem.

B. Wizy. Udzielenie zgody na wjazd cudzoziemca na terytorium państwa następuje przez wydanie mu tzw. wizy. Z formalnego punktu widzenia wiza jest adnotacją dokonaną w paszporcie lub innym dokumencie podróży, stwierdzającą udzielenie zezwolenia na przekroczenie granicy państwa oraz pobyt lub przejazd przez jego terytorium. Jednakże przez niektóre państwa wiza traktowana jest tylko jako obietnica (promesa) dopuszczenia na ich terytorium. Odróżnia się wizy pobytowe, upoważniające do określonego czasowo pobytu w danym państwie, od wiz tranzytowych — upoważniających wyłącznie do przejazdu przez terytorium państwa, ewentualnie z krótkim zatrzymaniem się. Osobom korzystającym z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych udzielana jest wiza dyplomatyczna.

Przyznanie cudzoziemcowi wizy lub jej odmowa należy w zasadzie do kompetencji własnej państwa, o ile nie jest ono w tym zakresie związane umową międzynarodową.

Według art. 42 ustawy o cudzoziemcach z 2003 r. cudzoziemcowi odmawia się wydania wizy, m.in. jeżeli: nie zostały spełnione przesłanki do wydania wizy określonego typu, nie posiada on środków finansowych niezbędnych do pokrycia kosztów pobytu na terytorium RP, zachodzi obawa, że wydanie wizy mogłoby spowodować zagrożenie dla obronności lub bezpieczeństwa państwa, od dnia wydania poprzedniej decyzji o odmowie wydania wizy nie upłynął rok, a cudzoziemiec nie przedstawił nowych okoliczności w sprawie.

Ekstradycja i azyl

Ekstradycja jest to wydanie władzom obcego państwa osoby ściganej przez te władze za popełnione przestępstwa.

Nie ma zwyczajowej normy prawa międzynarodowego, która by nakazywała lub zakazywała ekstradycji. Toteż w braku zobowiązania umownego władze każdego państwa, opierając się na prawie wewnętrznym i swoim uznaniu, same decydują, czy osobę ściganą wydać obcemu państwu.

Współpraca państw w walce z przestępczością doprowadziła do tego, że począwszy od XVIII w. zaczęto zawierać dwustronne umowy ekstradycyjne, w których strony zobowiązywały się wzajemnie do wydawania, na żądanie drugiej strony, osób ściganych lub skazanych za popełnienie określonych przestępstw.

Na ogól umowy ekstradycyjne przewidują tylko wydawanie przestępców pospolitych, natomiast nie wydaje się osób ściganych za przestępstwa polityczne. Ocena charakteru przestępstwa należy do państwa wydającego. Wyjątkiem od zasady niewydawania przestępców politycznych jest tzw. klauzula zamachowa, przewidująca ekstradycję osób, które dopuszczają się z motywów politycznych zabójstwa głowy państwa, szefa rządu lub innych osób zajmujących kierownicze stanowiska państwowe i polityczne.

Azyl (terytorialny bądź polityczny) polega na udzieleniu schronienia (tzn. prawa wjazdu i osiedlenia się) cudzoziemcowi ściganemu w kraju ojczystym lub w państwie trzecim za popełnienie przestępstwa politycznego lub z innych względów politycznych. Udzielenie azylu wiąże się więc z odmową wydania (ekstradycji) cudzoziemca. Jeżeli umowy międzynarodowe wiążące państwo nie stanowią inaczej, udzielenie azylu należy do jego kompetencji własnej. Według art. 56 ust. 1 Konstytucji RP z 1997 r.: „Cudzoziemcy mogą korzystać z prawa azylu w Rzeczypospolitej Polskiej na zasadach określonych w ustawie".

Deklaracja w sprawie azylu terytorialnego uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1967 r. stanowi, że udzielenie azylu jest aktem pokojowym i humanitarnym. Azyl udzielony przez państwo powinien być respektowany przez inne państwa. Prawo azylu nie przysługuje osobom winnym zbrodni przeciwko ludzkości, zbrodni wojennych oraz zbrodni przeciwko pokojowi.

Konstytucja RP z 1997 r. oprócz azylu terytorialnego przewiduje też (art. 56 ust. 2) możliwość nadania cudzoziemcowi statusu uchodźcy w rozumieniu Konwencji o statusie uchodźcy z 1951 r. i Protokołu uzupełniającego z 1967 r. Według tych dokumentów uchodźcą jest osoba, która na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu swej rasy, religii, narodowości i przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu przekonań politycznych przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem, i nie może lub nie chce z powodu tych obaw korzystać z ochrony tego państwa, a także osoba, która nie ma żadnego obywatelstwa, znajduje się na skutek podobnej sytuacji poza państwem swego zamieszkania i nie może lub nie chce z powodu tych obaw powrócić do tego państwa.

Od azylu terytorialnego należy odróżnić azyl dyplomatyczny, który nie jest instytucją powszechnego prawa międzynarodowego. Zwykle jest kwalifikowany jako instytucja prawa międzynarodowego Ameryki Łacińskiej. Azyl dyplomatyczny może być udzielany w pomieszczeniach misji dyplomatycznej, na pokładzie okrętu wojennego i samolotu wojskowego oraz w bazach wojennych. Tego rodzaju azyl jest traktowany jako prawo państwa i od oceny państwa, do którego skierowana jest prośba o azyl, zależy ostateczna decyzja w sprawie przyznania lub odmowy azylu.

Umowy o azylu dyplomatycznym wyróżniają dwie kategorie osób upoważnionych do ubiegania się o ten rodzaj azylu. Są to: osoby ścigane ze względów politycznych oraz przestępcy polityczni.

Praktyczną konsekwencją przyznania azylu dyplomatycznego jest wyjęcie osoby — korzystającej z tegoż rodzaju ochrony — spod jurysdykcji państwa pobytu.

STOSUNKI I SŁUŻBA DYPLOMATYCZNA

Ustanowienie i utrzymywanie stosunków dyplomatycznych

A. Czynne i bierne prawo legacji. Prawo wysyłania przedstawicieli dyplomatycznych nazywane jest czynnym prawem legacji, natomiast prawo ich przyjmowania — biernym prawem legacji. Wszystkie państwa posiadają czynne i bierne prawo legacji.

B. Ustanowienie stosunków dyplomatycznych. Prawo legacji nie implikuje konieczności ustanowienia stosunków dyplomatycznych, gdyż nawiązywanie i utrzymywanie tych stosunków zależy od zgody zainteresowanych państw. Uznanie państwa nie pociąga za sobą konieczności równoczesnego nawiązania z nim stosunków dyplomatycznych, jak również nieutrzymywanie stosunków dyplomatycznych nie oznacza nieuznawania państwa. Państwa, jeśli nie łączą ich żadne więzi i interesy, mogą nie odczuwać potrzeby ustanowienia stosunków dyplomatycznych i utrzymywania stałych misji.

C. Zerwanie stosunków dyplomatycznych może być reakcją na postępowanie oceniane jako poważne naruszenie praw, interesów lub godności państwa albo w sytuacji, kiedy państwo przyjmujące nie zapewnia misji warunków normalnego wykonywania funkcji, a w szczególności nie zapewnia jej należytego bezpieczeństwa. Zerwanie może nastąpić w wyniku aktu jednostronnego. Zerwanie stosunków dyplomatycznych może być również zastosowane jako sankcja wobec państwa naruszającego pokój lub dopuszczającego się aktu agresji. Zgodnie z art. 41 Karty NZ decyduje o tym Rada Bezpieczeństwa. Również wybuch wojny powoduje zerwanie stosunków dyplomatycznych.

2.3. Funkcje misji dyplomatycznej

Misja dyplomatyczna jest stałym organem państwa wysyłającego, mającym swoją siedzibę w państwie przyjmującym. Na czele misji stoi jej szef, który zarazem kieruje pracą personelu misji. Misja reprezentuje państwo wysyłające i współdziała w jego imieniu w ustalaniu ogólnych zasad stosunków z państwem przyjmującym oraz w ich realizowaniu.

Zgodnie z Konwencją Wiedeńską: „Funkcje misji dyplomatycznej obejmują między innymi:

a) reprezentowanie państwa wysyłającego w państwie przyjmującym;

b) ochronę w państwie przyjmującym interesów państwa wysyłającego i jego obywateli, w granicach ustalonych przez prawo międzynarodowe:

c) prowadzenie rokowań z rządem państwa przyjmującego;

d) zaznajamianie się wszelkimi legalnymi sposobami z warunkami panującymi w państwie przyjmującym i z rozwojem zachodzących w nim wydarzeń oraz rozwijanie pomiędzy nimi stosunków gospodarczych, kulturalnych i naukowych" (art. 3 ust. I).

W Polsce na podstawie ustawy o służbie zagranicznej z 2001 r. ambasador — jako szef misji dyplomatycznej — pełni następujące funkcje:

a) reprezentuje Rzeczpospolitą Polską,

b) chroni interesy Polski oraz jej obywateli zgodnie z prawem międzynarodo¬ wym i prawem państwa przyjmującego,

c) uczestniczy w czynnościach przedstawicieli organów władzy publicznej w za¬ kresie prowadzonych przez nich negocjacji i podejmowanych działań, zapewnia współdziałanie tych przedstawicieli, dba o zgodność ich czynności z założeniami polskiej polityki zagranicznej, a także udziela im pomocy i współdziała z nimi w zakresie ich zadań w stosunkach z państwem przyjmującym,

d) działa na rzecz promocji Polski, a zwłaszcza polskiej kultury, nauki i gos¬ podarki,

e) udziela pomocy i współdziała w zakresie niezbędnym do wykonywania za¬ dań przez członków służby zagranicznej oraz innych osób delegowanych do załat¬ wiania określonych spraw w państwie przyjmującym,

f) nadzoruje działalność wszystkich polskich placówek zagranicznych w pań¬ stwie przyjmującym,

g) prowadzi rokowania z państwem przyjmującym,

h) popiera przyjazne stosunki między Polską a państwem przyjmującym,

i) zaznajamia się z warunkami, wydarzeniami i działalnością prowadzoną przez państwo przyjmujące i przekazuje właściwym organom władzy Rzeczypospolitej Polskiej informacje na ten temat.

2.4. Członkowie misji dyplomatycznej

A. Kategorie członków misji. Konwencja Wiedeńska terminem „misja" określa ona całą placówkę dyplomatyczną i wszystkich jej członków. Najważniejszą osobą wśród członków misji jest jej szef. Pozostałe osoby to personel misji, który dzieli się na personel dyplomatyczny, administracyjny i techniczny oraz personel służby misji.

Szef misji, który stoi na czele i kieruje jej pracą, jest akredytowany w państwie przyjmującym. Misja dyplomatyczna wykonywana jest przez organ jednoosobowy, nie zaś kolegialny, i że organem tym jest akredytowany przedstawiciel dyplomatyczny.

B. Klasy szefów misji. Według art. 14 ust. 1 Konwencji Wiedeńskiej: „Szefowie misji dzielą się na trzy klasy, a mianowicie:

a) ambasadorów i nuncjuszów, akredytowanych przy głowach państw, oraz innych szefów misji równorzędnego stopnia;

b) posłów, ministrów i internuncjuszów, akredytowanych przy głowach państw;

c) charges daffaires, akredytowanych przy ministrach spraw zagranicznych".

Wymienieni w art. 14 ust. 1 nuncjusze i internuncjusze wysyłani są wyłącznie przez Stolicę Apostolską.

Zasadą jest. że jeden ambasador reprezentuje swoje państwo tylko w jednym państwie. W praktyce zdarza się jednak, że ambasador reprezentuje interesy państwa wysyłającego równocześnie w kilku państwach. Możliwość taką przewiduje Konwencja Wiedeńska z 1961 r. (art. 5). Na przykład ambasador Polski w Nigerii jest jednocześnie naszym ambasadorem w Ghanie, Kamerunie, Togo, Beninie i Nigrze. Dopuszczalna jest również sytuacja, w której dwa państwa lub więcej akredytują tę samą osobę jako szefa misji w innym państwie, pod warunkiem że państwo przyjmujące nie sprzeciwi się temu (art. 6).

C. Zagadnienie pierwszeństwa (preseance). Według Konwencji Wiedeńskiej szefowie misji korzystają z pierwszeństwa w obrębie swojej klasy zgodnie z kolejnością dat i godzin objęcia funkcji.

W niektórych państwach katolickich pierwszeństwo tradycyjnie przysługiwało przedstawicielom papieża. Konwencja Wiedeńska sankcjonuje ten stan rzeczy, stwierdzając, że nic „nie stoi na przeszkodzie w stosowaniu praktyki, która jest lub mogłaby być przyjęta przez państwo przyjmujące w odniesieniu do pierwszeństwa przedstawiciela Stolicy Apostolskiej" (art. 16 ust. 3).

D. Korpus dyplomatyczny (corps diplomatique). Termin ten używany jest w dwóch znaczeniach. W węższym znaczeniu oznacza wszystkich szefów misji akredytowanych w danym państwie. W szerszym — oznacza nie tylko szefów misji, ale również członków personelu dyplomatycznego wraz z rodzinami. Na czele korpusu dyplomatycznego stoi dziekan, którym jest szef misji najwyższej klasy, posiadający pierwszeństwo przed innymi, jako najdłużej pełniący funkcję w danym państwie. W niektórych krajach katolickich, np. w Polsce, dziekanem jest nuncjusz Stolicy Apostolskiej. Dziekan pełni funkcje głównie reprezentacyjne i protokolarne. Może on jednak występować w imieniu korpusu dyplomatycznego w sprawach warunków pełnienia funkcji dyplomatycznych w państwie przyjmującym, a w szczególności w sprawach przestrzegania przywilejów i immunitetów dyplomatycznych.

E. Personel misji dzieli się na trzy grupy:

1) personel dyplomatyczny,

2) personel administracyjny i techniczny,

3) personel służby.

Sytuacja prawna poszczególnych grup personelu misji nie jest identyczna. Członkowie personelu dyplomatycznego, zgodnie ze znaczeniem swoich funkcji, mają najbardziej uprzywilejowaną sytuację prawną w państwie przyjmującym — korzystają z pełnych przywilejów i immunitetów dyplomatycznych. Podobnie traktowani są członkowie personelu administracyjnego i technicznego. Natomiast personel służby korzysta tylko z ograniczonych przywilejów i immunitetów.

Według Konwencji Wiedeńskiej członkiem personelu dyplomatycznego jest członek misji posiadający stopień dyplomatyczny. Personel dyplomatyczny obejmuje: radców, sekretarzy oraz attaches. W Polsce na podstawie ustawy o służbie zagranicznej z 2001 r. do personelu dyplomatycznego są zaliczani: radca-minister, I radca, radca, I sekretarz, II sekretarz, III sekretarz, attache. Do personelu administracyjnego i technicznego zalicza się m.in.: personel kancelaryjny, w tym kierownika kancelarii, tłumaczy, lekarzy, radiotelegrafistów, szyfrantów. Personel służby tworzą: kierowcy, gońcy oraz służba zatrudniona przez państwo wysyłające.

W niektórych państwach realizacja zadań związanych z handlem zagranicznym oraz prowadzenie polityki handlowej powierzone zostały radcom oraz attaches handlowym. Dla umożliwienia im wywiązywania się z bardzo szerokiego zakresu ciążących na nich z tego tytułu zadań korzystają oni z pomocy specjalnie przydzielonego im zespołu osób, określonego z reguły jako biuro radcy (attache) handlowego. Personel ten wchodzi w całości w skład przedstawicielstwa dyplomatycznego i korzysta odpowiednio z tego samego statusu prawnego, co i pozostały personel misji.

F. Mianowanie szefa misji i członków personelu, a więc wybór odpowiednich osób, należy w zasadzie do państwa wysyłającego. Jednakże w praktyce, która została potwierdzona przez Konwencję Wiedeńską, wykształciły się pewne ograniczenia swobody działania państwa wysyłającego w tym zakresie. Mianowicie państwo przyjmujące może się sprzeciwić mianowaniu pewnych osób czy kategorii osób na określone stanowiska w misji dyplomatycznej, znajdującej się na jego terytorium.

Ograniczenia te idą najdalej w stosunku do osoby szefa misji. Przed jego mianowaniem państwo wysyłające powinno upewnić się w drodze poufnej, czy osoba przewidziana na szefa misji będzie mile widziana przez państwo przyjmujące, tzn. czy kandydat będzie traktowany jako persona grata. Odpowiedź twierdząca, połączona z wyrażeniem przez państwo przyjmujące zgody na proponowaną osobę, nazywa się udzieleniem agrement. Dopiero po uzyskaniu agrement państwo wysyłające powinno wystawić nowo mianowanemu przedstawicielowi dyplomatycznemu tzw. listy uwierzytelniające, które wręcza on następnie głowie państwa przyjmującego. Wręczenie listów jest jednoznaczne z oficjalnym rozpoczęciem przez przedstawiciela dyplomatycznego pełnienia jego funkcji. Mianowanie pozostałych członków misji (poza jej szefem) nie wymaga w zasadzie uprzedniej zgody państwa przyjmującego, z wyjątkiem attaches wojskowych, morskich i lotniczych, co do których państwo przyjmujące może żądać, aby ich nazwiska były mu uprzednio przedstawione celem wyrażenia zgody.

G. Zakończenie funkcji członka misji. Wygaśnięcie funkcji może więc nastąpić:

a) z inicjatywy samego przedstawiciela dyplomatycznego,

b) z woli państwa wysyłającego,

c) z woli państwa przyjmującego,

d) na skutek wypadków losowych lub powstania okoliczności zewnętrznych uniemożliwiających dalsze istnienie obrotu dyplomatycznego.

Dodajmy, że z podobnych powodów następuje zakończenie funkcji członków personelu misji nieposiadających statusu dyplomatycznego.

Zakończenie funkcji z inicjatywy członka misji następuje, jeżeli prosi on o odwołanie z zajmowanego stanowiska lub podaje się do dymisji. Formą zakończenia funkcji z woli państwa wysyłającego jest odwołanie członka misji.

Zakończenie funkcji z woli państwa przyjmującego następuje najczęściej przez uznanie obcego dyplomaty za persona non grata, a jeśli chodzi o członków personelu misji niemających statusu dyplomatycznego — przez uznanie za osobę niepożądaną. Uznanie za persona non grata następuje wówczas, gdy w opinii państwa przyjmującego działalność obcego dyplomaty sprzeczna jest z prawem międzynarodowym, z prawem wewnętrznym państwa przyjmującego lub z jego obowiązkiem „popierania przyjaznych stosunków pomiędzy państwem wysyłającym a państwem przyjmującym". Najczęstszymi powodami takiej reakcji jest mieszanie się obcego dyplomaty w sprawy wewnętrzne państwa przyjmującego, krytyka jego władz lub prowadzenie działalności szpiegowskiej.

Zakończenie funkcji członka misji może nastąpić także wskutek wypadków losowych (śmierć członka misji) lub powstania okoliczności uniemożliwiających dalsze utrzymywanie obrotu dyplomatycznego (zerwanie stosunków dyplomatycznych, w szczególności na skutek wybuchu wojny, utraty bytu niepodległościowego przez państwo wysyłające lub przyjmujące, a w konsekwencji utraty przez nie iuris legationis).

2.5. Przywileje i immunitety dyplomatyczne

Członkowie misji, a zwłaszcza jej szef i personel dyplomatyczny, korzystają ze szczególnej sytuacji prawnej w państwie przyjmującym — przysługują im przywileje i immunitety dyplomatyczne. Uprzywilejowana pozycja przedstawicieli dyplomatycznych określana jest z reguły przez oba wyżej wymienione, bliżej niezdefiniowane terminy łącznie. Konwencja Wiedeńska we wstępie mówi o przywilejach i immunitetach dyplomatycznych, nie przeprowadzając żadnego rozróżnienia między tymi pojęciami.

A. Uzasadnienie przywilejów i immunitetów. Uzasadnieniem uprzywilejowanej sytuacji członków misji dyplomatycznej jest konieczność swobodnego wykonywania funkcji.

Jeśli chodzi o przywileje i immunitety o charakterze osobowym, tzn. przysługujące poszczególnym osobom, to należy określić:

1) ich treść, a więc zakres przedmiotowy (jakie konkretne przywileje i immunitety przysługują przedstawicielom dyplomatycznym i członkom misji dyplomatycznych);

2) zakres podmiotowy, czyli osobowy (kto z nich korzysta);

3) zakres czasowy (od kiedy i do kiedy obowiązują);

4) zakres terytorialny (na terytorium jakich państw obowiązują).

2.6. Treść (zakres przedmiotowy) przywilejów i immunitetów dyplomatycznych

A. Nietykalność osobista. Zapewnienie nietykalności osobistej nakłada na państwo przyjmujące dwa rodzaje obowiązków.

Po pierwsze — organy tego państwa nie mogą wobec przedstawiciela dyplomatycznego stosować przymusu w jakiejkolwiek formie, naruszać jego bezpieczeństwa lub swobody osobistej oraz nie mogą podejmować niczego, co stanowiłoby naruszenie godności lub obrazę przedstawiciela dyplomatycznego. Ograniczenie swobody i nietykalności osobistej przedstawiciela dyplomatycznego może być stosowane tylko wyjątkowo, celem zapobieżenia popełnieniu przestępstwa, w samoobronie i obronie koniecznej oraz jeśli wymagają tego bardzo ważne względy bezpieczeństwa państwa przyjmującego lub bezpieczeństwa publicznego.

Po drugie — organy państwa przyjmującego obowiązane są zapewnić przedstawicielom dyplomatycznym należytą ochronę osobistą, aby osoby postronne nie mogły naruszyć jego nietykalności osobistej.

B. Immunitet jurysdykcyjny. Przedstawiciel dyplomatyczny korzysta w państwie przyjmującym z immunitetu jurysdykcyjnego w sprawach karnych, cywilnych i administracyjnych. Najbardziej pełny jest immunitet w sprawach karnych. Artykuł 31 Konwencji Wiedeńskiej nie przewiduje od niego żadnych wyjątków. Znaczy to, że sąd karny w razie ustalenia, że sprawa dotyczy osoby korzystającej z immunitetów dyplomatycznych, z urzędu musi stwierdzić swoją niewłaściwość i postępowanie umorzyć. Według K. Libery immunitet ten obejmuje wszelkie stadia postępowania, a więc również postępowanie przygotowawcze. Jeżeli zatem przedstawiciel dyplomatyczny popełni czyn zagrożony sankcją karną, władze śled¬ cze nie mogą go przesłuchiwać, zatrzymać ani przeprowadzić rewizji osobistej. Można go najwyżej uznać za persona non grata i zażądać jego odwołania. Immunitet jurysdykcyjny przedstawiciela dyplomatycznego w państwie przyjmującym nie uchyla w stosunku do niego jurysdykcji państwa wysyłającego.

Według Konwencji Wiedeńskiej immunitet w sprawach cywilnych jest w zasadzie pełny, z wyjątkiem:

a) powództw z zakresu prawa rzeczowego dotyczącego prywatnego mienia nieruchomego położonego na terytorium państwa przyjmującego;

b) powództw dotyczących spadkobrania, w których przedstawiciel dyplomatyczny występuje jako wykonawca testamentu, administrator, spadkobierca lub zapisobiorca w charakterze osoby prywatnej, a nie w imieniu państwa wysyłającego;

c) powództw dotyczących wszelkiego rodzaju zawodowej lub handlowej działal¬ ności wykonywanej przez przedstawiciela dyplomatycznego w państwie przyjmują¬ cym poza jego funkcjami urzędowymi (art. 31 ust. 1).

Immunitet jurysdykcyjny w sprawach administracyjnych obejmuje wszelkiego rodzaju postępowanie administracyjne, w tym również karno-administracyjne. Immunitet ten określany jest także jako niepodleganie jurysdykcji policyjnej. Nie oznacza to, że osoby z niego korzystające zwolnione są z przestrzegania przepisów administracyjnych i porządkowych. Jeśli jednak naruszą tego rodzaju przepisy, władze miejscowe nie mogą stosować wobec nich środków represyjnych, np. jeśli przedstawiciel dyplomatyczny narusza przepisy ruchu drogowego, nie można ukarać go mandatem lub sprawdzać, czy jest pod wpływem alkoholu. Przedstawiciel dyplomatyczny naruszający przepisy administracyjne i porządkowe państwa przyjmującego może być natomiast uznany za persona non grata.

C. Zrzeczenie się immunitetu jurysdykcyjnego. Immunitet jurysdykcyjny istnieje w interesie państwa wysyłającego, a nie w interesie korzystających z niego osób. Dlatego zrzec się immunitetu (uchylić immunitet) może tylko państwo wysyłające. To stanowisko potwierdza Konwencja Wiedeńska (art. 32 ust. 1). Zrzeczenie się immunitetu w sprawach karnych powinno być zawsze wyraźne. Natomiast w sprawach cywilnych możliwe jest dorozumiane zrzeczenie się immunitetu, wynikające z pewnych czynności konkludentnych. Według Konwencji Wiedeńskiej ze zrzeczenia się immunitetu w postępowaniu cywilnym lub administracyjnym nie można domniemywać zrzeczenia się immunitetu egzekucyjnego. Oznacza to, że zrzeczenie się immunitetu odnośnie do wykonania wyroku wymaga dodatkowego oświadczenia.

D. Inne przywileje i immunitety dyplomatyczne. Przedstawiciel dyplomatyczny nie jest zobowiązany do składania zeznań w charakterze świadka - w przypadkach bezwzględnej konieczności uzyskania zeznań władze miejscowe mogą skorzystać z pośrednictwa ministra spraw zagranicznych, który ewentualnie proponuje przedstawicielowi dyplomatycznemu złożenie zeznań we własnym mieszkaniu przed delegowanym pracownikiem ministerstwa spraw zagranicznych. Przedstawiciel dyplomatyczny może jednak od¬ mówić składania zeznań i w tej formie.

Przedstawiciel dyplomatyczny korzysta z immunitetu podatkowego i celnego. Zgodnie z art. 34 Konwencji Wiedeńskiej jest on zwolniony od wszelkich opłat i podatków, osobistych i rzeczowych, zarówno państwowych, jak i regionalnych i komunalnych, z pewnymi wyjątkami, które obejmują m.in. podatki pośrednie, wliczane w ceny towarów lub usług. Jest on także zwolniony od opłat celnych od przedmiotów przeznaczonych do osobistego użytku. Osobisty bagaż przedstawiciela dyplomatycznego jest w zasadzie zwolniony od rewizji, chyba że istnieje poważne podejrzenie, że zawiera on przedmioty niepodlegające zwolnieniu celnemu bądź przedmioty, których wwóz lub wywóz jest zabroniony przez ustawodawstwo państwa przyjmującego (np. narkotyki lub dzieła sztuki, których nie wolno wywozić — art. 36).

2.7. Osoby korzystające z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych (zakres podmiotowy)

Z pełnych przywilejów i immunitetów dyplomatycznych korzystają szefowie misji i członkowie personelu dyplomatycznego oraz członkowie ich rodzin pozostający z nimi we wspólnocie domowej, o ile nie są obywatelami państwa przyjmującego. Konwencja Wiedeńska stanęła na stanowisku, że członkowie personelu administracyjnego i technicznego misji, łącznie z rodzinami pozostającymi z nimi we wspólnocie domowej, o ile nie są obywatelami państwa przyjmującego lub nie mają tam stałego miejsca zamieszkania, korzystają z przywilejów i immunitetu dyplomatycznego, przy czym immunitet od jurysdykcji cywilnej i administracyjnej państwa przyjmującego nie ma zastosowania do czynności dokonanych poza pełnieniem ich obowiązków służbowych. Ponadto nieco węższy zakres ma ich immunitet celny.

Członkowie personelu służby, którzy nie są obywatelami państwa przyjmującego lub nie mają tam stałego miejsca zamieszkania, korzystają z immunitetów w odniesieniu do czynów dokonanych w toku pełnienia ich funkcji (np. kierowca, kiedy wiezie ambasadora, korzysta z immunitetu).

2.8. Zakres czasowy obowiązywania przywilejów i immunitetów

Artykuł 39 Konwencji Wiedeńskiej stanowi, że każda osoba uprawniona do przywilejów i immunitetów korzysta z nich od chwili wjazdu na terytorium państwa przyjmującego w celu objęcia swego stanowiska albo, jeśli już się znajduje na tym terytorium, od chwili notyfikacji jej nominacji właściwym władzom państwa przyjmującego (z reguły ministerstwu spraw zagranicznych). Gdy funkcje członka misji dobiegły końca, jego przywileje i immunitety wygasają w normalnym trybie z chwilą opuszczenia przez niego terytorium państwa przyjmującego. Ma to miejsce również w przypadku zerwania stosunków dyplomatycznych i wybuchu konfliktu zbrojnego między państwem wysyłającym a przyjmującym.

Wyjątek stanowi sytuacja, gdy osoba korzystająca z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych została uznana za persona non grata lub za osobę niepożądaną, a mimo to nie opuściła terytorium państwa przyjmującego w rozsądnym terminie zaproponowanym przez to państwo. Wówczas państwo przyjmujące może odmówić dalszego uznawania danej osoby za członka misji i w konsekwencji cofnąć jej przywileje i immunitety. Natomiast w odniesieniu do czynności urzędowych członka misji immunitet ma charakter trwały, tzn. trwa również po zakończeniu jego funkcji jako członka misji. Jest to zgodne z zasadą ochrony i swobody wykonywania funkcji.

2.9. Zakres terytorialny obowiązywania przywilejów i immunitetów

Przywileje i immunitety dyplomatyczne przysługują członkom misji na terytorium państwa przyjmującego. Równocześnie rozwinęła się praktyka przyznawania przedstawicielom dyplomatycznym przywilejów i immunitetów na terytorium państw trzecich, jeżeli podróżują oni lub przebywają tam urzędowo. Postanowienie art. 40 ust. 1 nie rozciąga się na członków personelu administracyjnego i technicznego. Czasami w drodze kurtuazji państwa trzecie przyznają immunitety przedstawicielom dyplomatycznym przebywającym na ich terytorium w podróżach prywatnych.

ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE

A. Organizacje rządowe tworzone są przez państwa i działają na podstawie umów międzynarodowych. Ich członkami są w zasadzie tylko państwa, a jedynie w wyjątkowych przypadkach obszary nierządzące się samodzielnie, organizacje ruchów narodowowyzwoleńczych, względnie wyznaczone przez państwa osoby prawne. Z reguły posiadają one pewien zakres podmiotowości prawnomiędzynarodowej.

Organizację międzynarodową (rządową) można określić jako formę współpracy państw, ustaloną w wielostronnej umowie międzynarodowej, obejmującą względnie stały zakres uczestników, której podstawową cechą jest istnienie stałych organów o określonych kompetencjach i uprawnieniach, działających dla realizacji wspólnych celów'.

Niewątpliwie organizacje międzyrządowe są formą współpracy państw, przy czym jest to współpraca stała, zinstytucjonalizowana. Jak już wskazano, podstawą powstania i działania każdej organizacji jest umowa międzynarodowa, będąca statutem organizacji (taką umową jest np. Karta Narodów Zjednoczonych). Każda organizacja ma swoich członków, a węzeł członkostwa gwarantuje stały zakres państw uczestniczących w pracach danej organizacji. Zakres ten jest względnie stały, gdyż z reguły można przystąpić do istniejącej organizacji międzynarodowej, jak również wystąpić z niej. Każda organizacja ma oczywiście swoje stałe organy, gdyż właśnie ich istnienie zapewnia ciągłość i instytucjonalizację współpracy międzynarodowej; organy te mają określone kompetencje i uprawnienia i działają dla osiągnięcia wspólnych celów państw członkowskich, określonych przede wszystkim w statucie organizacji.

Organizacje międzynarodowe są formą współpracy państw. Oczywiście nie znaczy to, że nie są one również formą ścierania się interesów i poglądów oraz walki o ich realizację. Jednakże powołując do życia organizację międzynarodową, państwa muszą mieć pewien zakres wspólnych celów, dla których realizacji gotowe są współpracować; bez tego nie uczestniczyłyby we wspólnej organizacji.

B. Organizacje pozarządowe. Członkami organizacji pozarządowych nie są państwa, lecz związki, instytucje, osoby prawne i fizyczne z różnych państw. Różnorodne organizacje wewnątrzpaństwowe, które istnieją ze względu na wspólne interesy i zainteresowania określonych grup osób, np. w dziedzinie gospodarczej, zawodowej, politycznej, naukowej, artystycznej czy sportowej, nawiązują kontakty międzynarodowe, a następnie tworzą organizacje, które są stalą i zinstytucjonalizowaną formą tych kontaktów.

Organizacji pozarządowych jest znacznie więcej niż rządowych. Do organizacji pozarządowych należą: Liga Stowarzyszeń Czerwonego Krzyża (członkami jej są organizacje Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca z poszczególnych państw), Instytut Prawa Międzynarodowego, Stowarzyszenie Prawa Międzynarodowego (ILA) i wiele innych.

Organizacje te nie działają na podstawie umów międzynarodowych, lecz na podstawie porozumień nieformalnych lub porozumień o charakterze wewnętrzno-prawnym. Cecha ta według Rady Gospodarczo-Społecznej NZ odróżnia je od organizacji rządowych: „Organizacja międzynarodowa, która nie została utworzona na pod¬ stawie umowy międzynarodowej, uważana będzie za organizację pozarządową".

2. ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH

2.3. Cele i zasady ONZ

A. Cele (zadania) ONZ. Cele, do których ma dążyć ONZ, określa art. 1 Karty. Nadrzędnym celem Organizacji jest zapewnienie trwałego pokoju i bezpieczeństwa przez stosowanie skutecznych środków zbiorowych w celu zapobieżenia zagrożeniom pokoju i ich usuwania, tłumienie aktów agresji, załatwianie sporów w drodze pokojowej według zasad sprawiedliwości i prawa międzynarodowego.

Z tym najważniejszym celem ściśle związany jest cel drugi, mianowicie rozwijanie przyjaznych stosunków między państwami, oparte na poszanowaniu zasady równouprawnienia i samostanowienia narodów. Chodzi tu o rozwijanie współpracy politycznej dla umacniania pokoju powszechnego. C. Berezowski to zadanie ONZ nazwał „konsolidacją pokoju powszechnego".

Trzecim celem ONZ jest popieranie współpracy międzynarodowej w dziedzinie gospodarczej, społecznej, kulturalnej, humanitarnej oraz poszanowania praw człowieka. I wreszcie dodatkowo ONZ ma być ośrodkiem harmonizującym działalność międzynarodową, zmierzającą do osiągnięcia wyżej wymienionych celów.

B. Zasady działania ONZ. Artykuł 2 Karty wylicza zasady, według których mają postępować Organizacja oraz jej członkowie dla osiągnięcia celów ustalonych w art. 1. Są one następujące: suwerenna równość, nieinterwencja, wykonywanie zobowiązań międzynarodowych, pokojowe załatwianie sporów, wyrzeczenie się siły, bezpieczeństwo zbiorowe.

Zgodnie z art. 2 ust. 1 Organizacja opiera się na zasadzie suwerennej równości wszystkich jej członków. Określenie „suwerenna równość oznacza suwerenność i równość państw, które są podstawowymi zasadami współczesnego prawa międzynarodowego.

Z suwerennej równości wynika zakaz interwencji jednego państwa w sprawy wewnętrzne innego państwa. Dodatkowo art. 2 ust. 2 stwierdza, że również ONZ nie jest upoważniona do ingerencji w sprawy, które z istoty swej należą do kompetencji wewnętrznej któregokolwiek członka. Zasada nieinterwencji jest powszechną normą prawa międzynarodowego.

Według art. 2 ust. 2 wszyscy członkowie ONZ mają wykonywać w dobrej wierze zobowiązania przyjęte zgodnie z Kartą. Jest to potwierdzenie podstawowej normy prawa międzynarodowego: pacta sunt servanda.

Wszyscy członkowie ONZ zobowiązani są załatwiać swe spory międzynarodowe środkami pokojowymi w taki sposób, aby nie dopuścić do zagrożenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz sprawiedliwości.

Z pokojowym załatwianiem sporów łączy się zasada wyrzeczenia się siły. Członkowie ONZ zobowiązani są do powstrzymania się w swych stosunkach międzynarodowych od groźby lub użycia siły przeciwko nietykalności terytorium lub niepodległości jakiegokolwiek państwa albo w jakikolwiek inny sposób sprzeczny z celami ONZ (art. 2 ust. 4).

Zasada bezpieczeństwa zbiorowego polega na obowiązku wszystkich członków udzielania Organizacji wszelkiej pomocy w każdej akcji, podjętej zgodnie z Kartą, oraz na obowiązku wstrzymania się od udzielania pomocy jakiemukolwiek państwu, przeciwko któremu ONZ podjęła akcję zapobiegawczą lub przymusową (art. 2 ust. 5). Związana jest ona ściśle z celem nadrzędnym Organizacji, tj. z utrzymaniem międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.

Należy jeszcze dodać, że zgodnie z art. 2 ust. 6 Karty Organizacja ma zapew¬ nić, żeby państwa, które nie są jej członkami, postępowały zgodnie z wymieniony¬ mi zasadami w stopniu koniecznym do utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Zagadnienie utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa zostało więc w Karcie potraktowane uniwersalistycznie.

2.4. Struktura organizacyjna ONZ

A. Organy główne ONZ. Są nimi: Zgromadzenie Ogólne, Rada Bezpieczeństwa, Rada Gospodarczo-Społeczna, Rada Powiernicza, Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości i Sekretariat.

Spośród organów głównych ONZ na pierwszy plan wysuwają się: Zgromadzenie Ogólne i Rada Bezpieczeństwa. Zgromadzenie Ogólne jest organem plenarnym i ma najszersze kompetencje, a Rada Bezpieczeństwa ponosi główną odpowiedzialność za utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, a więc za realizację głównego celu ONZ. Zgromadzenie Ogólne może omawiać wszelkie zagadnienia lub sprawy dotyczące kompetencji i funkcji któregokolwiek organu (zarówno głównego, jak i pomocniczego — art. 10).

Karta NZ przewiduje niejednokrotnie łączne działanie Zgromadzenia Ogólne¬ go i Rady Bezpieczeństwa, używając w tym przypadku sformułowania, że Zgroma¬ dzenie podejmuje uchwalę na zalecenie Rady Bezpieczeństwa. Taki tryb postępo¬ wania przewidziany jest np. przy przyjmowaniu nowych członków (art. 4) lub przy powoływaniu Sekretarza Generalnego (art. 97). Wydaje się więc, że w ten sposób zapewnia on uwzględnienie i wyważenie stanowisk różnych państw i grup państw.

B. Organy pomocnicze. Według art. 7 ust. 2 można tworzyć zgodnie z Kartą takie organy pomocnicze, jakie okażą się konieczne. O tworzeniu organów pomoc¬ niczych przez Zgromadzenie Ogólne mówi art. 22, a przez Radę Bezpieczeń¬ stwa — art. 29. Ponadto np. art. 68 stwierdza, że Rada Gospodarczo-Społeczna powinna wyłonić kilka komisji.

Organy główne ONZ, a przede wszystkim Zgromadzenie Ogólne i Rada Gos¬ podarczo-Społeczna, powołały do życia wiele organów pomocniczych. Są one pod¬ porządkowane organom głównym, które je powołały, i składają im sprawozdania. Organy pomocnicze mają charakter stały lub czasowy. Niektóre ze stałych organów pomocniczych mają duże znaczenie (np. Komisja Prawa Międzynarodowego, która jest organem pomocniczym Zgromadzenia Ogólnego). Na organy pomocnicze nie można nakładać obowiązków ani przyznawać im takich uprawnień, które nie należą do zakresu działania organu głównego, gdyż byłoby to sprzeczne z Kartą.

2.5. Zgromadzenie Ogólne

Zgromadzenie Ogólne składa się z wszystkich członków ONZ. Zgromadzenie Ogólne zbiera się raz do roku na sesję zwyczajną. Poza tym może być ono zwoływane w razie potrzeby na sesje nadzwyczajne. Sesja zwyczajna, zgodnie z regulaminem, rozpoczyna się zawsze w trzeci wtorek września i trwa zazwyczaj do połowy grudnia. Sesja Zgromadzenia wybiera swego przewodniczącego oraz zastępców przewodniczącego. Po ich wyborze odbywa się debata generalna. Zgromadzenie powołuje komisje główne, których jest siedem (I — Polityczna i Bezpieczeństwa, II — Gospodarcza i Finansowa, III — Społeczna, Humanitarna i Kulturalna, IV — Powiernictwa i Obszarów Niesamodzielnych, V — Administracyjna i Budżetowa, VI — Prawna. Ponadto powoływana jest Specjalna Komisja Polityczna). W skład każdej komisji wchodzą wszyscy członkowie ONZ.

Zgromadzenie Ogólne podejmuje uchwały albo bezpośrednio (bez przekazywania sprawy do komisji), albo na podstawie sprawozdania komisji. Sesja nad¬ zwyczajna zwoływana jest przez Sekretarza Generalnego na żądanie Rady Bezpieczeństwa lub na żądanie większości członków Organizacji. Zgromadzenie obradowało wiele razy na sesjach nadzwyczajnych.

A. Funkcje i kompetencje Zgromadzenia Ogólnego. Zgromadzenie Ogólne ma bardzo szerokie kompetencje. Zgodnie z art. 10 Karty może ono omawiać wszelkie zagadnienia lub sprawy wchodzące w zakres Karty albo dotyczące kompetencji i funkcji któregokolwiek organu Organizacji, jak również (z zastrzeżeniem nienaruszalności kompetencji Rady Bezpieczeństwa) może ono udzielać w związku z takimi zagadnieniami i sprawami zaleceń członkom ONZ i Radzie Bezpieczeństwa.

Oprócz tych ogólnych kompetencji Karta wymienia wiele uprawnień szczegółowych. Do nich należy inicjowanie badań i wydawanie zaleceń w celu: rozwoju współpracy międzynarodowej w dziedzinie politycznej, popierania stopniowego rozwoju prawa międzynarodowego i jego kodyfikacji, popierania współpracy międzynarodowej w dziedzinie gospodarczej, społecznej, kulturalnej, oświatowej i zdrowotnej tudzież w celu przyczyniania się do realizacji praw człowieka i pod¬ stawowych wolności dla wszystkich, niezależnie od rasy, płci, języka lub religii (art. 13). Zgromadzenie Ogólne bada i zatwierdza budżet Organizacji (art. 17) oraz analizuje sprawozdania składane mu przez pozostałe organy ONZ (art. 15).

B. Kompetencje Zgromadzenia Ogólnego w zakresie utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Zgromadzenie może rozważać ogólne zasady współpracy nad utrzymaniem międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, włączając w to zasady rozbrojenia i regulowania zbrojeń oraz w związku z tymi zasadami może udzielać zaleceń członkom ONZ i Radzie Bezpieczeństwa. Zgromadzenie Ogólne może również omawiać konkretne sprawy dotyczące utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, a także współdziałać w załatwianiu sporów międzynarodowych, jednakże w tym zakresie, jeśli chodzi o udzielenie zaleceń lub przeprowadzanie akcji, kompetencja Zgromadzenia Ogólnego ograniczona jest na rzecz Rady Bezpieczeństwa. Ograniczenie to występuje niejako w dwu płaszczyznach — merytorycznej i proceduralnej.

C. Procedura podejmowania uchwal (glosowanie). Każdy członek Zgromadzenia Ogólnego ma jeden głos. Karta przewiduje cztery systemy głosowania w Zgromadzeniu Ogólnym:

• sprawy określone jako ważne wymagają 2/3 głosów członków obecnych i głosujących (wstrzymujących się od głosowania się nie liczy). Do spraw ważnych karta zalicza: zalecenia dotyczące utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, wybór niestałych członków Rady Bezpieczeństwa, wybór członków Rady Gospodarczo-Społecznej, przyjęcie nowych członków ONZ, zawieszenie członków w prawach i przywilejach członkowskich, wykluczenie członków z Organizacji, sprawy dotyczące funkcjonowania systemu powiernictwa i sprawy budżetowe.

• uchwały w innych sprawach są podejmowane zwykłą większością głosów członków obecnych i głosujących;

• do wyboru sędziów Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości wymagana jest bezwzględna większość głosów, co oznacza, że liczba głosów „za" musi być większa niż suma głosów „przeciw" i głosów wstrzymujących się;

• do uchwalenia poprawek (zmian) Karty ONZ wymagana jest większość 2/3 głosów członków Zgromadzenia Ogólnego, czyli większość w gronie wszystkich państw członkowskich ONZ.

D. Charakter uchwał i ich moc prawna. Jeśli idzie o uchwały Zgromadzenia Ogólnego odnoszące się do zagadnień związanych z wewnętrzną strukturą i funkcjonowaniem Organizacji (np. uchwały organizacyjne, proceduralne, budżetowe), to są one prawnie wiążące.

Natomiast uchwały odnoszące się do postępowania państw poza ONZ mają w zasadzie charakter zaleceń. Jest to zgodne z zasadą suwerenności państw członkowskich, którym Organizacja nie może narzucać nowych zobowiązań.

Nie znaczy to jednak, że uchwały Zgromadzenia nie mają żadnego znaczenia. Mogą one mieć duże znaczenie polityczne i moralne, zwłaszcza gdy podejmowane są jednomyślnie lub prawie jednomyślnie. Ponadto mogą one przyczyniać się do rozwoju prawa międzynarodowego, wyrażając wspólne przeświadczenie państw odnoszące się do pewnych zasad i norm prawa międzynarodowego, albo wówczas, gdy Zgromadzenie uchwala projekty umów międzynarodowych i zaleca państwom ich przyjęcie.

2.6. Rada Bezpieczeństwa

A. Skład Rady Bezpieczeństwa. Rada Bezpieczeństwa jest organem, na którym spoczywa główna odpowiedzialność za utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Tej funkcji Rady Bezpieczeństwa odpowiada jej skład. Utrzymanie pokoju może być bowiem zapewnione tylko w przypadku zgodnego stanowiska i współdziałania pięciu wielkich mocarstw, które dysponują największym potencjałem wojskowym (są to państwa posiadające broń atomową) i gospodarczym, co stwarza im szczególną pozycję polityczną. W związku z powyższym państwa te (Rosja, Stany Zjednoczone, Wielka Biytania, Francja i Chiny) są stałymi członkami Rady Bezpieczeństwa i uchwały merytoryczne Rady nie mogą być podjęte wbrew woli któregokolwiek z nich.

Rada Bezpieczeństwa składa się obecnie z 15 członków (poprzednio Rada liczyła 11 członków) — 5 członków stałych i 10 członków niestałych.

Członków niestałych wybiera Zgromadzenie Ogólne. Przy ich wyborze należy uwzględniać wkład poszczególnych państw w utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, realizację innych celów organizacji oraz sprawiedliwy podział geograficzny (art. 23 ust. 1).

Członków niestałych wybiera się na okres dwóch lat — z zastrzeżeniem, że członek ustępujący nie może być od razu ponownie wybrany na następny okres, nie ma więc prawa natychmiastowej reelekcji (art. 23 ust. 2). Obecnie co roku Zgromadzenie Ogólne wybiera pięciu niestałych członków Rady Bezpieczeństwa. Polska była członkiem Rady Bezpieczeństwa w latach 1946-1947, 1960 (wyjątkowo przez rok), 1970-1971, 1982-1983 i 1996-1997.

Rada Bezpieczeństwa ma być tak zorganizowana, by mogła pełnić swe funkcje bez przerwy. W tym celu każdy członek Rady Bezpieczeństwa musi być stale reprezentowany w siedzibie Organizacji.

B. Funkcje i kompetencje Rady Bezpieczeństwa. Podstawową funkcją Rady Bezpieczeństwa jest działanie w celu utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Rada Bezpieczeństwa działa więc w tym zakresie z tytułu delegacji władzy.

Do kompetencji Rady Bezpieczeństwa należą: pokojowe załatwianie sporów (rozdział VI Karty), podejmowanie akcji w razie zagrożenia pokoju, naruszenia pokoju i aktów agresji (rozdział VII), popieranie układów regionalnych w celu utrzymania pokoju (rozdział VIII), spełnianie pewnych funkcji w stosunku do okręgów strategicznych obszarów powierniczych (rozdział XII oraz art. 24 ust. 2), a także opracowanie planów systemu regulowania zbrojeń (art. 26). Ponadto Rada Bezpieczeństwa ma wiele innych kompetencji szczegółowych, wynikających z różnych postanowień Karty (np. związanych z przyjmowaniem, zawieszaniem i wykluczaniem członków, wyborem sędziów Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, powoływaniem Sekretarza Generalnego itp.).

C. Procedura podejmowania uchwał (głosowanie). Każdy z członków Rady Bezpieczeństwa ma jeden głos. Prawie wszystkie uchwały zapadają kwalifikowaną większością dziewięciu głosów. W sprawach proceduralnych wystarczy większość dziewięciu głosów jakichkolwiek członków Rady Bezpieczeństwa (skład większości jest obojętny), natomiast w sprawach innych niż proceduralne, a więc merytorycznych, wymagana jest większość dziewięciu głosów, z zachowaniem zasad jedno¬ myślności pięciu wielkich mocarstw — stałych członków Rady Bezpieczeństwa. Uchwały Rady Bezpieczeństwa w sprawach proceduralnych zapadają większością głosów dziewięciu jakichkolwiek członków Rady.

We wszystkich sprawach poza proceduralnymi (tzn. w sprawach merytorycznych) zgodnie z art. 27 ust. 3 potrzebna jest „zgodność głosów dziewięciu członków, włączając w to głosy wszystkich członków stałych". Jest to zasada jednomyślności pięciu wielkich mocarstw. Jeśli którykolwiek ze stałych członków Rady Bezpieczeństwa głosuje przeciwko uchwale — uchwała nie zapada, dlatego zasada jednomyślności wielkich mocarstw jest czasami nazywana „prawem weta". Otóż, w praktyce Rady Bezpieczeństwa wstrzymanie się od głosu nie jest uważane za korzystanie z „prawa weta".

Szczególna procedura głosowania Rady Bezpieczeństwa przewidziana została dla spraw wyboru sędziów Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości. Uchwały w sprawie wyboru sędziów oraz członków komisji powoływanej w celu załatwienia trudności, jakie mogą powstać przy wyborze, zapadają bezwzględną większością głosów (tzn. większością 8 głosów — art. 10 Statutu Trybunału). W sprawach tych nie jest wymagana jednomyślność wielkich mocarstw.

D. Moc wiążąca uchwał Rady Bezpieczeństwa. W odróżnieniu od uchwal Zgromadzenia Ogólnego niektóre uchwały Rady Bezpieczeństwa adresowane do państw są prawnie wiążące. Moc wiążących uchwał Rady Bezpieczeństwa wynika z art. 25 Karty, który głosi, że członkowie ONZ zgadzają się przyjmować i wykonywać decyzje Rady Bezpieczeństwa zgodnie z Kartą. Moc wiążącą więc mają decyzje Rady Bezpieczeństwa. Uchwały podejmowane w formie zaleceń nie mają, podobnie do zaleceń Zgromadzenia Ogólnego, mocy wiążącej dla członków Organizacji.

Karta określa, w jakich sprawach Rada może podejmować decyzje. Przede wszystkim chodzi tu o akcje w razie zagrożenia pokoju, naruszenia pokoju i aktów agresji, o których mówi rozdział VII Karty.

2.7. Rada Gospodarczo-Społeczna

W skład Rady Gospodarczo-Społecznej wchodzą obecnie 54 państwa. Członkowie Rady wybierani są przez Zgromadzenie Ogólne na trzy lata. Obecnie co roku wybiera się 1/3 składu Rady, tzn. osiemnastu jej członków. Nie ma żadnych zastrzeżeń dotyczących ponownej wybieralności i w praktyce wielkie mocarstwa stale zasiadają w Radzie Gospodarczo-Społecznej.

Do kompetencji Rady należą zagadnienia gospodarcze, kulturalne, wychowawcze, zdrowia publicznego oraz poszanowania i przestrzegania praw człowieka. Uprawnienia Rady obejmują badanie, zalecanie oraz inicjatywę prawotwórczą.

Rada może kierować zalecenia do Zgromadzenia Ogólnego, do członków ONZ i do organizacji wyspecjalizowanych. Inicjatywa prawotwórcza polega na opracowywaniu projektów umów i na przedstawianiu tych projektów Zgromadzeniu Ogólnemu. Rada może również zwoływać konferencje międzynarodowe (art. 62).

Rada Gospodarczo-Społeczna jest organem, który zajmuje się koordynacją działalności ONZ i innych organizacji międzynarodowych „systemu ONZ".

Rada jest także organem, który może zawierać porozumienia w sprawie zasięgania opinii organizacji pozarządowych, zajmujących się sprawami wchodzącymi w zakres jej kompetencji.

Każdy członek Rady Gospodarczo-Społecznej ma jeden głos, a jej uchwały zapadają większością głosów członków obecnych i głosujących. Uchwały Rady dotyczące spraw organizacyjnych i proceduralnych mogą być prawnie wiążące, natomiast uchwały adresowane do państw mają charakter zaleceń.

2.9. Sekretariat

Karta jako jeden z organów głównych ONZ wymienia Sekretariat. Według art. 97 Sekretariat składa się z Sekretarza Generalnego i personelu, jaki może być Organizacji potrzebny. Wszelkie uprawnienia, wynikające zarówno z Karty, jak i innych aktów (przede wszystkim z uchwał organów ONZ), przysługują z reguły Sekretarzowi Generalnemu, a nie Sekretariatowi jako całości.

Sekretarz Generalny jest najwyższym urzędnikiem ONZ. Stoi on na czele Sekretariatu, mianuje pracowników Sekretariatu i odpowiada za całokształt ich działalności. Karta nadaje Sekretarzowi szereg różnych funkcji i uprawnień. Zgodnie z art. 99 może on zwrócić uwagę Rady Bezpieczeństwa na każdą sprawę, która, jego zdaniem, może zagrażać utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Praktyka ONZ stale rozszerza funkcje Sekretarza Generalnego, a w uchwałach organów ONZ przyznano mu różne dodatkowe uprawnienia.

Sekretarza Generalnego powołuje Zgromadzenie Ogólne na zalecenie Rady Bezpieczeństwa. Wynika z tego, że do powołania Sekretarza Generalnego potrzebne są zgodne uchwały obu tych organów. W konsekwencji, ponieważ w Radzie Bezpieczeństwa obowiązuje zasada jednomyślności wielkich mocarstw, nikt nie może być powołany na to stanowisko wbrew woli któregokolwiek z nich.

Sekretarz Generalny oraz personel Sekretariatu ONZ mają wykonywać swoje funkcje w sposób niezależny w interesie całej Organizacji.

Ten sam artykuł Karty nakłada na państwo członkowskie obowiązek, aby szanować wyłącznie międzynarodowy charakter funkcji Sekretarza Generalnego i personelu oraz nie starać się o wywieranie na nich wpływu przy pełnieniu przez nich obowiązków.

W celu zabezpieczenia niezależności funkcjonariuszy Organizacji korzystają oni z odpowiednich przywilejów i immunitetów. Sekretarz Generalny i jego zastępcy korzystają z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych.

ZAŁATWIANIE SPORÓW MIĘDZYNARODOWYCH

Pojęcie i rodzaje. Powstawanie sporów międzynarodowych jest nierozerwalnie związane ze stosunkami międzynarodowymi. Wynikają one ze sprzeczności interesów poszczególnych państw i ich ugrupowań, z ich odmiennej polityki i podejścia do wielu zagadnień. Spory między państwami mają bardzo różnorodny charakter. Niektóre z nich dotyczą żywotnych interesów stron, a ich trwanie może nawet zagrażać międzynarodowemu pokojowi i bezpieczeństwu; inne nie niosą z sobą takiej groźby, choć też mogą wpływać niekorzystnie na rozwój stosunków międzynarodowych.

Rola współczesnego prawa międzynarodowego w odniesieniu do sporów międzynarodowych polega przede wszystkim na tym, że:

— wprowadza ono obowiązek pokojowego załatwiania sporów;

— zobowiązuje w konkretnych przypadkach państwa do poddania się określonemu sposobowi załatwiania sporów;

— tworzy systemy i sposoby pokojowego załatwiania sporów.

A. Definicja sporu międzynarodowego. „Spór" a „sytuacja". Przez sytuację międzynarodową należy rozumieć określony co do czasu i miejsca układ stosunków międzynarodowych. Sytuacja jest pojęciem szerszym niż spór. Konkretna sytuacja może jednak rodzić zagadnienia sporne i może przerodzić się w spór. Przez spór międzynarodowy rozumiemy taką sytuację, w której państwa występują ze skonkretyzowanymi, sprzecznymi stanowiskami i roszczeniami. Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej w sprawie koncesji Mavrommatisa w Palestynie stwierdził: „Spór jest to nieporozumienie w przedmiocie prawa lub faktu, sprzeczność stanowisk prawnych lub interesów między dwiema osobami".

B. Spory prawne i polityczne. W nauce spotyka się czasem rozróżnienie sporów prawnych i politycznych. Również Karta NZ posługuje się terminem „spory prawne". Spory międzynarodowe nie powstają na tle abstrakcyjnej różnicy poglądów, lecz rodzą się z określonej sytuacji gospodarczej i politycznej. Każdy spór prawny jest więc również sporem politycznym, lecz nie każdy spór da się ująć w formułę prawną, tak aby jego rozstrzygnięcie mogło nastąpić przez udzielenie odpowiedzi na pytanie prawne. Różnica między tzw. sporami prawnymi a politycznymi polega więc na tym, że te ostatnie nie mogą być rozstrzygane wyłącznie na podstawie istniejącego prawa, bez wzięcia pod uwagę również elementów pozaprawnych. Przy takim ujęciu zagadnienia sporów prawnych i innych (Karta NZ nie używa terminu „spory polityczne") nabiera znaczenia postanowienie Karty, że przy rozpatrywaniu sporów Rada Bezpieczeństwa powinna brać pod uwagę, iż spory prawne powinny być w zasadzie kierowane do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości (art. 36 ust. 3). Te bowiem spory nadają się do rozstrzygnięcia na drodze sądowej lub arbitrażowej.

C. Spory zwykle i kwalifikowane. Rozróżnienie to można wprowadzić na podstawie przepisów Karty NZ. Powołana do utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa ONZ zwraca szczególną uwagę na takie sytuacje i spory, które godzą w główny cel Organizacji. Są to sytuacje lub spory zagrażające pokojowi. Można je nazwać sporami kwalifikowanymi.

Organem ONZ, na którym spoczywa główna odpowiedzialność za utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa, jest Rada Bezpieczeństwa. W związku z powyższym Karta daje temu organowi prawo kwalifikowania sporów międzynarodowych. Rada Bezpieczeństwa może zbadać każdy spór, aby ustalić, czy dalsze jego trwanie może zagrażać utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa (art. 34). Z ustalenia, że chodzi o spór kwalifikowany, płyną określone konsekwencje prawne i organizacyjne.

D. Obowiązek załatwiania sporów wyłącznie metodami pokojowymi.

Współczesne prawo międzynarodowe nakazuje załatwiać spory międzynarodowe wyłącznie metodami pokojowymi. Nakaz załatwiania sporów wyłącznie metodami pokojowymi nie oznacza jednak, że państwa mają obowiązek załatwiania wszystkich sporów. Obowiązek taki istnieje tylko w stosunku do sporów kwalifikowanych. Jeśli idzie o spory zwykle (niezagrażające międzynarodowemu pokojowi i bezpieczeństwu), to w świetle powszechnego prawa międzynarodowego państwa mogą pozostawić je niezałatwione. Jednakże jeśli załatwiają taki spór, mogą to czynić wyłącznie metodami pokojowymi.

E. Swoboda wyboru sposobu załatwienia sporu i jej ograniczenia.

W świetle powszechnego prawa międzynarodowego strony w sporze nie są zobowiązane do zastosowania jakiegoś sposobu jego załatwienia (np. arbitrażu lub postępowania sądowego). Wybór sposobu załatwienia sporu zależy od woli stron w sporze, czyli musi być przez nie uzgodniony.

Jeśli idzie o spory kwalifikowane, to na podstawie art. 36 ust. 1 Karty Rada Bezpieczeństwa może „zalecić odpowiednie sposoby postępowania albo metody załatwienia". Zalecenie Rady Bezpieczeństwa nie jest oczywiście dla stron wiążące.

Ta swoboda wyboru sposobu załatwiania sporów bywa jednak ograniczana w umowach międzynarodowych. Państwa godzą się z góry, że w określonych przez umowę okolicznościach skorzystają z konkretnego sposobu załatwiania sporów. Kiedy powstanie taki spór, wystarczy żądanie jednej ze stron, by zastosować przewidziany przez umowę sposób jego załatwienia.

F. Sposoby załatwiania sporów. Prawo międzynarodowe, a dokładniej Karta NZ, wykształciło wiele sposobów załatwiania sporów międzynarodowych. Sposoby załatwiania sporów można podzielić na dwie zasadnicze kategorie:

1) nieprowadzące do wiążącego dla stron rozstrzygnięcia,

2) kończące się wiążącym rozstrzygnięciem (zasądzeniem).

Do pierwszej kategorii należą: rokowania, dobre usługi, pośrednictwo, badania i koncyliacja. Pierwsze trzy — to postępowanie dyplomatyczne, bez udziału organu międzynarodowego. Przy dobrych usługach i pośrednictwie uczestniczy w postępowaniu państwo trzecie. Badania i koncyliacja — to postępowanie z udziałem organów międzynarodowych. Jednakże organy te (komisje śledcze i komisje koncyliacyjne) nie są uprawnione do wydawania wiążących dla stron orzeczeń. Spór skierowany na taką drogę wtedy zostaje załatwiony, gdy strony przyjmą proponowany sposób rozstrzygnięcia — tak więc we wszystkich sposobach załatwiania sporów, należących do tej kategorii, ostateczna decyzja co do rozstrzygnięcia sporu spoczywa w rękach stron i ma charakter dobrowolny.

Do drugiej kategorii należą arbitraż i postępowanie sądowe. Spory skierowane do arbitrażu lub do sądu kończą się wiążącym dla stron wyrokiem, a tym samym droga ta prowadzi do definitywnego rozstrzygnięcia sporu.

2. ROKOWANIA (NEGOCJACJE)

Rokowania są najprostszą metodą załatwiania sporu, jeżeli powstała różnica stanowisk między państwami. Rokowania są skuteczne, jeżeli państwa będące w sporze pragną w duchu kompromisu i potrafią w wyniku przeprowadzonych rozmów uzgodnić swoje stanowiska i ustalić na przyszłość jednolite postępowanie. Ten rodzaj załatwiania sporów jest sposobem najbardziej naturalnym i najczęściej stosowanym w zwykłym toku stosunków międzynarodowych.

Inne sposoby załatwiania sporów międzynarodowych mają bardzo często charakter pomocniczy w stosunku do rokowań. Ich zastosowanie jest wynikiem uprzednich rokowań albo wymagają one jeszcze dodatkowych rokowań po skorzystaniu z nich.

Rokowania mogą być prowadzone na różnych szczeblach: przez głowy państw, szefów rządów, ministrów spraw zagranicznych lub inne osoby upoważnione do ich prowadzenia. Zgodnie z art. 3 Konwencji Wiedeńskiej z 1961 r. o stosunkach dyplomatycznych jedną z funkcji misji dyplomatycznej jest prowadzenie rokowań z rządem państwa przyjmującego. Rokowania mogą być prowadzone ustnie lub w formie pisemnej (np. wymiany not).

Niektóre umowy międzynarodowe w razie powstania sporu nakładają na państwa obowiązek prowadzenia rokowań celem jego złagodzenia lub załatwienia. Jednakże, jak to stwierdził Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej, obowiązek prowadzenia rokowań nie oznacza obowiązku osiągnięcia porozumienia.

3. DOBRE USŁUGI I POŚREDNICTWO (MEDIACJA)

Przy dobrych usługach i pośrednictwie (mediacji) w postępowaniu dyplomatycznym bierze udział jedno lub kilka państw trzecich. Przy dobrych usługach rola państwa trzeciego polega na ułatwieniu państwom będącym w sporze nawiązania rokowań bezpośrednich. W samych rokowaniach państwo to nie bierze jednak udziału. Przy pośrednictwie państwo trzecie bierze udział w rokowaniach i udziela stronom w sporze swych rad lub wskazówek, których celem jest osiągnięcie rozstrzygnięcia sporu.

Różnica między dobrymi usługami a pośrednictwem nie zawsze jest jednak ostra. Państwo trzecie może najpierw doprowadzić do rozpoczęcia rokowań między stronami w sporze (będą to dobre usługi), a następnie wziąć w nich udział (wprowadzając elementy pośrednictwa).

Zgodnie z Konwencją Haską państwa odwołują się do dobrych usług i pośrednictwa jednego lub większej liczby państw nieuczestniczących w sporze, z którymi strony sporu utrzymują przyjazne stosunki. Państwo nieuczestniczące w sporze może samo ofiarować dobre usługi i pośrednictwo. Konwencja uznaje, że proponować dobre usługi i pośrednictwo można nawet w przypadku konfliktu zbrojnego.

Zadaniem państwa pośredniczącego w sporze jest pogodzić przeciwne roszczenia i złagodzić niechęci, jakie mogłyby wyniknąć między państwami wiodącymi spór (art. 4). Czynności pośrednika kończą się z chwilą stwierdzenia przez niego lub przez strony uczestniczące w sporze, że zaproponowane środki pogodzenia się nie zostały przyjęte. Czynności te kończą się także wtedy, gdy państwo wykonujące dobre usługi i pośrednictwo przyczyniło się do rozwiązania sporu albo w przypadku, kiedy spór ustał z innej przyczyny (np. państwa same osiągnęły porozumienie), albo gdy państwa będące w sporze postanowiły skorzystać z innej metody jego załatwienia (np. z drogi sądowej).

4. KOMISJE ŚLEDCZE

Komisje śledcze (badawcze) mogą być powoływane za zgodą stron będących w sporze w celu wyjaśnienia stanu faktycznego. Zadaniem ich jest stwierdzenie faktów, jeśli są one sporne.

Według Konwencji Haskiej z 1907 r. komisja śledcza może być powołana przez strony w sporze międzynarodowym, w którym istnieje różnica zapatrywań na kwestie stanu faktycznego. Konwencja przewiduje powołanie komisji śledczej po wyczerpaniu drogi dyplomatycznej. Postępowanie przed komisją śledczą jest więc etapem następnym dla wyjaśnienia strony faktycznej sporu, jeżeli państwa nie doszły do porozumienia ani w drodze rokowań bezpośrednich, ani przez odwołanie się do instytucji dobrych usług i pośrednictwa. Skorzystanie z tej procedury jest fakultatywne, gdyż strony mogą z niej korzystać, „o ile okoliczności na to pozwolą" (art. 9). Skład komisji ustalają strony. Określają one również szczegółowo jej zadanie przez dokładne określenie faktu, który ma być poddany zbadaniu.

Postępowanie przed komisją jest kontradyktoryjne. Uchwały komisji podejmowane są większością głosów jej członków. Kończy się ono sporządzeniem sprawozdania ograniczonego do stwierdzenia faktów (art. 35). Sprawozdanie to nie jest dla stron wiążące i od ich woli zależy, jakie z niego wyciągną wnioski.

5. KONCYLIACJA

Koncyliacja jest metodą załatwiania sporów, w której organ międzynarodowy (komisja koncyliacyjna) po zbadaniu stanu faktycznego sporu nie wydaje wyroku, lecz zaleca konkretne rozstrzygnięcie sporu. Zajmuje ona miejsce pośrednie między drogą dyplomatyczną a drogą sądową załatwiania sporu. Koncyliacja łączy w sobie element badań i pośrednictwa (mediacji). Korzystanie z koncyliacji przewidywały liczne, zawierane w okresie międzywojennym umowy dwustronne — tzw. traktaty arbitrażowo-koncyliacyjne (np. traktaty lokarneńskie z 1925 r.

Komisja koncyliacyjna może być organem stałym lub niestałym. Zadaniem komisji stałej lub powołanej ad hoc jest pojednanie stron. W celu osiągnięcia tego zadania komisja spełnia ponadto drugą rolę — wyświetla kwestie sporne oraz zbiera w tym celu wiadomości czy to drogą śledztwa, czy w inny sposób. Uprawnienia organu koncyliacyjnego mieszczą więc w sobie zadania, jakie ma do spełnienia komisja śledcza. Rozpoczęcie postępowania przed komisją koncyliacyjną wymaga przedstawienia sporu przez obie strony. Czasem (Akt Generalny Genewski z 1928 r. potwierdzony przez Zgromadzenie Ogólne w 1949 r.) przewiduje się wszczęcie postępowania na wniosek jednej ze stron. Postępowanie przed komisją koncyliacyjną jest postępowaniem kontradyktoryjnym. Jej uchwały zapadają większością głosów. Komisja koncyliacyjną może po rozpoznaniu sprawy przedstawić stronom warunki układu, który uzna za odpowiedni, i wyznaczyć im termin do wypowiedzenia się.

Działalność komisji koncyliacyjnej kończy się przez sporządzenie protokołu, który:

1) stwierdza, że strony doszły do porozumienia i uznały podane warunki porozumienia, albo

2) stwierdza, że stron nie można było pojednać.

Komisja koncyliacyjną nie wydaje decyzji wiążącej strony. Zadanie jej kończy się albo po wyczerpaniu możliwości pojednania, albo z chwilą, gdy nastąpiło pojednanie. Przy tym sposobie załatwiania sporów międzynarodowych decyzja ostateczna należy do stron.

6. POSTĘPOWANIE PRZED ORGANAMI NARODÓW ZJEDNOCZONYCH
- rola Rady Bezpieczeństwa ONZ.

Według art. 1 ust. 1 Karty celem Narodów Zjednoczonych jest m.in. łagodzić i załatwiać — w drodze pokojowej, według zasad sprawiedliwości i prawa międzynarodowego — spory i sytuacje mogące prowadzić do naruszenia pokoju.

Załatwianiu sporów Karta poświęca wiele postanowień, a w szczególności cały rozdział VI. Jeśli chodzi o spory kwalifikowane, tzn. zagrażające międzynarodowe mu pokojowi i bezpieczeństwu, Karta nakłada na członków obowiązek ich załatwiania, pozostawiając państwom wybór właściwej metody.

Główną rolę w załatwianiu sporów międzynarodowych (a zwłaszcza sporów kwalifikowanych) odgrywa Rada Bezpieczeństwa, chociaż również Zgromadzenie Ogólne może zajmować się sporami międzynarodowymi. Organy te, działając na podstawie rozdziału VI, mogą podejmować uchwały mające dla stron charakter zaleceń.

A. Spory kwalifikowane. Sporami tego rodzaju zajmuje się przede wszystkim Rada Bezpieczeństwa. Może ona je rozpatrywać:

1) na wniosek państwa lub państw (art. 35 ust. 1 i 2, art. 37 ust. 1),

2) na wniosek Zgromadzenia Ogólnego (art. 11 ust. 3),

3) z inicjatywy Sekretarza Generalnego (art. 99) lub

4) z urzędu (art. 33 ust. 2, art. 34 i 36).

B. Postępowanie na wniosek państw. Prawo skierowania sporu przed organ ONZ przysługuje każdemu członkowi Organizacji na mocy art. 35 ust. 1, który stanowi, że każdy członek ONZ może zwrócić uwagę Rady Bezpieczeństwa lub Zgromadzenia Ogólnego na każdy spór kwalifikowany lub taką sytuację. Postanowienie to daje każdemu członkowi ONZ prawo wystąpienia o rozpatrzenie konkretnej sprawy. Państwem, które kieruje do ONZ spór przewidziany w art. 35 ust. 1, może być strona w sporze albo państwo niebiorące w nim udziału, a także państwo znajdujące się w określonej sytuacji międzynarodowej, która zagraża pokojowi, albo nawet państwo, które z powodu takiej sytuacji występuje przed organ ONZ nie z zamiarem ochrony własnych interesów, lecz z myślą o interesie całej Organizacji, którym jest zachowanie pokoju.

Zwracając uwagę ONZ na spór kwalifikowany lub sytuację, państwo samo decyduje o tym, czy sprawą ma się zająć Rada Bezpieczeństwa, czy też Zgromadzenie Ogólne. Jednakże wnosząc sprawę do Zgromadzenia, państwo nie może przesądzić, czy Zgromadzenie Ogólne załatwi sprawę do końca, gdy przepis o ograniczonej kompetencji tego organu może spowodować, że w ostatecznym wyniku sprawa znajdzie się przed Radą Bezpieczeństwa. Na podstawie art. 35 ust. 2 państwo, które nie jest członkiem ONZ, może zwrócić uwagę Rady Bezpieczeństwa lub Zgromadzenia Ogólnego na spór, w któ¬ rym jest stroną, jeśli w zakresie tego sporu przyjmie uprzednio zobowiązania wynikające z Karty odnośnie do pokojowego załatwiania sporów.

Artykuł 37 ust. 1 Karty ONZ przewiduje obowiązek stron skierowania sporu kwalifikowanego do Rady Bezpieczeństwa, jeżeli nie zdołały one załatwić sporu sposobami wyliczonymi w art. 33 ust. 1. W tym przypadku, jeśli Rada Bezpieczeństwa uzna, że dalsze trwanie sporu może rzeczywiście zagrozić międzynarodowemu pokojowi i bezpieczeństwu, jest ona władna:

1) albo ograniczyć się do wskazania stronom takiej lub innej metody (sposobu) załatwienia sporu,

2) albo zalecić merytoryczne warunki załatwienia sporu; w tym przypadku Rada Bezpieczeństwa występuje w roli pojednawcy.

C. Postępowanie z urzędu. Ponieważ Rada Bezpieczeństwa ponosi główną odpowiedzialność za utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, ma ona prawo wkraczania z urzędu we wszystkie spory kwalifikowane. W związku z tym Rada ma prawo kwalifikowania sporów i może zbadać każdy spór lub sytuację w celu ustalenia, czy ich dalsze trwanie może zagrażać utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa (art. 34).

Rada Bezpieczeństwa może wezwać strony do załatwienia sporu kwalifikowanego metodą przez nią wskazaną. Uprawnienia te potwierdza i rozwija art. 36 ust. 1, stwierdzając, że w każdej fazie sporu kwalifikowanego lub sytuacji Rada może zalecić właściwe postępowanie albo metodę załatwienia sporu. Z tytułu tego przepisu Rada Bezpieczeństwa może czynić zalecenia każdemu państwu, niezależnie od jego członkostwa w ONZ.

Ingerując w kwalifikowane spory lub sytuacje, Rada Bezpieczeństwa powinna wziąć pod uwagę procedurę już przyjętą przez strony w celu załatwienia sporu. Postanowienie to nie wiąże jednak Rady Bezpieczeństwa w sposób absolutny. Rada Bezpieczeństwa ma bardzo rozległe uprawnienia, jeśli idzie o ingerowanie w załatwianie sporów, których dalsze trwanie może zagrażać międzynarodowemu pokojowi i bezpieczeństwu. Dysponuje ona również dużą swobodą, jeśli idzie o wybór sposobu i metody załatwiania sporów. Jednakże uchwały Rady Bezpieczeństwa, dla stron w sporze charakter zaleceń.

D. Spory zwykłe. W każdym sporze niezależnie od charakteru wniesionym przez strony Rada Bezpieczeństwa może wydać zalecenie w celu pokojowego jego załatwienia. Warunkiem zastosowania tego przepisu jest zgoda wszystkich stron w sporze na zwrócenie się do Rady o wydanie zalecenia. Wydane na podstawie art. 38 zalecenie nie ma mocy wiążącej. Rada występuje bowiem jako organ pojednawczy, którego zadaniem jest wskazanie, co strony mają uczynić, aby spór załatwić, a nie zobowiązywanie strony do takich czy innych kroków.

7. ARBITRAŻ (SĄDOWNICTWO POLUBOWNE)

Konwencje Haskie: arbitraż międzynarodowy ma za przedmiot rozstrzyganie sporów między państwami przez sędziów przez nie wybranych w oparciu o poszanowanie prawa. Zastosowanie arbitrażu pociąga za sobą obowiązek poddania się z dobrą wiarą wyrokowi.

W postępowaniu arbitrażowym wyrok zostaje wydany na podstawie prawa.

Dlatego w kwestiach prawnych, a przede wszystkim w kwestiach dotyczących interpretacji lub zastosowania konwencji międzynarodowych arbitraż jest uznany za najskuteczniejszy i zarazem najbardziej sprawiedliwy sposób załatwiania sporów, które nie zostały rozstrzygnięte na drodze dyplomatycznej.

A. Poddanie się arbitrażowi. Arbitraż nie ma charakteru obowiązkowego, tzn. poddanie mu się musi opierać się na zgodzie państw. Zgoda ta może być wyrażona ex post na osądzenie konkretnego sporu albo może być wyrażona z góry i może dotyczyć wszelkich sporów lub tylko sporów określonej kategorii.

Wyrażenie zgody na poddanie arbitrażowi konkretnego sporu odbywa się zazwyczaj na mocy specjalnej umowy międzynarodowej, zwanej kompromisem. Strony określają przedmiot sporu, decydują o jego poddaniu arbitrażowi i zgadzają się wykonać wyrok wydany przez arbitrów. Uprzednie wyrażenie zgody może nastąpić na podstawie specjalnego postanowienia umowy międzynarodowej, tzw. klauzuli arbitrażowej, w której strony przewidują drogę arbitrażu dla załatwienia sporów wynikłych na tle interpretacji lub stosowania danej umowy.

Państwa zawierają także niekiedy dwustronne umowy o pokojowym załatwianiu sporów (traktaty arbitrażowe, traktaty arbitrażowo-koncyliacyjne), w których z góry przewidują poddanie swoich sporów prawnych arbitrażowi, o ile nie zostaną one załatwione na innej drodze. Istnieją również umowy wielostronne, przewidujące w pewnych okolicznościach poddanie określonych sporów arbitrażowi.

B. Skład trybunału arbitrażowego. Liczbę arbitrów oraz skład trybunału arbitrażowego określają strony. Arbitraż może być powierzony jednemu arbitrowi lub komisji, która z reguły ma nieparzystą liczbę członków (trzech, pięciu), aby w każdym przypadku wyrok mógł być wydany większością głosów. W skład komisji mogą wchodzić wyłącznie obywatele państw trzecich, ale również obywatele stron sporu.

Jeżeli spór zostaje poddany pod arbitraż na mocy kompromisu, to strony w umowie tej zazwyczaj określają również skład trybunału arbitrażowego. Natomiast jeżeli do arbitrażu dochodzi na podstawie zgody państw wyrażonej przed zaistnieniem sporu — w klauzuli arbitrażowej lub w umowie arbitrażowej, to taka klauzula względnie umowa powinna przewidywać sposób powołania trybunału, tak żeby żadna ze stron nie mogła tego udaremnić i w ten sposób uchylić się od obowiązku poddania sporu arbitrażowi.

Postępowanie przed sądem arbitrażowym odbywa się według zasad ustalonych przez strony. Jeżeli strony tych zasad nie ustaliły, należy stosować procedurę przewidzianą w Konwencji Haskiej z 1907 r. Postępowanie składa się z dwóch części — z postępowania pisemnego i rozprawy ustnej. Po złożeniu przez agentów i doradców stron wszelkich wyjaśnień oraz dowodów na poparcie ich sprawy przewodniczący ogłasza zamknięcie rozprawy, po czym następuje narada. Odbywa się ona przy drzwiach zamkniętych i jest tajna. Decyzje zapadają większością głosów.

C. Wyrok arbitrażowy. Ustalony na naradzie jednomyślnie lub większością głosów wyrok odczytuje się na posiedzeniu publicznym, w obecności agentów i doradców stron. Musi on być zaopatrzony w uzasadnienie (motywy). Wyrok prawomocnie wydany i zakomunikowany agentom stron rozstrzyga spór ostatecznie i bezapelacyjnie. Wyrok wiąże tylko strony w sporze. Jeżeli pomiędzy stronami wyniknie spór co do interpretacji i wykonania wyroku, podlega on w zasadzie rozpatrzeniu przez ten sam sąd arbitrażowy.

D. Stały Trybunał Arbitrażowy. Oprócz postanowień ogólnych o arbitrażu I Konwencja Haska zawiera przepisy o Stałym Trybunale Arbitrażowym, będące próbą instytucjonalizacji arbitrażu. Pomimo nadanej mu nazwy Trybunał ten nie jest stałym międzynarodowym organem sądowym. Stała jest tylko lista osób, które mogą się podjąć roli arbitra i z której w razie sporu strony mogą wybrać skład sądzący. Trybunał nie jest sądem o kompetencji obowiązkowej i nie jest również sądem jedynym, do którego strony Konwencji Haskiej mogłyby się odwołać. Państwa mogą bowiem powoływać arbitrów spoza listy Trybunatu oraz stosować procedurę nieprzewidzianą w I Konwencji Haskiej.

Stały sekretariat Trybunału mieści się w Hadze. Lista ewentualnych arbitrów składa się z osób wyznaczonych przez strony Konwencji Haskiej. Każda strona wyznacza najwyżej cztery osoby, które muszą być osobami o powszechnie uznanej kompetencji w dziedzinie prawa międzynarodowego, cieszą się najwyższym szacun¬ kiem i gotowe są podjąć się czynności arbitra. Są to tzw. grupy narodowe w Stałym Trybunale Arbitrażowym.

E. Arbitraż a sądownictwo stałe. Arbitraż, zwany także sądownictwem polubownym, ma wiele cech wspólnych z sądownictwem stałym. Równocześnie oba te sposoby załatwiania sporów mają wiele cech odróżniających je od wszystkich pozostałych sposobów załatwiania sporów: rozstrzygnięcie sporu następuje w zasadzie na podstawie prawa, a wyroki, zarówno arbitrażowe, jak i sądowe, są wiążące. Różnice między postępowaniem arbitrażowym a sądowym mają charakter raczej drugorzędny i są następujące:

1) w arbitrażu strony same ustalają skład sądzący, natomiast skład sądu międzynarodowego jest stały;

2) w arbitrażu strony mogą ustalić dowolną procedurę postępowania, nato¬ miast procedura sądowa jest stała.

8. SĄDOWNICTWO MIĘDZYNARODOWE

Pierwszym sądem międzynarodowym o znaczeniu światowym był powołany w okresie Ligi Narodów Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej. Po drugiej wojnie światowej został on zastąpiony przez działający do dzisiaj Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości. Sądy międzynarodowe działają na podstawie prawa międzynarodowego, dlatego poza główną rolą rozstrzygania sporów międzynarodowych i wydawania opinii doradczych w konkretnych sprawach działalność ich może przyczynić się do wyjaśniania i uściślania norm prawa międzynarodowego. Jak już wskazano, sądy międzynarodowe są kompetentne do rozstrzygania sporów między państwami jedynie wówczas, gdy państwa wyraziły na to zgodę.

8.3. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości

Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości (MTS) rozpoczął działalność w 1946 r. jako jeden z głównych organów ONZ (art. 7 ust. 1 Karty) albo, jak to Karta bliżej określa, główny organ sądowy Narodów Zjednoczonych (art. 92).

Podstawami jego ustroju i działalności są: Statut, oparty ściśle na statucie Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej i stanowiący integralną część Karty, oraz Regulamin przyjęły w 1946 r. i zmieniany w latach 1972, 1978 i 2000. Stronami Statutu są ipso facto wszyscy członkowie ONZ. Mogą być nimi także państwa, które nie należą do ONZ. W przeszłości Szwajcaria, Liechtenstein, San Marino i Japonia stały się stronami Statutu, nie będąc członkami ONZ.

A. Funkcje Trybunału. MTS, podobnie jak jego poprzednik STSM, spełnia dwie funkcje: sądzenia i wydawania opinii doradczych.

Opinie doradcze Trybunał wydaje na żądanie Zgromadzenia Ogólnego i Rady Bezpieczeństwa, które są upoważnione z mocy Karty do zwracania się o nie we wszelkich sprawach prawnych (art. 96 ust. 1) oraz — na podstawie upoważnienia Zgromadzenia Ogólnego — na żądanie Rady Gospodarczej i Społecznej, Rady Powierniczej i organizacji wyspecjalizowanych, ale tylko w sprawach prawnych, które wynikają z ich działalności. Natomiast państwa nie są upoważnione do żądania od Sądu wydania opinii doradczej. Opinie doradcze, jak sama nazwa wskazuje, z istoty swej nie mają charakteru prawnie wiążącego.

B. Organizacja Trybunału. Trybunał składa się z sędziów niezależnych, wybranych bez względu na ich przynależność państwową spośród osób o wysokim poziomie moralnym, które mają, zgodnie z prawem swych państw, kwalifikacje do objęcia najwyższych stanowisk sędziowskich lub są prawnikami o uznanej kompetencji w prawie międzynarodowym. Trybunał składa się z 15 sędziów o różnej przynależności państwowej.

Sędziowie są wybierani na 9 lat, z prawem ponownej wybieralności. Co 3 lata następuje częściowe odnowienie składu Sądu (5 sędziów). Sędziów wybierają Zgromadzenie Ogólne i Rada Bezpieczeństwa spośród kandydatów wyznaczonych przez tzw. grupy narodowe w Stałym Trybunale Arbitrażowym. Przy wyborze sędziów członkowie Zgromadzenia Ogólnego i Rady Bezpieczeństwa muszą uwzględniać wymagane od kandydatów kwalifikacje oraz muszą mieć na uwadze, by w składzie Sądu zapewnić reprezentację głównych form cywilizacyjnych i zasadniczych systemów prawnych świata.

Obok sędziów stałych w składzie sądzącym mogą również zasiadać tzw. sędziowie narodowi, czyli sędziowie ad hoc.

Sędziowie korzystają z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych, ale tylko w przypadku gdy sprawują funkcje sędziowskie.

Sąd wybiera przewodniczącego i wiceprzewodniczącego na 3 lata oraz powołuje sekretarza Sądu na 7 lat.

C. Bezstronność wyrokowania. Statut zawiera kilka przepisów, których celem jest zapewnienie bezstronności wyrokowania:

1. Sędzia nie może zajmować żadnego stanowiska politycznego lub administracyjnego i nie może wykonywać żadnego innego zawodu poza swym zawodem sędziowskim.

Sędzia nie jest reprezentantem państwa, którego jest obywatelem, i nie może od nikogo otrzymywać instrukcji dotyczących jego funkcji sędziowskich.

2. Sędzia nie może być w żadnej sprawie agentem, doradcą lub adwokatem i nie może uczestniczyć w wyrokowaniu w sprawie, w której poprzednio bral udział jako agent, doradca lub adwokat strony, jako członek innego sądu międzynarodo¬ wego lub sądu krajowego, jako członek komisji śledczej lub w jakimkolwiek innym charakterze (art. 17).

3. Każda strona w sporze ma prawo mieć w składzie Sądu sędziego swojej narodowości.

Postulat bezstronności wyrokowania można zapewnić bowiem w sposób dwojaki: 1) albo sędzia mający obywatelstwo strony musi wyłączyć się w danej sprawie, albo 2) w składzie Sądu zasiadają obywatele obydwu stron. Statut przyjął to drugie rozwiązanie. Artykuł 31 ust. 1 stwierdza wyraźnie, że sędzia narodowości strony zachowuje swoje prawo zasiadania w spra¬ wie przed Sądem. Uczestnictwo obywateli obu stron w składzie Sądu zapewniono przez instytucję tzw. sędziów narodowych, czyli sędziów ad hoc, tj. osób, które są sędziami tylko w danej sprawie i przestają nimi być z chwilą wydania przez Sąd wyroku. Jeżeli w składzie Sądu zasiada sędzia narodowości jednej ze stron, druga strona może wyznaczyć swego sędziego — może nim być obywatel tej strony lub obywatel państwa trzeciego; obie strony mogą wyznaczyć swych sędziów, jeżeli w składzie Sądu nie zasiadają sędziowie narodowości żadnej ze stron. Statut nie stwarza dla stron obowiązku wyznaczania sędziów narodowych, lecz daje im tylko prawo, z którego państwa mogą korzystać. Jeżeli państwo z prawa tego nie korzysta, Sąd orzeka w składzie sędziów stałych. Sędziowie narodowi (niestali) muszą odpowiadać warunkom, jakie Statut ustala dla kandydatów na sędziów stałych.

4. Każdy sędzia może wyłączyć się ze składu sądzącego w konkretnej sprawie. Również przewodniczący może zwrócić uwagę sędziemu, że w danej sprawie nie powinien on zasiadać. W obu przypadkach wymaga się zgody sędziego i przewodniczącego. Jeżeli tej zgody nie osiągnięto (albo w przypadku gdy przewodniczący nie zgadza się ze stanowiskiem sędziego, albo gdy sędzia nie podziela zapatrywania przewodniczącego), sprawę rozstrzyga decyzja Sądu.

D. Kompetencja Trybunału ratione personae (kto może być stroną w postępowaniu przed Trybunałem). Stronami w postępowaniu spornym przed Międzynarodowym Trybunałem Sprawiedliwości mogą być tylko państwa. W sporach z państwami nie mogą przed Sądem stawać organizacje międzynarodowe, a tym bardziej jednostki.

Przed MTS mogą stawać państwa, które są stronami Statutu, a więc członkowie ONZ, jak również państwa, które nie są stronami Statutu Sądu. Rada Bezpieczeństwa ustala warunki, na jakich państwa niebędące stronami Statutu mogą stawać przed Sądem. Warunki te nie mogą stwarzać nierówności stron.

E. Kompetencja Trybunału ratione materiae (jakie sprawy może rozstrzygać Trybunał). Podstawą kompetencji Trybunału jest zgoda państw, tzn. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości nie może bez zgody państw orzekać w sporach międzynarodowych. Zgodę tę państwa muszą wyrazić w sposób oczywisty i niezaprzeczalny.

Państwa mogą zgodzić się na właściwość (kompetencję) Trybunału do orzekania w istniejącym sporze lub mogą zgodzić się na poddanie mu przyszłych sporów. W pierwszym przypadku — właściwość ta powstaje dopiero z chwilą, gdy strony sporu zgodzą się na ten sposób jego rozstrzygnięcia. Mówimy wówczas o kompetencji nieobowiązkowej, ponieważ nie ma w tym przypadku przepisu prawnego, który przewidywałby na przyszłość kierowanie sporów na drogę sądową. W drugim przypadku — właściwość Sądu jest przez państwa uznana, zanim powstanie spór wymagający rozstrzygnięcia sądowego; w tym przypadku mówimy o kompetencji obowiązkowej. Kompetencja Trybunału zawsze więc musi się opierać na zgodzie stron, chociaż zgoda ta może być wyrażona w różnych formach i w różnym czasie — albo po powstaniu konkretnego sporu, albo zanim spór taki powstał.

Istnieją trzy sposoby (formy) wyrażenia zgody na kompetencję Trybunału:

1) wyrażenie zgody na osądzenie jednego, ściśle określonego sporu; zgoda wyrażana jest w tym przypadku ex post, po zaistnieniu sporu;

2) wyrażenie zgody na kompetencję Trybunału we wszystkich sporach, jakie mogą powstać w przyszłości w związku z interpretacją konkretnej umowy międzynarodowej; postanowienie umowy przewidujące kompetencję Trybunału nazywamy klauzulą sądową.

3) generalne wyrażenie zgody na kompetencję Trybunału we wszystkich sporach o charakterze prawnym. Zgoda na kompetencję Trybunału jest w tym przypad¬ ku wyrażana przez złożenie jednostronnej deklaracji przez państwo. Postanowienie Statutu Trybunału przewidujące tego rodzaju uznanie jego kompetencji nazywamy klauzulą fakultatywną.

F. Zgoda ex post. Jeśli idzie o przyjęcie kompetencji Trybunału odnośnie do jednego, określonego sporu, to art. 36 ust. 1 Statutu stwierdza, że orzecznictwu Trybunału podlegają wszelkie sprawy wniesione przez strony. Zgoda odnosi się w tym przypadku do osądzenia istniejącego już konkretnego sporu. W zasadzie jest ona wyrażana w umowie międzynarodowej (kompromisie), która określa przedmiot sporu.

G. Klauzula sądowa. Ten sam przepis przewiduje, że kompetencji MTS podlegają wszelkie sprawy wyraźnie przewidziane w Karcie lub w innych obowiązujących umowach. Należy stwierdzić, że Karta żadnych takich spraw nie przewiduje i przepis ten jest w tym zakresie martwą literą. Pozostaje jednak do omówienia druga część cytowanego postanowienia. Otóż kompetencji Trybunału podlegają wszelkie sprawy wyraźnie wymienione w umowach międzynarodowych. Istotnie w wielu przypadkach umowy międzynarodowe zawierają tzw. klauzulę sądową, przewidującą, że w razie sporu co do stosowania lub interpretacji danej umowy kompetentny do rozstrzygnięcia sporu będzie sąd międzynarodowy. Strony wyrażają w ten sposób z góry swą zgodę na kompetencję Trybunału w pewnej kategorii spraw i w przypadku zaistnienia takiego sporu wystarcza powołanie się jednej ze stron na odpowiednią klauzulę sądową.

H. Deklaracja złożona na podstawie klauzuli fakultatywnej. Trzecią formę przyjęcia kompetencji Trybunału przewiduje tzw. klauzula fakultatywna. Na jej podstawie strona Statutu może w każdym czasie złożyć deklarację, że uznaje właściwość Sądu za obowiązkową ipso facto i bez specjalnego porozumienia w stosunku do każdego innego państwa przyjmującego takie samo zobowiązanie. Przepis ten opiera się na wzajemności, ponieważ państwo przyjmujące z góry właściwość Sądu czyni to wyłącznie w odniesieniu do sporów, jakie mogą powstać między nim a państwami, które również wyraziły taką samą zgodę na jurysdykcję Trybunału.

Składając jednostronne deklaracje, państwa mogą z góry uznać kompetencję Trybunatu we wszystkich sporach o charakterze prawnym, które dotyczą:

1) wykładni umowy międzynarodowej,

2) każdej kwestii prawa międzynarodowego,

3) istnienia faktu, który w razie stwierdzenia stanowiłby naruszenie zobowiąza¬ nia międzynarodowego,

4) rodzaju lub wysokości odszkodowania, należnego za naruszenie zobowiązania międzynarodowego.

Oświadczenie, mocą którego państwo przyjmuje kompetencję Trybunału, może być warunkowe i czasowe. Warunkowe przyjęcie kompetencji istnieje np. w przypadku, kiedy wymaga się wzajemności ze strony jednego lub kilku określonych państw. Ten sam przepis daje możność złożenia oświadczenia ograniczonego co do czasu.

Na przykład polska deklaracja przewiduje, że nasze państwo uznaje co do zasady obowiązkową jurysdykcję Trybunału w sprawach natury prawnej, ale owa jurysdykcja nie dotyczy:

— sporów powstałych przed dniem złożenia deklaracji albo sporów powstałych w wyniku faktów lub sytuacji mających miejsce przed tą datą,

— sporów dotyczących terytorium i granic państwowych,

— sporów dotyczących zanieczyszczenia środowiska naturalnego,

— sporów dotyczących wierzytelności lub długów zagranicznych,

— sporów, do których rozstrzygnięcia strony postanowiły zastosować inny spo¬ sób pokojowego uregulowania,

— sporów dotyczących spraw, które zgodnie z prawem międzynarodowym objęte są wyłączną jurysdykcją wewnętrzną państwa.

W razie sporu co do kompetencji Trybunału w konkretnej sprawie — zagadnienie to rozstrzyga sam Trybunał.

I. Komplety orzekające. Izby. Trybunał orzeka zasadniczo w pełnym składzie, z zastrzeżeniem, że do ukonstytuowania Sądu potrzebne jest kworum 9 sędziów. Przy obliczaniu kworum nie bierze się pod uwagę sędziów ad hoc. Jeżeli przewodniczący stwierdzi brak kworum, powinien odroczyć posiedzenie do czasu uzyskania kworum.

Sąd może także orzekać nie w pełnym składzie, lecz w składzie izby. Statut przewiduje trzy rodzaje izb: izbę postępowania uproszczonego, izby specjalne dla określonych kategorii sporów oraz izby ad hoc tworzone do rozpoznania konkretnej sprawy.

J. Postępowanie przed Trybunałem. Strony są reprezentowane przed Trybunałem przez agentów. Mogą one odwoływać się także do pomocy doradców lub adwokatów.

Postępowanie przed Sądem składa się z dwóch części — pisemnej i ustnej. Postępowanie pisemne polega na przesyłaniu stronom, za pośrednictwem sekretarza Sądu, w porządku i w terminach określonych przez Sąd, memoriału, kontrmemoriału oraz replik. Postępowanie ustne, czyli rozprawa, polega na wysłuchaniu przez Sąd agentów, doradców i adwokatów, a niekiedy także świadków i rzeczoznawców. Po rozprawie następuje narada, która odbywa się przy drzwiach zamkniętych. Na naradzie Sąd decyduje o sprawie większością głosów sędziów obecnych, a w razie równości głosów — przeważa głos przewodniczącego.

K. Wyrok. Wyrok odczytuje się na posiedzeniu publicznym. Musi on zawierać uzasadnienie (motywy), a nadto m.in.: datę, nazwiska sędziów, streszczenie postępowania, ustalenie faktów, postanowienia operatywne, liczbę sędziów, którzy tworzą większość, i ewentualną decyzję co do kosztów.

Jeżeli wyrok w całości lub w części nie jest wyrokiem jednomyślnym, każdy sędzia, który nie zgadza się z sentencją wyroku lub z jej częścią, może dołączyć swą opinię odrębną. Zamiast zgłaszać swą opinię odrębną, sędzia może dołączyć do wyroku krótkie stwierdzenie swego zapatrywania. Natomiast sędzia, który zgadza się wprawdzie z sentencją wyroku, lecz nie zgadza się z całością lub z częścią uzasadnienia, może dołączyć swą opinię indywidualną.

L. Moc wiążąca wyroku. Wyrok Sądu wiąże strony, lecz tylko w danej sprawie.

Specjalne potwierdzenie obowiązku członków ONZ wykonywania orzeczeń Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości zawiera Karta NZ. Przewiduje ona, że każdy z członków zobowiązuje się zastosować do postanowienia Trybunału w każdej sprawie, w której jest stroną. Odpowiednikiem tego przepisu jest postanowienie Statutu Trybunału, które stwierdza, że orzeczenie Sądu jest ostateczne i nie podlega apelacji.

Dodatkowym środkiem gwarantującym wykonalność wyroków MTS jest odwołanie do Rady Bezpieczeństwa. Państwo może zawsze odwołać się do Rady Bezpieczeństwa, jeżeli druga strona nie wykonuje zobowiązań ciążących na niej z mocy wyroku wydanego przez Trybunał. W tym przypadku zadaniem Rady Bezpieczeństwa jest zapewnić wykonanie wyroku. Jeżeli Rada uzna, że zarzut niewykonania wyroku byl słuszny, i dojdzie do przekonania, że powinna przyczynić się do tego, by decyzja Sądu nie pozostała martwą literą, może albo wydać zalecenia, albo uchwalić zastosowanie środków, jakie należy podjąć w celu wykonania wyroku. Wyrok Sądu jest ostateczny i strony nie mają prawa apelacji. Jednakże w pewnych wyjątkowych okolicznościach Sąd może dokonać rewizji wyroku.

M. Interpretacja i rewizja wyroku. W razie sporu co do znaczenia lub zakresu wyroku Sąd daje jego właściwą interpretację na żądanie którejkolwiek ze stron. Interpretacja, po odpowiednim postępowaniu, dokonywana jest przez Sąd w formie wyroku.

Jak wskazano wyżej, w wyjątkowych okolicznościach Sąd może dokonać rewizji wyroku. Strona w sporze może zgłosić wniosek o rewizję tylko wówczas, jeżeli:

1) wniosek opiera się na wykryciu faktu, który ma dla sprawy decydujące znaczenie;

2) w chwili wydania wyroku fakt ten nie był znany Sądowi i stronie, która występuje o rewizję wyroku, a nieświadomość co do tego faktu nie wynikła z nie¬ dbalstwa;

3) wniosek o rewizję został złożony najpóźniej w ciągu 6 miesięcy od wykrycia nowego faktu;

4) wniosek o rewizję został złożony przed upływem 10 lat od dnia wydania wyroku.

Postępowanie rewizyjne otwiera orzeczenie Trybunału stwierdzające, że istnieją dostateczne podstawy do rewizji wyroku. W dotychczasowej praktyce tylko raz wystąpiono o rewizję wyroku.

OCHRONA GRUP LUDZKICH I PRAW CZŁOWIEKA

Prawnomiędzynarodowa ochrona praw człowieka. Cały międzynarodowy system ochrony praw człowieka został wprowadzony w wyniku zorganizowanej współpracy państw-członków Narodów Zjednoczonych. U źródeł ww. współpracy leżą tragiczne doświadczenia II wojny światowej. Na obecny międzynarodowy system ochrony praw człowieka składają się liczne umowy, przyjęte przez Organizacje Narodów Zjednoczonych, organizacje wyspecjalizowane, zwłaszcza MOP i UNESCO, oraz organizacje regionalne: Rade Europy, Unię Europejską i OBWE, Organizację Państw Amerykańskich oraz Organizację Jedności Afrykańskiej. Prawa człowieka traktowane są obecnie jako niepodzielna całość złożona zarówno z praw politycznych, obywatelskich, jak i z praw ekonomicznych, socjalnych, kulturalnych.

System powszechny i jego zasady.

B. Karta NZ a prawa człowieka. Dopiero w Karcie NZ znalazły się postanowienia, które wymagają od wszystkich członków ONZ stosowania zasady równych praw i wolności zasadniczych dla wszystkich. Zobowiązania płynące z Karty nie są zobowiązaniami jednostronnymi, lecz zobowiązaniami wszystkich państw, które do Organizacji należą. Postanowienia zawarte w Karcie NZ, które dotyczą praw człowieka, mieszczą w sobie zakaz jakiejkolwiek dyskryminacji stosowanej wobec własnych lub obcych obywateli, znajdujących się pod władzą danego państwa. Zawarte w Karcie normy i dyrektywy organizacyjne dotyczące ochrony praw człowieka zostały jednak ujęte bardzo ogólnikowo i dlatego powstała potrzeba ich rozwinięcia i skonkretyzowania w szczegółowych aktach prawnych, a zwłaszcza w umowach międzynarodowych.

C. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka. W uzupełnieniu postanowień Karty NZ o prawach człowieka Zgromadzenie Ogólne uchwaliło 10 XII 1948 r. Powszechną Deklarację Praw Człowieka. Deklaracja składa się ze wstępu i trzydziestu artykułów. Głosi ona m.in. wolność i równość (wprawdzie tylko formalną) jednostek, dąży do zapobieżenia dyskryminacji ze względu na rasę, kolor skóry, pleć, język, religię, przekonania polityczne, pochodzenie narodowe lub społeczne, majątek i urodzenie; zawiera poręczenie prawa do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego; zawiera zakaz niewolnictwa; proklamuje również prawo do pracy. Z formalnego punktu widzenia Deklaracja, jako rezolucja Zgromadzenia Ogólnego, a nie umowa międzynarodowa, jest tylko zaleceniem. Wywarła ona jednak duży wpływ na dalszy rozwój międzynarodowej ochrony praw człowieka.

D. Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka. Pakty zostały uchwalone dopiero 16 XII 1966 r. na XXI sesji Zgromadzenia Ogólnego. Zgromadzenie uchwaliło i przedstawiło do podpisu i ratyfikacji: Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, a ponadto Protokół Fakultatywny do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. Do 2003 r. do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych przystąpiło 149 państw. Do 2003 r. do Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych przystąpiło 146 państw. Pakty, w porównaniu z Deklaracją z 1948 r., stanowią poważny postęp w dziedzinie międzynarodowej ochrony praw człowieka. Mają one charakter wiążący dla stron, gdyż są umowami międzynarodowymi. Zawierają bardziej pełny niż Deklaracja katalog praw człowieka i potwierdzają prawo narodów do samostanowienia. Ich postanowienia dotyczą także zabezpieczenia i rzeczywistego poszanowania praw człowieka. Pakty Praw Człowieka przedstawiają w działalności ONZ najwyższy wyraz humanizmu na obecnym etapie rozwoju ludzkości.

Istotna różnica między dwoma paktami polega na tym, że w Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych strony przyjmują na siebie obowiązek natychmiastowego zastosowania i poszanowania wszystkich bez wyjątku praw objętych Paktem. Natomiast w Pakcie Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych strony oświadczają, że będą się starały podjąć kroki w celu maksymalnego zastosowania środków będących w ich dyspozycji dla stopniowego osiągnięcia całkowitego zaspokojenia praw uznanych w Pakcie. Taka konstrukcja tego Paktu podyktowana była tym, że nie wszystkie państwa dysponują obecnie środkami i możliwościami pełnej i natychmiastowej realizacji jego postanowień.

Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych przewiduje m.in. prawo każdego człowieka do pracy, które obejmuje możność zapewnienia utrzymania dzięki pracy swobodnie wybranej lub przyjętej; prawo do korzystania ze sprawiedliwych i nieszkodliwych warunków pracy oraz do słusznego wynagrodzenia; prawo do zabezpieczenia społecznego, włączając w to ubezpieczenia społeczne; prawo do nauki, a w szczególności zapewnienie, że wykształcenie podstawowe będzie obowiązkowe i dostępne bezpłatnie dla wszystkich, a wykształcenie średnie i wyższe będzie powszechnie osiągalne i jednakowo dostępne dla wszystkich na podstawie zdolności, m.in. przez stopniowe wprowadzanie bezpłatnego nauczania.

Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych przewiduje m.in.: prawo do życia każdej istoty ludzkiej; zakaz niewolnictwa, poddaństwa oraz zakaz pracy niewolniczej i przymusowej, z tym że pojęcie „praca przymusowa" nie obejmuje „wykonywania ciężkich robót na mocy wyroku właściwego sądu skazującego na ten rodzaj kary"; prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego, obejmującego zakaz arbitralnego zatrzymania lub aresztowania; swobodę poruszania się na terytorium państwa i wolność wyboru miejsca zamieszkania; prawo do wolności myśli, sumienia i religii oraz prawo do nieskrępowanych przekonań.

E. Inne umowy. Pod auspicjami ONZ opracowano i podpisano szereg aktów i umów dotyczących poszanowania praw człowieka i zakazu dyskryminacji. 7 III 1966 r. została podpisana w Nowym Jorku Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej. Przez dyskryminację rasową konwencja rozumie m.in. wszelkie różnice, ograniczenia lub przywileje, oparte na rasie, kolorze skóry oraz na pochodzeniu narodowym, których celem jest utrudnić lub uniemożliwić korzystanie lub wykonywanie, na zasadach równouprawnienia, praw człowieka i wolności zasadniczych.

Strony konwencji potępiają dyskryminację rasową i zobowiązują się do prowadzenia polityki, która zmierza do wykluczenia wszelkich form takiej dyskryminacji. Dotyczy to zwłaszcza segregacji rasowej i apartheidu. Strony konwencji zobowiązu¬ ją się do zapobiegania, zakazu i wykluczenia tego rodzaju praktyk na obszarach podległych ich władzy.

W 1971 r. — na XXVI sesji Zgromadzenia Ogólnego NZ — ZSRR i Gwinea zgłosiły projekt Międzynarodowej Konwencji o zwalczaniu i karaniu zbrodni apartheidu. Konwencja została uchwalona i otwarta do podpisu 30 XI 1973 r.²⁵.

F. Zwalczanie zbrodni ludobójstwa. 9 XII 1948 r. została przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne NZ Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa, która weszła w życie w 1951 r.²⁶. Konwencja uznaje ludobójstwo za zbrodnię międzynarodową i zobowiązuje państwa do zapobiegania takiej zbrodni oraz do jej karania.

Pod pojęcie ludobójstwa konwencja podciąga następujące czyny:

1) mordowanie członków określonej grupy ludzkiej,

2) powodowanie ciężkiego uszkodzenia ciała lub umysłu u członków określonej grupy ludzkiej,

3) rozmyślne narzucanie grupie warunków życia, obliczonych na spowodowanie jej całkowitego lub częściowego fizycznego wyniszczenia,

4) stosowanie środków zmierzających do zapobieżenia urodzinom w grupie,

5) przymusowe przenoszenie dzieci z jednej grupy do drugiej.

Warunkiem uznania konkretnego czynu za ludobójstwo jest zamiar całkowitego lub częściowego zniszczenia grupy narodowej, etnicznej, rasowej lub religijnej. Państwa obowiązane są karać sprawców powyższych czynów nawet wówczas, gdy sprawca jest odpowiedzialnym zwierzchnikiem lub urzędnikiem publicznym, a nie tylko w przypadku, gdy chodzi o osobę prywatną.

Zasady uznane w Konwencji z 1948 r. są krokiem naprzód po statucie Międzynarodowego Trybunału Wojskowego i wyroku norymberskim z 1946 r., który za zbrodnie przeciwko ludzkości ukarał głównych zbrodniarzy wojennych i potępił politykę eksterminacyjną całych grup narodowych, stosowaną przede wszystkim przez Niemcy hitlerowskie. Należy dodać, że zakaz ludobójstwa ma obecnie charakter normy ius cogens i oczywiście obowiązuje wszystkie państwa, niezależnie od tego, czy są stronami konwencji z 1948 roku.

Europejski system regionalny i jego zasady.

W Europie problematykę praw człowieka reguluje Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 4 XI 1950 r., do której Polska przystąpiła w 1992 roku. Problematykę praw i wolności osób należących do mniejszości narodowych reguluje, przyjęta przez Radę Europy, Konwencja ramowa o ochronie mniejszości narodowych z 1 II 1995 roku.

Konwencja opiera się na kilku wiodących zasadach:

1) subsydiarności, nie jest oparta na wzajemności, lecz na obowiązku jej przestrzegania przez wszystkie państwa – strony bez względu na zachowania innych stron;

2) dopuszczalności skargi stron Konwencji przeciwko innym stronom;

3) prawie wnoszenia skarg indywidualnych przez jednostki przeciwko państwom;

4) ochrony suwerenności państwowej;

5) zagwarantowania interesów państw.

Zakres praw obywatelskich i publicznych: prawo do życia; zakaz tortur i innego nieludzkiego i poniżającego traktowania; zakaz niewolnictwa; prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego; prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia sprawy przez sąd; zakaz retroaktywnego działania prawa karnego; prawo do prywatności; prawo do wolności myśli, sumienia i religii; prawo do wolności wypowiedzi;

Problematykę praw i wolności osób należących do mniejszości narodowych reguluje, przyjęta przez Radę Europy, Konwencja ramowa o ochronie mniejszości narodowych z 1 II 1995 roku.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ MIĘDZYNARODOWA

A. Odpowiedzialność za czyny zakazane. Wszyscy członkowie społeczności międzynarodowej zobowiązani są ściśle przestrzegać wiążących ich norm prawa międzynarodowego i wykonywać przyjęte zgodnie z tymi normami zobowiązania. Jeśli postępują niezgodnie z tymi normami, a więc bądź działają sprzecznie z nimi, bądź zaniechają tego, co prawo im nakazuje, dopuszczają się czynu zakazanego przez prawo międzynarodowe.

Przez czyn zakazany przez prawo międzynarodowe rozumie się każde postępowanie niezgodne z prawem międzynarodowym, czyli każde naruszenie prawa międzynarodowego (powszechnego lub partykularnego), niezależnie od charakteru i powagi tego naruszenia oraz niezależnie od tego, czy chodzi o bezprawne działanie, czy o bezprawne zaniechanie.

Czynu zakazanego może się dopuścić każdy podmiot prawa międzynarodowego, a więc ten, kto jest bezpośrednio związany prawem międzynarodowym, kto posiada prawa, a zwłaszcza obowiązki płynące z prawa międzynarodowego. Podmiotem czynu zakazanego przez prawo międzynarodowe może więc być przede wszystkim państwo, a w ograniczonym zakresie również organizacja międzynarodowa lub strona wojująca (jeśli idzie o naruszenie prawa wojennego).

W ostatnich czasach odstąpiono od poprzednio obowiązującej zasady wyłącznej odpowiedzialności państwa i przyjmuje się, że również osoby fizyczne mogą w pewnych okolicznościach ponosić odpowiedzialność prawnomiędzynarodową za szczególnie ciężkie naruszenia prawa międzynarodowego (patrz pkt 3).

We współczesnym prawie międzynarodowym występuje tendencja do zróżnicowania czynów zakazanych. Szczególnie ciężkie naruszenia prawa międzynarodowego uważane są za zbrodnie międzynarodowe (należy do nich np. agresja), inne naruszenia zobowiązań międzynarodowych i prawa międzynarodowego nazywane są deliktami.

Podmiot prawa międzynarodowego, który dopuścił się czynu zakazanego, ponosi odpowiedzialność międzynarodową. Do powstania odpowiedzialności międzynarodowej niezbędne jest w zasadzie łączne wystąpienie dwu elementów:

1) naruszenia zobowiązania międzynarodowego (bezprawności postępowania rodzącego odpowiedzialność),

2) możliwości przypisania tego naruszenia określonemu podmiotowi prawa międzynarodowego.

Spowodowanie szkody lub naruszenie interesów jakiegoś państwa, organizacji międzynarodowej lub osób fizycznych samo przez się nie stanowi jeszcze deliktu międzynarodowego, jeśli nie wynika z naruszenia zobowiązania międzynarodowego, czyli jeśli nie jest bezprawne. Ponadto zachowanie się określonego podmiotu musi być tego rodzaju, żeby można było przypisać mu odpowiedzialność za naru¬zenie prawa międzynarodowego.

Konkretne normy prawa międzynarodowego nakładają na jego podmioty różne zobowiązania. Jeśli zobowiązania te zostaną naruszone, odpowiedzialność ponosi podmiot, które¬ mu to naruszenie można przypisać. Komisja Prawa Międzynarodowego w swoim projekcie artykułów dotyczących odpowiedzialności państw odrzuciła koncepcję odpowiedzialności opartej na winie.

Odpowiedzialność międzynarodowa polega na tym, że czyn zakazany przez prawo międzynarodowe powoduje powstanie nowych stosunków prawnomiędzynarodowych. Podmiot, który naruszył zobowiązanie międzynarodowe, ma obowiązek naprawienia szkody w taki sposób, żeby usunąć wszystkie skutki deliktu i przywrócić stan, który prawdopodobnie by istniał, jeśli delikt nie zostałby popełniony. Podmioty prawa międzynarodowego, które doznały szkody na skutek deliktu, mają roszczenie prawne o jej naprawienie.

B. Odpowiedzialność niewynikająca z naruszenia prawa międzynarodowego. Obok zagadnienia odpowiedzialności za czyny zakazane przez prawo międzynarodowe istnieje także problem odpowiedzialności za pewne działania dozwolone, które jednak mogą wyrządzić szkodę innym. Chodzi zwłaszcza o taką działalność, która niesie w sobie duże ryzyko niezamierzonego wyrządzania szkód osobom trzecim. Przykładem takiej działalności może być wykorzystywanie energii jądrowej lub działalność kosmiczna.

Odpowiedzialność w tych przypadkach oparta jest na koncepcji ryzyka. Ten, kto prowadzi działalność niebezpieczną, dążąc w ten sposób do osiągnięcia pewnych korzyści, musi ponosić również ryzyko odpowiedzialności za szkody, jakie działalność ta może wyrządzić osobom trzecim.

W 1978 r. Komisja Prawa Międzynarodowego ONZ podjęła prace nad kodyfikacją zasad dotyczących odpowiedzialności międzynarodowej za szkodliwe skutki wynikające z działalności niezakazanej przez prawo międzynarodowe.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ JEDNOSTEK

A. Próby wprowadzenia odpowiedzialności jednostek. Sprawa odpowiedzialności jednostek za pogwałcenie prawa międzynarodowego doczekała się realizacji dopiero po drugiej wojnie światowej.

Próbę stworzenia prawa umownego, wprowadzającego wyłom w zasadzie wyłącznej odpowiedzialności państwa za pogwałcenie prawa międzynarodowego, uczyniono w wersalskim traktacie pokojowym z 1919 roku.

B. Sprawa karania zbrodniarzy wojennych drugiej wojny światowej. Dopiero w czasie drugiej wojny światowej zaczęto realizować zasadę odpowiedzialności indywidualnej za pogwałcenie prawa międzynarodowego. W deklaracji moskiewskiej z 1943 r. ZSRR, Stany Zjednoczone i Wielka Brytania w imieniu 32 walczących Narodów Zjednoczonych postanowiły, że członkowie niemieckich sił zbrojnych i partii narodowosocjalistycznej, którzy są odpowiedzialni za okrucieństwa i zbrodnie lub brali w nich udział, będą odesłani do kraju, w którym popełnili przestępstwa, w celu ich ukarania zgodnie z prawem tych krajów (przepis ten wprowadził ekstradycję, lecz nie przewidywał jeszcze ukarania na podstawie prawa międzynaro¬ dowego). Ponadto deklaracja zapowiadała ukaranie na mocy prawa międzynarodowego materialnego i formalnego tzw. głównych zbrodniarzy wojennych, którzy popełnili przestępstwa, niedające się zlokalizować na terytorium jednego państwa. Wymiar kary miała określić łączna decyzja rządów sprzymierzonych.

Układ poczdamski z 1945 r. potwierdził zasadę przyjętą w Moskwie i zobowiązał sygnatariuszy do ogłoszenia przed 1 IX 1945 r. pierwszej listy oskarżonych.

C. Trybunały Norymberski i Tokijski. Na tych podstawach opiera się Porozumienie międzynarodowe w przedmiocie ścigania i karania głównych przestępców wojennych Osi Europejskiej, podpisane przez Stany Zjednoczone, Francję, Wielką Brytanię i ZSRR w Londynie 8 VIII 1945 r., do którego przystąpiła później m.in. Polska. Powołało ono do życia Międzynarodowy Trybunał Wojskowy (tzw. Trybunał Norymberski). Układ londyński i dołączony doń statut ustalający ustrój, właściwość i procedurę Trybunału, uznały odpowiedzialność karną osób oskarżonych z powodu czynów indywidualnych lub z powodu ich działalności w charakterze członków organizacji czy grup przestępczych albo oskarżonych z obu powodów. Prawo to dotyczy ukarania tzw. głównych zbrodniarzy wojennych osi europejskiej i w niczym nie przesądza ukarania innych zbrodniarzy wojennych w państwach, gdzie popełnili zbrodnie.

Prawo londyńskie uznało odpowiedzialność indywidualną za trzy rodzaje zbrodni podlegające właściwości Trybunału. Są to: zbrodnie przeciwko pokojowi, zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości. Przez zbrodnie przeciwko pokojowi rozumie się planowanie, przygotowywanie, rozpętanie lub prowadzenie wojny napastniczej albo wojny podjętej z pogwałceniem traktatów międzynarodowych, porozumień i gwarancji tudzież udział w planowaniu spisku w celu dokonania tych czynów. Przez zbrodnie wojenne — pogwałcenie praw lub zwyczajów wojennych. Przez zbrodnie przeciwko ludzkości — mordowanie, eksterminację, deportacje i inne akty nieludzkie, popełniane przed lub w czasie wojny wobec ludności cywilnej, prześladowanie ze względów politycznych, rasowych czy religijnych. Prawo londyńskie przewidywało odpowiedzialność za wymienione czyny, nawet jeżeli czyn taki nie naruszał prawa krajowego.

W 1946 r. Trybunał Norymberski wydał wyrok skazujący głównych niemieckich zbrodniarzy wojennych. W dwa lata później w Tokio Międzynarodowy Trybunał Wojskowy Dalekiego Wschodu wydał wyrok skazujący japońskich zbrodniarzy wojennych, w którym jeszcze raz potwierdzono zasadę odpowiedzialności za pogwałcenie prawa międzynarodowego. Prawo zastosowane wobec głównych zbrodniarzy wojennych nazywane jest prawem norymberskim.

D. Kodyfikacja prawa norymberskiego. Trybunał Norymberski i Trybunał Tokijski zostały powołane po drugiej wojnie światowej w celu osądzenia głównych zbrodniarzy niemieckich i japońskich i po wykonaniu tych zadań przestały istnieć. Jednakże zasady, na których były oparte statuty trybunałów i ich wyroki, mają charakter trwały.

Na forum Organizacji Narodów Zjednoczonych powstał problem skodyfikowania tzw. zasad norymberskich. Już w 1946 r. Zgromadzenie Ogólne powzięło uchwałę potwierdzającą zasady prawa międzynarodowego, uznane przez statut Trybunału Norymberskiego, i wyrok tego sądu.

W myśl zasad norymberskich jednostkę można pociągnąć do odpowiedzialności za pogwałcenie prawa międzynarodowego (za zbrodnię międzynarodową) i podlega ona ukaraniu na podstawie prawa międzynarodowego. Fakt, że prawo wewnętrzne nie przewiduje kary za czyn, który jest zbrodnią w świetle prawa międzynarodowego, nie zwalnia osoby, która ten czyn popełniła, od odpowiedzialności międzynarodowej. Podobnie nie zwalnia od tej odpowiedzialności fakt, że jednostka działała jako głowa państwa lub szef rządu. Zbrodniami prawa międzynarodowego, karanymi na podstawie tego prawa, są:

1) zbrodnie przeciwko pokojowi,

2) zbrodnie wojenne,

3) zbrodnie przeciwko ludzkości.

E. Prace nad kodeksem zbrodni przeciwko pokojowi i bezpieczeństwu ludzkości. Już w 1949 r. Komisja Prawa Międzynarodowego ONZ rozpoczęta prace nad kodeksem. Prace te zostały jednak później zawieszone, m.in. ze względu na brak powszechnie uznanej definicji agresji. W 1974 r. Zgromadzenie Ogólne NZ przyjęto definicję agresji, a w 1982 r. Komisja Prawa Międzynarodowego wznowiła prace nad kodeksem.

We wstępnym projekcie artykułów przedłożonym Komisji przez sprawozdawcę D. Thiama (Senegal) można zauważyć próbę znacznego rozszerzenia zakresu jego ratione materiae w porównaniu z prawem norymberskim. Wydaje się bardzo wątpliwe, aby tak szeroko ujęty kodeks zbrodni przeciwko pokojowi i bezpieczeństwu ludzkości mial szansę na powszechne przyjęcie.

F. Międzynarodowy Trybunał Karny, MTK (ang. International Criminal Court, ICC) – pierwszy w historii ludzkości stały sąd międzynarodowy powołany do sądzenia pojedynczych osób oskarżanych o popełnienie najcięższych zbrodni, które miały miejsce po 1 lipca 2002 roku. MTK sądzi następujące zbrodnie:

1) ludobójstwo (na podst. definicji zaczerpniętej z konwencji o ściganiu zbrodni ludobójstwa z 1948)

2) zbrodnie przeciwko ludzkości (definicje zaczerpnięte ze statutów trybunałów: norymberskiego, haskiego dla byłej Jugosławii trybunału w Arushy)

3) zbrodnie wojenne na podstawie: konwencji genewskich o ochronie ofiar wojny (1949) wraz z protokołami dodatkowymi (1977), deklaracje haskie o zakazie używania pocisków z gazami oraz rozszerzających się lub spłaszczających w ciele ludzkim (1899), IV konwencji haskiej o zasadach wojny lądowej (1907), protokołu o zakazie używania broni chemicznej i gazowej (1925)

4) agresja (ale rozpatrywanie spraw z tego punktu jest zawieszone do czasu wypracowania jasnej definicji terminu "agresja")

Trybunał może sądzić wyłącznie osoby fizyczne i tylko za czyny popełnione po wejściu w życie statutu lub po jego przyjęciu przez dane państwo. Jurysdykcja ma charakter komlementaryny w stosunku do jurysdykcji krajowej, uruchamia się gdy państwo posiadające kompetencję nie chce lub nie jest zdolne do ścigania lub ukarania sprawcy