PSYCHOLOGIA KLINICZNA
NAJWAŻNIEJSZE ZAGADNIENIA: sytuacja trudna, stres, czynniki stresogenne , relacja: osobowość a sytuacja.
STRES
Jak już wzmiankowano, sytuacje trudne emocjonalnie wiąże się dziś z pojęciem stresu.
psychicznego. "Stress" jest również terminem wieloznacznym.
W literaturze najczęściej określa się nim pewną sytuację, która wywołuje u osobnika wzrost napięcia emocjonalnego.
W znaczeniu drugim terminem "stress" określa się sam stan wzmożonego napięcia, sytuacja
zaś, która go wywołała, nosi wówczas nazwę "stressora". I wreszcie, po 'trzecie, od stressu
psychicznego, który wiąże się z napięciem emocjonalnym wywołanym w drodze
psychologicznej, t j. przez określone bodźce, należy odróżnić stress fizjologiczny. Pojęcie to
wprowadził do fizjologii wspomniany już w poprzednim rozdziale H. Selye (1960).
Utożsamił on stress z "ogólnym zespołem przystosowania” , tzn.
z całokształtem zmian, którymi ustrój odpowiada stereotypowo przede wszystkim na
różnorodne czynniki uszkadzające, jak zranienie, zakażenie, nadmierne oziębienie czy
przegrzanie itp. Wprawdzie Selye, na podstawie pewnych analogii między stressem
psychicznym a fizjologicznym, usiłował stworzyć coś w rodzaju ogólnej teorii stressu,
jednakże jego badania dotyczyły zasadniczo stressu fizjologicznego, którego - mimo tych
analogii - nie można utożsamiać ze stressem psychologicznym, wywoływanym przez trudne
sytuacje.
W niniejszej pracy będziemy rozumieć "stress" w drugim z podanych znaczeń, t j. będziemy tym terminem określać wywoływany przez zewnętrzne i wewnętrzne
elementy sytuacji (stressory) wzrost napięcia, czyli poziomu aktywizacji, od spokojnej
czujności do stanu, który można nazwać "podnieceniem”
STRESSORY – CZYNNIKI STRESOGENNE (opisane też w artykule „EMOCJE”)
Stres mogą wywoływać czynniki nazywane stresorami:
Deprywacja (pozbawienie możliwości zaspokojenia istotnych potrzeb zarówno biologicznych, indywidualnych i społecznych.
Zagrożenie (groźba utraty możliwości zaspokajania istotnych potrzeb).
Frustracja (przeszkoda na drodze do zaspokojenia istotnej potrzeby, czy realizacji ważnego celu).
Ból (fizyczny i psychiczny)
SYTACJA TRUDNA
Pojęcie sytuacji trudnej, o którym wspominaliśmy, jest dwuznaczne. W znaczemu pierwszym
rozumie się przez nie trudność w znalezieniu środków do rozwiązania danego problemu
sytuacyjnego, co można wiĄzać z niedostateczną ilością informacji, jakie stoją do dyspozycji osobnika, lub też z ichnadmiarem (redundacją). W tym rozumieniu mówi się np. o zadaniach matematycznychłatwych i trudnych. W drugim znaczeniu pojęcie to dotyczy raczej trudności natury emocjonalnej. Niektóre sytuacje, np. silny ból fizyczny, wyzywające zachowanie
nieżyczliwego nam człowieka itp., wywołują przykre napięcia emocjonalne, wskutek czego
sytuacja staje się "trudna do zniesienia". Ponieważ emocje wiążą się ze wzrostem poziomu
aktywizacji w mózgu (napięcia w sieci nerwowej), mielibyśmy tu do czynienia z wpływem
informacji na "procesy zasilania" (por. Greniewski i Kempisty, 1963, s. 51 i nast.). Oba
rodzaje trudności często występują łącznie, ponieważ problemy "trudne do rozwiązania"
zwykle wywołują też przykre uczucia, a więc stają się również "trudne do zniesienia"; z
drugiej strony zaś, sytuacje trudne emocjonalnie nieraz tak zaburzają procesy orientacji, że
problem-np. jak skończyć nieprzyjemną rozmowę - staje się przez to także "trudny do
rozwiązania". Jednakże równoległość taka nie zachodzi zawsze. Są ludzie, którzy specjalnie
lubią problemy trudne do rozwiązania, jak turyści szukający okazji do najtrudniejszych
wspinaczek wysokogórskich albo szachiści poszukujący partnerów najlepiej grających w
szachy, tzn. problemy te, choć trudne w pierwszym znaczeniu, nie są dla nich wcale trudne do
zniesienia.
Gdy_w psychologia klinicznej mówimy o sytuacjach trudnych, mamy na myśli
zasadniczo sytuacje przykre i przez to trudne do znie-sienia.
Krótko mówiąc, trudne sytuacje uruchamiają u człowieka swoiste mechanizmy, przejawiające się w takich zaburzeniach psychiki i zachowania, jakie u tego osobnika poza tymi sytuacjami nigdy nie występowały i wobec tego nie można ich przypisywać predyspozycjom płynącym z zaburzeń osobowości. Dodajmy, że zaburzenia występujące w trudnych sytuacjach nie ograniczają się do drażliwości czy lękliwości. Niekiedy przybierają one postać omamów, iluzji, urojeń, zaburzeń pamięci itd., wykazując podobieństwo do zespołu charakterystycznego dla organicznego defektu mózgu (Biderman-A. D. i Zimmer H., 1961, s.24), a czasami znów przypominają objawy schizofreniczne oraz stany powstające pod
wpływem środków psychotropowych, meskaliny czy kwasu łysergicznego. Rozpoznanie, czy
mamy do czynienia z zaburzeniem zachowania uwarunkowanym głównie osobowościowe,
czy z mechanizmami pochodzenia przede wszystkim sytuacyjnego, nie jest więc łatwe i
wymaga zarówno danych o zachowaniu badanego na przestrzeni długich odcinków czasu, jak
i starannej analizy sytuacji, w których osobnik znajduje się aktualnie.
OSOBOWOŚĆ A SYTUACJA
Adaptacja do stressora jest pewną formą uczenia się i decyduje o trwałej dyspozycji do
określonego zachowania w tego rodzaju sytuacjach. W przypadku człowieka należałoby
mówić o wpływie stressu psychicznego na osobowość. Wpływ ten może być dla społecznego
życia człowieka pozytywny lub negatywny, zależnie od tego, jaką reakcję na stressor
przyswoi sobie jednostka. Formy poprawne - to nauczenie się przezwyciężania przeszkody,
rezygnowania z celów nierealnych na rzecz innych, możliwych do osiągnięcia, można
również nauczyć się znosić bez dezorganizacji ból fizyczny itp. Adaptacja może jednak
przybierać również formy niewłaściwe, jeżeli w danych warunkach doprowadziły one do
usunięcia stressora, a przynajmniej do zmniejszenia napięcia stressowego. Tak np. u dzieci
może wytworzyć się nawyk złoszczenia się, rzucania się na podłogę, kopania, krzyczenia itd.,
jeżeli dziecku udawało się w ten sposób wymóc na matce jakieś ustępstwo;
agresywność może być też wyhodowana przez środowisko brutalne, ceniące
tylko siłę i przewagę fizyczną. Jest rzeczą interesującą, że badania nad środowiskami
rodzinnymi nieletnich przestępców systematycznie wskazują na agresywne, wybuchowe i
nadmiernie surowe wychowanie rodzinne.
W ten sam sposób mogą utrwalić się takie lub inne mechanizmy obronne, wskutek czego
osobnik, zamiast rozwiązywać trudne problemy życiowe, nawykowo manipuluje własnym
napięciem emocjonalnym i stara się je zmniejszyć nie angażując się w zmienianie
rzeczywistości. Przy takiej postawie stopniowo zanika realistyczne spojrzenie na świat, co
może prowadzić do rozwoju patologicznych zaburzeń zachowania, kompulsji, myśli
natrętnych, autystycznego uciekania w świat marzeń.
Z tolerancją na stress mamy do czynienia
tylko w tym wypadku, gdy mimo silnego podniecenia zachowanie osobnika nie ulega
dezorganizacji.
CZYNIKI WARUNKUJĄCE ODPORNOŚĆ OSOBNIKA NA STRES: (jest ona dla każdego indywidualna) – chyba mało ważne, bo wciąż to wszystko w trakcie badań, no ale…
Mała pobudliwość
Fizjologiczne cechy układu nerwowego (silna kora mózgowa)
Doświadczenia życiowe osobnika